Вампир

Вампир
«Вампир», Филипп Бёрн-Джонс, 1897 г.
Мифология	ҡала фольклоры
Башҡа мәҙәниәттә	убыр стригой
Вампир Викимилектә
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Вампир (иҫке слав. вѫпырь, пол. wąpierz), йәки убыр, йәки вурдала́к^[1] — Европа халыҡтарының түбәнге мифологияһында (низшая мифология народов Европы) тере, ярымүле йәки үле йән эйәһе, төнгө йәшәү рәүеше алып бара, кешеләрҙең ҡанын һура, һаташыу ебәрә.

Вампирҙар тип яуыздар, үҙ-үҙенә ҡул һалыусылар, енәйәтселәр, үҙ-үҙенә ҡул һалыусылар, ваҡытынан алда вафат булғандар йәки башҡа вампирҙар тешләүенән зарарланғандар иҫәпләнә^[2]. Вампир образы кинола һәм нәфис әҙәбиәттә йыш осрай, шулай ҙа нәфис әҙәбиәт әҫәр вампирҙарының мифологик вампирҙарҙан айырмалары бар (ҡара: [1]). Фольклорҙа термин ғәҙәттә Көнсығыш Европа легендаларындағы ҡан эскес затҡа ҡарата ҡулланыла, ләкин йыш ҡына башҡа илдәрҙән һәм мәҙәниәттәрҙән килгән оҡшаш йән эйәләрен дә вампир тип атайҙар. Көнсығыш славяндарҙа шундай уҡ фольклор персонажы —убыр (упырь). Төрлө риүәйәттәрҙә вампирҙың үҙенсәлектәре ныҡ айырыла. Ҡайһы бер мәҙәниәттәрҙә кеше булмаған вампирҙар (мәҫәлән, ярғанаттар эттәр һәм үрмәкселәр) тураһында тарихтар бар. Биологияла «вампирлыҡ» термины һөлөктәргә, ҡан эсеүсе ярғанаттарға һәм йән эйәләренең тән шыйыҡсаһы менән туҡланыусы башҡа организмдарға ҡарата ҡулланыла. Был термин менән ҡорбандарының көсөн, энергияһын һурып алыусы йәки ғүмерен өҙөүсе теләһә ниндәй мифологик сихри йән эйәһен атауҙары мөмкин. Мифик йән эйәләрен, ҡан менән туҡланмаһалар ҙа, йыш ҡына вампир тип йөрөтөләр.

Этимологияһы

Тикшеренеүселәр фекеренсә, һүҙҙәр вампир һәм убыр дөйөм сығышлы, әммә тәү формала аңлайышһыҙлыҡ бар (*ppirъ? *ppyrъ? *ppěr?)^[3]. Тәүге өн күпселек иҫәпләнә славян телдәрендә [u]-ға үҙгәрә (унан рус. упырь^[4], укр. упир, бел. вупыр; көнбайышт славян телдәрендә — чех upír, боронғо поляк телендә upir һәм хәҙерге. поляк телендә upiór), ә ҡайһы берҙәрендә, протетик [в] (иҫке.болгар телендә впиръ, боронғо поляк телендә wąpierz) өҫтәлеп, һаҡланып ҡалған. Көньяҡ славян телдәренән (серб-хорват телендәге вампир/vampir^[5][6], венгр. vampir, немец. vampir^[7][8][9] аша (унда 1732 йылда барлыҡҡа килә^[10][11][12]) һүҙ Көнбайыш Европа телдәренә үҙләштерелгән (франц. vampire, ингл. vampire). XX быуат башында 1897 йылда сыҡҡан «Дракула» исемле популяр инглиз телендәге романдан хәҙерге көнбайыш һәм көнсығыш славян формалары (урыҫса васпир, полякса wampir) икенсегә үҙләштерелгән.

Төрки телдәр менән бәйләнеш тураһында версия бар: убыр — ҡан эскес йән эйәһе^[13]. Күп кенә әкиәттәрҙә урманда ҡалған йәш кешеләрҙең ҡанын һура.

Ҡаҙаҡ мифологияһында сихырсы бар жалмауыз кемпир (ҡырғыҙ телендә желмогуз кемпир), уның ҡорбанының үксәһенән йәки тубығынан ҡан һурыу ғәҙәте бар. Был һүҙбәйләнештә кемпир (унан убыр һәм вампир килеп сығыуы ихтимал) ҡарт ҡатын тигәнде аңлата, ә ен мәғәнәһе жалмауыз (кеше ашаусы) менән белдерелә.

Ҡайһы бер дөйөм һыҙаттар (фольклорҙа)

Вампирҙарға һунар итеүсе ҡорамалдары (1840 йыл тирәһе)

Фольклор вампирын дөйөм тасуирлау ҡыйын, сөнки уның үҙенсәлектәре төрлө мәҙәниәттәрҙә бик ныҡ айырыла.

• Вампир — сағыштырмаса үлемһеҙ йән эйәһе, уны үлтерергә мөмкин, әммә ул ҡартаймай. Европа фольклорының төрлө әҫәрҙәрендә 1000 йылдан ашыу йәшәгән вампирҙар телгә алына. Вампирҙың физик көсө кеше көсөнән күп тапҡырға күберәк, тәбиғи булмаған һәләттәр тураһында әйтеп тораһы ла түгел.
• Европа вампирын тышҡы ҡиәфәте буйынса ғәҙәти мәйеттән айырырға мөмкин. Уның өсөн шикле вампирҙың ҡәберен асырға ғына кәрәк. Вампир сәләмәт ҡиәфәтле һәм алһыу тиреле (бәлки, аҡһыл), уның сәсе һәм тырнаҡтары үҫкән һәм бөтөнләй тарҡалмаған була.
• Вампирҙы юҡ итеүҙең иң ғәҙәти ысулдары — уның йөрәгенә уҫаҡ таяҡ менән сәнсеү, башын киҫеп, тәнен тулыһынса көлгә әйләндереү.
• Вампир була алған кеше ҡәберҙән терелеп сыҡмаһын өсөн, мәйетте аҫҡа ҡаратып ерләйҙәр, тубыҡ тарамыштарын киҫеп алалар йәки, вампир тип һаналған кешенең ҡәбере өҫтөнә, төн буйына уларҙы һанарға мәжбүр итеү өсөн, мәк орлоҡтары һалалар. Ҡытайҙың вампирҙар тураһындағы хикәйәләрендә, әгәр вампир үҙенең юлында дөгө тоҡсайына тап булһа, ул бөтә орлоҡтарҙы һанап сыға. Бындай мифтар һиндостан ярымутрауында ла теркәлгән. Көньяҡ Американың сихырсылар һәм яуыз йәки зарарлы рухтарҙың һәм йән эйәләренең башҡа төрҙәре тураһындағы хикәйәләре лә уларҙың геройҙарының шундай уҡ ғәҙәттәре тураһында һөйләй^[14]. Вампиризмда ғәйепләнгән кешеләрҙе йөҙө менән аҫҡа күмеп, ауыҙына ҙур кирбес йәки таш тығыу осраҡтары билдәле.
• Вампирҙарҙан (башҡа тәбиғи булмаған йән эйәләренән кеүек үк) һаҡлаусы предметтар булып һарымһаҡ (күбеһенсә Европа легендаларына хас), ҡояш яҡтыһы, ҡырағай роза һабаҡтары, энәлек һәм дини әйберҙәр (тәре, изге һыу һ.б.) һәм, шулай уҡ, Көньяҡ Америка хөрәфәттәре буйынса, ишек артында йәки уның янында аҫылынып торған алоэ һ. б.^[14].

Иҫкәрмәләр

1. Левкиевская, 2006
2. Мелетинский, 1990, с. 114
3. Упырь // Этимологический словарь русского языка = Russisches etymologisches Wörterbuch : в 4 т. / авт.-сост. М. Фасмер ; пер. с нем. и доп. чл.‑кор. АН СССР О. Н. Трубачёва, под ред. и с предисл. проф. Б. А. Ларина [т. I]. — Изд. 2-е, стер. — М. : Прогресс, 1986—1987.
4. Известен некий «попъ Оупирь Лихыи», переписавший в 1047 году в Новгороде «Книгу Пророков» (одну из частей «Библии») или «Толковых пророков» с толкованиями Феодорита Кирского.
5. Братья Гримм. Vampyr 2017 йыл 12 сентябрь архивланған. // Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm. 16 Bde. (in 32 Teilbänden). Leipzig: S. Hirzel, 1854—1960.
6. Vampire 2015 йыл 21 ноябрь архивланған. // Random House Webster's Unabridged Dictionary (инг.)баш.
7. Черных, 1999, с. 133—134
8. Шанский и др., 1971, с. 69
9. Вампир // Этимологический словарь русского языка = Russisches etymologisches Wörterbuch : в 4 т. / авт.-сост. М. Фасмер ; пер. с нем. и доп. чл.‑кор. АН СССР О. Н. Трубачёва, под ред. и с предисл. проф. Б. А. Ларина. — Изд. 2-е, стер. — М. : Прогресс, 1986. — Т. I : А—Д. — С. 271.
10. Братья Гримм. Vampyr 2017 йыл 12 сентябрь архивланған. // Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm. 16 Bde. (in 32 Teilbänden). Leipzig: S. Hirzel, 1854—1960.
11. Vampire 2015 йыл 21 ноябрь архивланған. // Random House Webster's Unabridged Dictionary (инг.)баш.
12. Vampir // Online Etymology Dictionary  (билдәһеҙ). Дата обращения: 26 май 2015. Архивировано 12 сентябрь 2017 года.
13. Шанский и др., 1971
14. Jaramillo Londoño, Agustín. Testamento del paisa. — Medellín. Editorial Bedout, 1967.

Литература

рус телендә

• Антонов С. А. Тонкая красная линия. Заметки о вампирической парадигме в западной литературе и культуре // «Гость Дракулы» и другие истории о вампирах. — СПб.: Азбука-Классика, 2007. — С. 5—86. — ISBN 978-5-352-02214-6, 978-5-9985-0312-2. Архивировано из первоисточника 22 июнь 2016.
• Ҡалып:Мифологический словарь
• Кэрролл Р. Т. Вампир // Энциклопедия заблуждений: собрание невероятных фактов, удивительных открытий и опасных поверий. — М.: Издательский дом «Вильямс», 2005. — 672 с. — ISBN 5-8459-0830-2, ISBN 0-471-27242-6.
• Вампир / Левкиевская Е. Е. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1995. — Т. 1: А (Август) — Г (Гусь). — С. 283—286. — ISBN 5-7133-0704-2.
• Вампир / Левкиевская Е. Е. // Большой Кавказ — Великий канал [Электронный ресурс]. — 2006. — С. 569. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 4). — ISBN 5-85270-333-8.
• Лось И. Л. Вампир, в мифологии // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Мелтон Дж. Г. Энциклопедия вампиров. — Ростов н/Д.: Феникс, 1998. — 639 с. ISBN 5-222-00405-8
• Черных, П. Я. Историко-этимологический словарь современного русского языка. — 3-е изд., стереотип. — М.: Русский язык, 1999. — Т. 1: А – Пантомима. — С. 239. — 624 с. — ISBN 5-200-02685-7.
• Шанский Н. М., Иванов В. В., Шанская Т. В. Краткий этимологический словарь русского языка. Пособие для учителя / Под ред. чл.-кор. АН СССР С. Г. Бархударова. — М.: Просвещение, 1971. — 542 с.

башҡа телдәрҙә

• Barber, Paul : Vampires, Burial and Death : Folklore and Reality. Yale University Press.1988. ISBN 0-300-04859-9
• Bell, Michael E.: Food for the Dead: On the Trail of New England’s Vampires. Carroll & Graf Publishers, 2001. ISBN 0-7867-0899-9
• Bunson, Matthew: The Vampire Encyclopedia. Crown Trade Paperbacks, 1993. ISBN 0-517-88100-4
• Calmet A. Traité sur les apparitions des esprits et sur les vampires ou les revenans de Hongrie, de Moravie, &c. (инг.)баш. (Августин Калмет. О явлениях духов. (1866))
• Ђорђевић Т. Р. Вештица и вила у нашем народном веровању и предању: Вампир и друга бића у нашем народном веровању и предању. — Београд: Научна књига, 1953. — 282 с. — (Српски етнографски зборник 66. Живот и обичаји народни 30. 1953.).
• Faivre, Tony [i. e. Faivre, Antoine]: Les Vampires. Essai historique, critique et littéraire. [Préface de Robert Amadou.] Paris: Le Terrain Vague — Eric Losfeld, 1962.
• Frayling, Christopher: Vampyres, Lord Byron to Count Dracula. 1991. ISBN 0-571-16792-6
• Introvigne, Massimo: La stirpe di Dracula. Indagine sul vampirismo dall’antichità ai nostri giorni. Milano: A. Mondadori, 1997. 479 pp. (Antropologia).
• Jaramillo Londoño, Agustín: Testamento del paisa. Medellín. Editorial Bedout, 1967. ISBN 958-95125-0-X
• Jennings, Lee Byron: An Early German Vampire Tale: Wilhelm Waiblinger’s «Olura» (first-published in 1986), in: Suevica. Beiträge zur schwäbischen Literatur- und Geistesgeschichte 9 (2001/2002), Stuttgart: Verlag Hans-Dieter Heinz, Akademischer Verlag Stuttgart 2004 [2005], S. 295—306 ISBN 3-88099-428-5
• McNally, Raymond T.: Dracula Was a Woman. McGraw Hill, 1983. ISBN 0-07-045671-2
• McNally, Raymond T. & Florescu, Radu. In Search of Dracula. Houghton Mifflin Company, 1994. ISBN 0-395-65783-0
• Melton, J. Gordon.: The Vampire Book: The Encyclopedia of the Undead Visible Ink Press, 1994. ISBN 0-8103-2295-1
• Nyarlathotep, Frater & Jesse Lindsay : Ardeth — The Made Vampire. Lulu Press. 2006. ISBN 1-84728-516-3
• Montague Summers: The Vampire: His Kith and Kin, 1928 (reprinted with alternate title: Vampires and Vampirism ISBN 0-486-43996-8), The Vampire in Europe, 1929 (reprinted ISBN 0-517-14989-3) (reprinted with alternate title: The Vampire in Lore and Legend ISBN 0-486-41942-8)
• Townsend, Dorian Aleksandra, From Upyr' to Vampire: The Slavic Vampire Myth in Russian Literature, Ph.D. Dissertation, School of German and Russian Studies, Faculty of Arts & Social Sciences, University of New South Wales, May 2011.
• Wright, Dudley: The Book of Vampires. 1914 (available in various reprints)
• The origin of Vampirism (online reference)(недоступная ссылка)

Һылтанмалар

• 5 мифов о фантастических существах // ПостНаука, 31.10.2014
• Кого хоронили в «могилах вампиров» // Lenta.ru, 26.08.2014
• L’Upir (инг.) Scholar bulletin in Catalan.