Германия менән Советтар Союзы араһында һөжүм итмәү килешеүе

Германия менән Советтар Союзы араһында һөжүм итмәү килешеүе
Сталин һәм Риббентроп Кремлдә, 23 август, 1939 йыл
Ҡул ҡуйылған ваҡыты	23 август 1939 йыл
Ҡул ҡуйылған урыны	Мәскәү, СССР
Көсөн юғалтты	«Барбаросса» операцияһы 1941 йылдың 22 июнендә көсө бөтә
Имза ҡуйҙылар	Вячеслав Молотов Иоахим фон Риббентроп
Яҡтар	СССР  Өсөнсө рейх
Статус	юҡҡа сыҡҡан
Языки	немец һәм рус теле
Германия менән Советтар Союзы араһында һөжүм итмәү килешеүе Викимилектә
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Килешеүҙең тәүге битенең төп нөсхәһе

Килешеүҙең икенсе битенең төп нөсхәһе

Германия менән Советтар Союзы араһында һөжүм итмәү килешеүе (нем. Deutsch-Nichtangriffspakt sowjetischer; шулай уҡ Мо́лотов — Риббентроп пакты булараҡ билдәле) — 1939 йылдың 23 авгусында Германия һәм Советтар Союзы сит ил эштәре ведомствоһы башлыҡтары ҡул ҡуйған хөкүмәт-ара килешеү. СССР Германия менән ошондай ике яҡлы документҡа (Польша, Бөйөк Британия, Франция, Литва, Латвия һәм Эстониянан һуң, Төркиә алдынан) ҡул ҡуйған^{[комм. 1]}.

Совет-герман килешеүе СССР-ҙың Германияның Антикомминтерн пакт буйынса союздашы Япония араһында барған Халхин-Гол хәрби хәрәкәттәре барған осорҙа төҙөлгән. Уға ярашлы, килешеү яҡтары бер береңә һөжүм итеүҙән туҡтап тороу йөкләмәһен һәм бер яҡ өсөнсө яҡтың хәрби хәрәкәттәре объекты булғанда нейтралитет үтәүҙе аңлатҡан. Шулай уҡ килешеүҙә ҡатнашыусылар башҡа державалар менән «икенсе яҡҡа туранан-тура йәки ситләтеп ҡаршы йүнәлтелгән» союздаш мөнәсәбәттәре урынлаштырыуҙан баш тартҡан. Яҡтарҙың мәнфәғәттәренә ҡағылған мәғлүмәт менән үҙ-ара алмашыу ҡаралған.

Килешеүҙең төп һыҙаты булып Көнсығыш Европала «территориаль-сәйәси үҙгәртеп ҡороу» осрағына вәкәләтлектәрҙе айырыу тураһындағы Йәшерен өҫтәмә протокол торҙо. Протоколда Латвия, Эстония, Финляндия, «Поляк дәүләте составындағы көнсығыш өлкәләр»^[1], Бессарабия һәм Төньяҡ Буковинаны СССР мәнфәғәте өлкәһенә, ә Литва һәм Польшаның көнбайыш өлөшө Германия мәнфәғәттәре сфераһына индерелгән.

Килешеүгә ҡул ҡуйыу, Германиялағы власҡа Милли-социалистик немец эщсе партияһы — НСДАП һәм Адольф Гитлерҙың власҡа килеүе һөҙөмтәһендә, совет-герман сәйәси һәм иҡтисади мөнәсәбәттәренең һыуыныу осорон тамамлаған. 1938 йылдың көҙөндә Мюнхенда бөйөк державаларҙың СССР-ҙың Европа сәйәсәтендәге фекерен иҫәпкә алырға әҙер булмауына сираттағы асыҡ дәлил алғас, совет етәкселеге совет мәнфәғәттәрен иҫәпкә алмаған Европа тупланыу тенденцияһын өҙөү яҡлы була. Был йәһәттән 1939 йыл башында Германия экспансияһын дауам итеү Мәскәүҙең мәнфәғәттәренә яуап бирҙе, сөнки ике Европа хәрби-сәйәси төркөмөнөң дә СССР менән килешеүҙә ҡыҙыҡһыныуын ҡапыл арттырҙы, сөнки совет етәкселеге уның үҙ мәнфәғәттәрен иҫәпкә алып кем менән һәм ниндәй шарттарҙа һөйләшәсәген һайлай алды^[2].

Совет тарихнамәһенең традицион фекере иһә Советтар Союзының нацистар власҡа килгәндән һуң Европала тыныслыҡты һаҡлау өсөн ҙур тырышлыҡ һалыуына ҡайтып ҡала, бының өсөн 1935 йылда Франция-совет һөжүм итмәү һәм үҙ-ара ярҙам тураһында бер нисә сара күрә. 1938 йылдан 1939 йылдың авгусына тиклем СССР Европала Германия агрессияһын ҡаты тәнҡитләү менән бер нисә тапҡыр сығыш яһай һәм ошо ҡурҡынысҡа ҡаршы тороу өсөн киң халыҡ-ара коалиция, шулай уҡ туранан-тура хәрби ярҙам тәҡдим итә. Шулай итеп, совет-герман һөжүм итмәү тураһындағы пакт Англия менән Францияның агрессияға тәьҫирле ҡаршы тороу тураһында көслө килешеү төҙөргә теләмәүе асыҡтан-асыҡ билдәле булғанда эшләнгән мәжбүри аҙым кеүек тойолған.

Өҫтәмә йәшерен килешеүҙәр төҙөү тураһындағы хәбәрҙәр килешеүгә ҡул ҡуйғандан һуң күп тә үтмәҫтән тарала. Йәшерен протокол тексы 1948 йылда фотокүсермәләр буйынса, ә 1993 йылда яңы табылған төп нөсхәләр буйынса баҫыла^[3].

1939 йылдың 1 сентябрендә Германия Польшаға баҫып инә башлай, ә 1939 йылдың 17 сентябрендә Польша биләмәһенә совет ғәскәрҙәре баҫып инә^[4]. Польша территорияһын^[5] СССР менән Германия араһында бүлешеү (1939 йылдың 28 сентябре) дуҫлыҡ һәм сик тураһындағы килешеүгә һәм шул уҡ йылдың 4 октябрендәге уға өҫтәмә протоколға ҡул ҡуйыу менән тамамлана. 1940 йылда СССР (Финляндия менән һуғыш һөҙөмтәһендә) Балтик буйы илдәрен, Бессарабияны һәм Төньяҡ Буковинаны, шулай уҡ фин территорияһының бер өлөшөн ҡуша.

Германияның Советтар Союзына һөжүм итеүе арҡаһында 1941 йылдың 22 июнендә килешеү көсөн юғалта. 1941 йылдың 30 июлендә Сикорский — Майский Килешеүҙәрен төҙөгәндә, Совет хөкүмәте Польшалағы территориаль үҙгәрештәрҙән һуң, 1939 йылғы совет-герман килешеүҙәре үҙ көсөн юғалтты тип таныны. 1989 йылда СССР халыҡ депутаттары съезы 1939 йылдың 23 авгусындағы йәшерен өҫтәмә протоколға һәм Германия менән башҡа йәшерен килешеүҙәргә ҡул ҡуйыу фактын ғәйепләй һәм йәшерен протоколдарҙы «ҡул ҡуйған мәлдән алып юридик яҡтан нигеҙһеҙ һәм яраҡһыҙ» тип таный^[6][7].

2009 йылда Европа парламенты 23 август — Германия менән Советтар Союзы араһында һөжүм итмәү тураһында килешеүгә ҡул ҡуйыу датаһын — сталинизм һәм нацизм ҡорбандарын иҫкә алыу көнө тип иғлан итте^[4][8].

Совет-герман яҡынайыуының тәүтарихы

1933—1938 йылдарҙа Совет-Германия мөнәсәбәттәре

1936 йылғы Бәләкәй Совет Энциклопедияһы, Гитлерҙың "теоретик ғәриплеге"н һәм "наҙанлығы"н тасуирлап, СССР-ҙың Германияға ҡарата дөйөм уйҙарының йүнәлешен сағылдыра

1933 йылда Германияла Гитлер власҡа килеп, «Милли революция» барышында советтарға ҡаршы һәм антикоммунистик эксцестары башланғандан һуң, СССР Германия менән (быға тиклем бик тығыҙ үҫешкән) бар иҡтисади һәм хәрби мөнәсәбәттәрен өҙә^[9]. 1933 йылдың көҙөндә Липецкиҙағы авиация мәктәбе һәм Советтар Союзы биләмәһендәге Германияның башҡа хәрби объекттары ябыла, ә немец хәрби белгестәре тыуған илдәренә ҡайта^[10][11]. Ошо ваҡыттан алып М. М. Литвинов етәкләгән СССР Сит ил эштәре Халыҡ Комиссариатының рәсми курсы Европала «Коллектив хәүефһеҙлек» системаһын, йәғни Германияның реваншистик пландарына ҡамасаулаған халыҡ-ара килешеүҙәр системаһын булдырыуға йүнәлтелгән.

Әммә Гитлер, власҡа килгәндән һуң, 1926 йылда СССР менән нейтралитет тураһында төҙөлгән Берлин килешеүен һәм 1931 йылдың 5 майы протоколын ғәмәлдән сығарырға (денонсировать) теләмәй, был документтар киләсәктә лә ғәмәлдә буласаҡ, тип белдерә^[12].

1933 йылдың декабрендә Франция һәм СССР хөкүмәттәре Европала коллектив хәүефһеҙлек тураһында килешеү төҙөү хаҡында берлектәге тәҡдим индерә. Германияға, Бөйөк Британияға, Финляндияға, Чехословакияға, Польшаға (1918—1939), Эстонияға, Латвияға һәм Литваға килешеүгә ҡушылыу тәҡдиме индерелә. Килешеү проекты «Көнсығыш пакты» тигән исем ала. Германия менән Польшаның унда ҡатнашыуҙан баш тартыуы арҡаһында Көнсығыш пакты тормошҡа ашырылмай^[13]. 1934 йылдың мартында Польша Германия менән һөжүм итмәү тураһында килешеү төҙөй, һәм был Гитлер хөкүмәтенең тышҡы сәйәсәтендәге уңыштарының береһе булған.

1935 йылдың мартынан Германия 1919 йылғы Версаль тыныс килешеүенең хәрби статьяларын тулыһынса үтәмәй башлай. Илдә дөйөм хәрби бурыс индерелә һәм армияны яңынан ҡоралландырыу башлана, ләкин был көнбайыш державалары, Версаль тыныслыҡ килешеүе гаранттары, яғынан бер ниндәй ҙә ҡаршылыҡҡа осрамай.

1936 йылдың ноябрендә Германия менән Япония СССР-ға ҡаршы йүнәлтелгән "Антикоминтерн пакты"на ҡул ҡуя, 1937 йылдан Италия ла ҡатнаша. Граждандар һуғышы барышында СССР Испания республикаһы хөкүмәтенә хәрби ярҙам күрһәтә, шул уҡ ваҡытта Германия менән Италия генерал Франконың (17—18 июль путчы) юлын әүҙем яҡлай. 1938 йылдың мартында Германия Австрияға ҡарата аншлюс башҡара һәм Чехословакияға территориаль дәғүәләре менән мөрәжәғәт итә башлай. Шул уҡ ваҡытта Бөйөк Британия һәм Франция Германияға ҡарата «тынысандырыу» сәйәсәтен алып бара^[14]. 29-30 сентябрҙә Судет өлкәһен Чехословакиянан көсләп алыуҙы һәм Австрия менән сиктәш райондарҙы Германияға тапшырыуҙы күҙ уңында тотҡан Мюнхен килешеүенә ҡул ҡуйыла. Октябрь башында Судет өлкәһе нацист Германияһы тарафынан анексиялана.

«Канделаки миссияһы»

1934—1937 йылдарҙа Советтар Союзы Германия менән иҡтисади мөнәсәбәттәрҙе киңәйтергә, сәйәси мөнәсәбәттәрҙе йомшартырға маташа. 1934 йылдың аҙағында Берлинда сауҙа вәкиле вазифаһын Сталиндың шәхси эмиссары Давид Владимирович Канделаки биләй^[15][16]. Германияла һөйләшеүҙәр алып барғанда, Канделаки уларҙы иҡтисади кимәлдән сәйәси кимәлгә — рейхсист Герман Вильгельм Герингка һәм Империя банкы директоры Ялмар Шахтҡа күсерергә маташа^[17].

1936 йылда совет яғы Берлинға һөжүм итмәү тураһында килешеүгә ҡул ҡуйырға тәҡдим итә. СССР менән Германия араһында дөйөм сик булмау сәбәпле, тәҡдим кире ҡағыла^[18]. Совет разведкаһы селтәре етәксеһе Вальтер Кривицкий һуңынан, Мәскәү яғынан изге ихтыяр күрһәтеү маҡсатында уға 1936 йылдың декабрендә Германияла разведка эшен кәметергә бойороҡ бирелеүен раҫлаған^[19].

«Канделаки миссияһы» 1937 йылға тиклем дауам иткән һәм уңышһыҙлыҡ менән тамамланған: немец яғы идеологик һәм сәйәси ҡараштары буйынса СССР менән бәйләнештәрҙе киңәйтеүҙе кәрәкле тип тапмаған^[17].

СССР-ҙың тышҡы сәйәсәте стратегияһы

1938 йылдың көҙөнән Германия етәкселеге СССР менән мөнәсәбәттәрҙе яйға һалыуға өлгәшә башлай. Мюнхен килешеүе (1938 йыл) төҙөлгәндең тәүге көндәренән үк Германияның Мәскәүҙәге илселеге СССР-ҙың тышҡы сәйәсәтен ҡайтанан ҡарау мөмкинлеген күҙаллай^[12]. 1938 йылдың 3 октябрендә Германия илселеге советнигы Вернер фон Типпельскирх Мәскәүҙән Германия Сит ил эштәре министрлығына: «Сәйәси прогноз өлкәһенә мөрәжәғәт итеп, Советтар Союзы үҙенең тышҡы сәйәсәтен ҡайтанан ҡараясаҡ, тигән фекерҙән баш тартырға ярамай. Быға бәйле иң элек Германия, Франция һәм Япония менән мөнәсәбәттәрҙе күҙ уңында тоторға кәрәк… Бөгөнгө хәл Германияның СССР менән яңы һәм киңерәк иҡтисади килешеүе өсөн уңайлы мөмкинлектәр аса, тип иҫәпләйем». 19 декабрҙә 1939 йылға совет-герман сауҙа килешеүе оҙайтыла, ә 1939 йылдың башында Германия инициативаһы буйынса иҡтисади һөйләшеүҙәр башлана^[2].

СССР, «империалистик дәүләттәр» араһында яңы конфликт барлыҡҡа килеү мөмкинлеген күҙаллап, мәнфәғәттәренә төп ҡурҡыныс тип ҡабул итеп, бөйөк державаларҙың берләшеүенә юл ҡуймаҫҡа тырыша. Хәҙерге заман тарихсыһы М. И. Мельтюхов 1938 йылдың аҙағында — 1939 йылдың башына ҡараған бер нисә документты билдәләй, уның фекеренсә, улар совет етәкселегенең Европа аренаһында барған ваҡиғаларҙың асылы һәм СССР-ҙың тышҡы сәйәси ғәмәлдәре тактикаһы тураһындағы күҙаллауҙарын сағылдыра.

Беренсеһе — 1938 йылдың көҙөндә «Большевик» журналында В. Гальянов имзаһы менән «Международная обстановка второй империалистической войны» мәҡәләһе. Мельтюхов әйтеүенсә, ошо псевдоним аҫтында СССР-ҙың сит ил эштәре наркомы урынбаҫары В. Потёмкин йәшеренгән булған. Мәҡәләнән күренеүенсә, ул осорҙағы СССР-ҙың тышҡы сәйәси доктринаһы буйынса, яңы донъя һуғышы башланған да инде — автор 1930-сы йылдарҙың икенсе яртыһындағы донъялағы хәлде үҙгәрткән һәм төп капиталистик державаларҙы «агрессорҙар»ға (Германия, Италия, Япония) һәм «агрессияға юл ҡуйған» (Икенсе донъя һуғышы барышында Англия, Франция, АҠШ) хәрби акцияларҙы күҙ уңында тотҡан. Мәҡәлә авторы фекеренсә, бындай «юл ҡуйыу» көнбайыш державаларының мәнфәғәттәренә һәм үҙҙәренә зыян килтерә, әммә ысынында иһә «агрессорҙар»ҙың һәм Советтар Союзының — "революция һәм социаль прогресс нигеҙе"нең бәрелешенә йүнәлтелгән. Артабанғы ваҡиғаларҙың перспективаһы былай ине: «Икенсе империалистик һуғыш фронты киңәйә бара. Уға бер-бер артлы бер халыҡ артынан икенсеһе йәлеп ителә. Кешелек донъя революцияһын тоҡандырасаҡ бөйөк алыштарға бара… Был икенсе һуғыштың ахыры иҫке, капиталистик донъяның тулыһынса ҡыйратылыуы менән билдәләнәсәк», ул саҡта «ике тирмән ташы — үҙенең бөтә ҡеүәтле ныҡлы үҫешендә күтәрелгән Советтар Союзы һәм уға ярҙамға күтәрелгән революция демократияһының емерелмәҫ диуары араһында — капиталистик система ҡалдыҡтары туҙанға һәм көлгә әйләнәсәк»^[2].

Ошоға оҡшаш идеялар А. А. Ждановтың 1939 йылдың 3 мартында Ленинградта үткән партия конференцияһында сығышында яңғыраны. Унда ул, фашизм — «донъя реакцияһының, империалистик буржуазияның, агрессив буржуазияның сағылышы», бигерәк тә Англия менән Францияға янай, тип белдерҙе. Бындай шарттарҙа Англия «Гитлерҙың Советтар Союзы менән һуғышты башлап ебәреүен» теләй, шуға күрә һуғышты үҙенән ситләштереү маҡсатында, Германия менән СССР-ҙы ҡапма-ҡаршы ҡуйырға («алйотҡа дим бир, ике ҡулына суҡмар бир» — «чужими руками жар загребать, дождаться положения, когда враги ослабнут, и забрать», тип тырыша. Жданов белдереүенсә, Мәскәүгә бындай хәйләнең сере аңлашылды, һәм СССР «Гитлер менән Муссолиниҙы, һис шикһеҙ, Чемберленды ла, ҡыйратырлыҡ замандар килгәнсе көсөбөҙҙө туплаясаҡбыҙ» тип белдерҙе. Мельтюхов фекеренсә, был материалдар ВКП(б) Үҙәк Комитетының XVIII партия съезына отчёт докладында сағылған (1939 йылдың 10 марты) халыҡ-ара хәлгә характеристиканы тулыландыра. Унда «яңы империалистик һуғыш» башланыуы һәм Англия, Франция һәм АҠШ-тың «герман-япон агрессияһын СССР-ға ҡаршы йүнәлтеү» шарттарында совет тышҡы сәйәсәтенең бурыстары билдәләнә: Советтар Союзы "киләсәктә лә бөтә илдәр менән тыныслыҡ һәм эшлекле бәйләнештәрҙе нығытыу сәйәсәтен үткәрергә; һаҡ булырға һәм һуғыш провокаторҙарына илебеҙҙе конфликтҡа йәлеп итергә юл ҡуймаҫҡа; армияның «хәрби ҡеүәтен нығытырға» һәм «халыҡтар араһындағы тыныслыҡ һәм дуҫлыҡ менән ҡыҙыҡһынған бөтә илдәрҙең хеҙмәтсәндәре менән халыҡ-ара дуҫлыҡ бәйләнештәрен нығытырға» тейеш ине. Сталиндың телмәр контексынан күренеүенсә, һуғышты «тоҡандырыусылар» — ҡыҫылмау сәйәсәтен алып барған илдәр: Англия, Франция һәм АҠШ була. Был шарттарҙа совет етәкселегенең маҡсаты булып — көрсөктө һәм бөйөк державаларҙың ҡаршылыҡтарын, капиталистик йәмғиәттең һаҡланыу мәсьәләһен ахырғы хәл итеү перспективаһы менән, донъяла үҙенең йоғонтоһон артабан көсәйтеү өсөн файҙаланыу торған^[2][20].

Әммә ҡайһы бер тарихсылар фекеренсә, Риббентроп телмәре Германия менән СССР араһындағы мөнәсәбәттәрҙе яҡшыртыу мөмкинлегенә ишара булараҡ ҡабул ителгән^[21]. Һуңынан, пакт төҙөгәндән һуң, Молотов уны совет-Германия мөнәсәбәттәрендә «боролоштоң башы» тип атай^[22].

1939 йылғы һынылыш

Файл:В Барселоне националисты.jpg

Барселоналағы (Испания) парадта франкист офицерҙар

Испан республикаһының ҡолауы

1939 йылдың башы республика Испанияһының тулыһынса еңелеүе менән билдәләнә. Советтар Союзының хәрби ярҙамы — совет техникаһын поставкалау, белгестәр, лётчиктар һәм хәрби советниктар ҡатнашыуына ҡарамаҫтан, республика власы Германиянан һәм Италиянан (шул иҫәптән хәрби частар, айырыуса авиация менән) ярҙам алған генерал Франконан еңелде. Испания күгендә иң яҡшы совет истребителдәре И-16 һәм И-15бис совет лётчиктарының Ме-109В истребителдәрендә осҡан немец лётчиктарының «Кондор» легионынан еңелеүе хәүефле сигнал булған. 1939 йылдың 1 апрелендә Испанияла 1975 йылға тиклем дауам иткән Франко диктатураһы урынлаша.

1939 йылдағы яҙғы-йәйге көрсөк

1939 йылдың мартында Чехословакия берҙәм дәүләт булараҡ йәшәүҙән туҡтай. 14 мартта Словакия республикаһы нацистик Германияһы «ҡурсауы аҫтына бойондороҡһоҙлоҡ» иғлан итә. 15 мартта Германия ғәскәрҙәре Прагаға инеп, Чехияның ҡалған өлөшөн баҫып ала. Германия Чехияла Богемия һәм Моравия Протекторатын ойоштороу тураһында иғлан итә. 14-18 мартта Венгрия Польша булышлығы менән Карпат аръяғын (Закарпатье) баҫып ала.

1938 йылдың октябрендә, Судет өлкәһен тартып алғандан һуң, Германия Польшаның баҫып алынған Тешин Силезияһына алмашҡа Германия Польша Поморьеһы аша Көнсығыш Пруссияға автострада һәм тимер юл һалыуға ризалыҡ биреп, Ирекле Данциг ҡалаһын тапшырыуын, шулай уҡ Польшаның Антикоминтерн пактына ҡушылыуын (йәки Польша етәкселегенең Германия сәйәси партнёры булыуын һәм СССР-ҙың стратегик дошманы булыуын асыҡ белдереүен) талап итә.

1939 йылдың 21 мартында, Чехословакияны тотошо менән бүлгәндән һуң бер аҙна үткәс, Гитлер үҙенең меморандумында йәнә Данциг буйынса талаптарға әйләнеп ҡайта. 26 мартта Польша хөкүмәте рәсми рәүештә Гитлер меморандумынан баш тарта. 21-23 мартта Германия, Литваға ҡарата көс ҡулланыу менән янап, уны Мемель (Клайпеда) өлкәһен тапшырырға мәжбүр итә.

31 мартта Бөйөк Британия, Германия һөжүм иткән осраҡта, Польшаға хәрби ярҙам тәҡдим итә һәм уның бойондороҡһоҙлоғо гаранты булып сығыш яһай. 6 апрелдә был гарантиялар Польша-Британия хәрби конвенцияһында теркәлә. 28 апрелдә Гитлер, рейхстагта сығыш яһап, 1934 йылғы һөжүм итмәү килешмәү тураһындағы Германия-Польша пактының һәм 1935 йылда инглиз-герман диңгеҙ килешеүенең өҙөлөүе тураһында иғлан итә. Өҫтәп әйтер кәрәк, Гитлер үҙенең телмәрендә «Советтар Союзына традицион рәүештә ябырылмай»^[23]. 22 майҙа Германия менән Италия араһында "Ҡорос пакты"на ҡул ҡуйыла, ә инде икенсе көндө, хәрбиҙәр алдында сығыш яһап, Гитлер Германияның тышҡы сәйәсәтенең төп маҡсатын — «иң ҡеүәтле дәүләттәр» иҫәбенә ҡайтыуҙы билдәләне, «тормош киңлеген» киңәйтеү талабы «сит дәүләттәргә инмәйенсә йәки сит милеккә һөжүм итмәйенсә мөмкин булманы» тип белдерҙе. Шул уҡ ваҡытта Англияны Германияның төп дошманы тип атаған, уға ҡаршы көрәш хәл иткес — «тормош һәм үлем мәсьәләһе» тигән. Рәсәйгә килгәндә иһә, Гитлер «Польшаның яҙмышына ул битараф ҡаласаҡ» тип әйткән; һәм совет иле ҡыҫылған осраҡта ла, «Англияға һәм Францияға һөжүм итергә һәм уларға бер нисә емергес һөжүм яһарға» теләүен белдергән^[23]

Яҙғы-йәйге көрсөк шарттарында совет дипломатияһы

Ә 1939 йылдың яҙында Германияның Чехословакияға, Литваға, Польшаға һәм Румынияға ҡарата эшмәкәрлеге Бөйөк Британия менән Францияны Германия экспансияһын туҡтатыу өсөн союздаштар эҙләү менән шөғөлләнергә мәжбүр итә. Бер үк ваҡытта Германия мөнәсәбәттәрҙе яҡшыртыу буйынса СССР позицияһын тикшереп ҡараған, әммә советтар яғы көтөп тороу позицияһына өҫтөнлөк биргән^[2].

Чехияны баҫып алыуға һәм уны Германия составына индереүгә яуап итеп Совет хөкүмәте 18 марттағы нотаһында: «…Чех халҡының үҙ ихтыярын белдереүе булмаһа ла, Германия ғәскәрҙәренең Чехияны баҫып алыуы һәм Германия хөкүмәтенең артабанғы эштәрен башбаштаҡлыҡ, көс ҡулланыу, агрессив тип таныу кәрәк», тип белдерҙе.

18 мартта Германияның Румынияға, уның иҡтисады Рейхҡа хеҙмәт итергә тейешле ультиматум белдерергә йыйыныуҙары тураһында хәбәр килгәс, Германия агрессияһын артабан булдырмау маҡсатында, СССР Сит ил эштәре халыҡ комиссары Максим Максимович Литвинов инглиз илсеһе аша Мәскәүҙә СССР, Англия, Франция, Румыния, Польша һәм Төркиә илдәренең конференцияһын саҡырырға тәҡдим итә. Әммә Англия яғы был тәҡдимде «ваҡытынан элек» тип таба һәм Англия, Франция, СССР һәм Польшаның Көнсығыш һәм Көньяҡ-Көнсығыш Европа дәүләттәренең бойондороҡһоҙлоғон һәм бөтөнлөгөн һаҡлау ынтылышы тураһында берлектәге декларацияһы менән сикләнергә тәҡдим итте.

17 апрелдә Литвинов, Англияның Польшаға СССР яғынан да бер яҡлы гарантиялар биреү тәҡдименә яуап итеп, «Балтик һәм Ҡара диңгеҙ араһында һәм СССР менән сиктәш булған көнсығыш Европа дәүләттәренә агрессия осрағында, шул иҫәптән хәрби ярҙам» тураһында инглиз-француз-совет килешеүе проектын тәҡдим итә. Быға яуап итеп Франция: бер-береһенә хәрби ярҙам күрһәтергәме әллә фигуранттарҙың береһенә ҡаршы Германия агрессияһы осрағында Үҙәк һәм Көнсығыш Европа илдәренә теләктәшлек ярҙамы күрһәтергәме — игән ниәттәр тураһында ҡыҫҡа декларация менән сикләнергә тәҡдим иткән.

17 апрелдә халыҡ комиссары М. М. Литвиновтың күрһәтмәһе буйынса Берлиндағы тулы хоҡуҡлы вәкил А. Ф. Мерекалов Германия Сит ил эштәре министрлығының статс-секретары Эрнст фон Вайцзеккерға Германия хәрби командованиеһы вәкилдәренең «Шкода» чех концернының Советтар Союзына артиллерия һәм зенит орудиелары, һыҙмалар комплекты һәм технологик процесты, хәрби тәғәйенләнештәге башҡа материалдарҙы тулы тасуирлау менән бергә дөйөм суммаһы 3,5 миллион АҠШ долларынан ашыу булған ут менән идара итеү системаларын тапшырыуҙы өҙөү маҡсатында алып барылған эшмәкәрлегенә ҡарата ризаһыҙлыҡ белдереп нота тапшырҙы. Яҡтар был сәбәпте үҙ-ара сәйәси зондаж өсөн файҙаланған^[2].

3 майҙа Бөйөк Британия һәм Францияның совет тәҡдимен ҡабул итмәүе асыҡланғас, М. М. Литвинов урынына В. М. Молотов СССР сит ил эштәре халыҡ комиссары итеп тәғәйенләнә, ул бер үк ваҡытта СССР Халыҡ комиссарҙары Советы башлығы ла булып ҡала. Берлинда быны өмөтләндереүсе билдә тип ҡабул иткәндәр. Бер көндән немец гәзиттәренә СССР-ға йүнәлтелгән төрлө һөжүмдәр тыйыла^[24]. 9 майҙа уҡ Берлинда Германия «Рәсәйгә Польшаны бүлеүгә^[23] йүнәлтелгән тәҡдимдәр индерҙе йәки индерергә йыйына» тигән хәбәрҙәр күпләп яңғыраны.

20 майҙа сит ил эштәре буйынса яңы нарком Германия илсеһенең осрашыу тураһында үтенесенә яуап итеп, Вернер фон дер Шуленбургты ҡабул итте. Унда Германияның иҡтисади һөйләшеүҙәрҙе яңынан башларға әҙерлеге тураһында белдереү яңғыраны. Молотов илсе менән дуҫтарса мөнәсәбәттә һөйләште, иҡтисади һөйләшеүҙәрҙең уңышы өсөн «тейешле сәйәси база булдырылырға тейеш» тип белдерҙе. Шуленбургтың үҙе өсөн был «сәйәси база»ға күрһәтмә көтөлмәгән хәл булды^[25]. 21 майҙа СССР Сит ил эштәре халыҡ комиссариатынан Сталин герман-совет килешеүҙәре буйынса бөтә документацияны талап итә^[26].

Япония менән һуғыш

1939 йылдың майында япон ғәскәрҙәре Манчжоу-го биләмәһенән Монголияға бәреп инә. 1936 йылдың 12 мартында "СССР һәм Монголия Халыҡ Республикаһы араһында үҙ-ара ярҙам тураһында протокол"да килешелгән йөкләмәләргә ярашлы, Ҡыҙыл Армия Монголияға ярҙамға килә. Совет һәм монгол частары япондарҙың артабанғы һөжүмен туҡтата, әммә ҡоро ерҙә һәм һауала ҡаты һуғыштар йәй буйына дауам итә. Август уртаһына Монголияла япон ғәскәрҙәре төркөмө 75 меңдән ашыу кешенән, 500 артиллерия ҡоралынан, 182 танктан, 700 самолёттан торған, улар айырым 6-сы армияға берләшкән^[27]. Совет ғәскәрҙәре Монголия биләмәһенән япондарҙы ҡыйратыу өсөн контрһөжүм әҙерләй. Контрһөжүм 20 авгусҡа билдәләнгән була. Германия менән Италияның Японияның Антикомминтерн пакеты буйынса союздаш булыуын иҫәпкә алғанда, был илдәрҙең Советтар Союзына ҡаршы сығыш яһауына юл ҡуймау айырым әһәмиәткә эйә булған.

Бөйөк Британия һәм Франция менән 1939 йылғы хәрби һөйләшеүҙәр

Совет һәм Рәсәй тарихнамәһендә, Мәскәүҙә башланған һөйләшеүҙәрҙә Бөйөк Британия менән Францияның маҡсаттары түбәндәгенән торған: үҙ илдәреңдән һуғыш хәүефен ситләтеү; совет-герман яҡынайыуына юл ҡуймау; СССР менән яҡынайыуҙы күрһәтеп, Германия менән килешеүгә өлгәшеү; Советтар Союзын киләсәк һуғышҡа йәлеп итеү һәм Германия агрессияһын Көнсығышҡа йүнәлтеү. Ҡағиҙә булараҡ, Бөйөк Британия менән Франция, тыштан ғына һөйләшеүҙәр мөмкинлеген һаҡларға ынтылып, шул уҡ ваҡытта СССР менән тиң хоҡуҡлы союз төҙөргә теләмәгән. Советтан һуңғы осорҙа, Көнбайыштың СССР менән союзға ынтылыуы, ә совет етәкселегенең, киреһенсә, Бөйөк Британия һәм Франция менән союзға ынтылмауы тураһында күрһәтмәләр барлыҡҡа килә. Был һөйләшеүҙәрҙәге СССР-ҙың маҡсаттарына килгәндә, ул бәхәс предметы булып тора. Ҡағиҙә булараҡ, совет етәкселеге дипломаттар алдына өс төп — һуғышҡа юл ҡуймау йәки уны кисектереү һәм Советтарға ҡаршы берҙәм фронт булдырмау бурыстарын ҡуя. Рәсми совет версияһы яҡлылар, 1939 йылдың йәйендә Европала башланған көрсөк шарттарында СССР хәүефһеҙлеген тәьмин итеү совет етәкселегенең стратегик маҡсаты була, тип иҫәпләй; уларҙың оппоненттары, совет тышҡы сәйәсәте "донъя революцияһы"на иҫәп тотоп, Германияның Бөйөк Британия һәм Франция менән бәрелешеүенә булышлыҡ иткән, тип күрһәтә^[2].

Һөйләшеүҙәр апрелдә башланды, әммә оҙаҡ ваҡыт уларҙа алға китеш күҙәтелмәне. Ниһайәт, 24 майҙа Бөйөк Британия СССР менән союзға инергә ҡарар итә. 27 майҙа Чемберлен, Германия СССР-ҙы нейтралләштерер тип ҡурҡып, Мәскәүҙәге илсегә Гитлер һөжүменә дусар булған дәүләттәргә үҙ-ара ярҙам, хәрби конвенция һәм гарантиялар тураһында пактты тикшереүгә ризалыҡ биргән инструкция ебәрә. Инглиз-француз проекты 17 апрелдәге совет тәҡдимдәре нигеҙендә әҙерләнә.

31 майҙа СССР Юғары Советы сессияһында Молотовтың сығышында Бөйөк Британия менән Францияның позицияһы тәнҡитләнде, уның һүҙҙәренсә, тик юл ҡуйыу менән мауыҡты һәм Балтик буйы дәүләттәренә гарантия бирергә теләмәне. Бындай шарттарҙа, "беҙ Германия һәм Италия менән «эшлекле бәйләнештәрҙән баш тартыуҙы бөтөнләй кәрәк тип тапмайбыҙ», тип билдәләне Молотов. Бының менән Мәскәү Бөйөк Британияға һәм Францияға, шулай уҡ Германияға, баҫым яһарға ынтылды^[2].

Артабанғы һөйләшеүҙәр өсөн нигеҙ итеп алынған 27 майҙағы (2 июндәге совет төҙәтмәләре менән) Англия-Франция килешеүе проектына ярашлы, союздың үҙ көсөнә инеүе түбәндәге осраҡтарҙа күҙ уңында тотола:

• Европа державаларының береһе (йәғни Германия) һөйләшеп килешелгән яҡтарҙың береһенә һөжүм иткән осраҡта;
• Бельгияға, Грецияға, Төркиәгә, Румынияға, Польшаға, Латвияға, Эстонияға йәки Финляндияға ҡаршы Германия агрессияһы булғанда (килешелгән яҡтарҙың бөтә ошо дәүләттәргә), яҡлау гарантиялары биреүе күҙ уңында тотолғайны;
• әгәр яҡтарҙың береһе өсөнсө Европа иле үтенесе буйынса ярҙам күрһәтеүе арҡаһында һуғышҡа йәлеп ителһә.

1 июлдә Бөйөк Британия һәм Франция Балтик буйы дәүләттәренә гарантиялар бирергә ризалашты.

8 июлдә Бөйөк Британия һәм Франция, дөйөм алғанда, СССР менән килешеү раҫланған, әммә совет яғы ниндәйҙер ташламаларға барыуҙан баш тартҡан яңы талаптар ҡуйған (һүҙ халыҡ-ара хоҡуҡҡа тап килмәгән «ситләтелгән агрессия» төшөнсәһенең киңәйтелгән бирелеше хаҡында бара). Бынан тыш, СССР бер үк ваҡытта сәйәси килешеү һәм хәрби конвенция төҙөүҙе талап итә. 19 июлдә Британия етәкселеге совет-герман бәйләнештәрен ҡатмарлаштырыу һәм Германияға ҡарата үҙ позицияһын көсәйтеү өсөн хәрби һөйләшеүҙәргә ризалашырға ҡарар итә. Хәрби һөйләшеүҙәр совет-герман яҡынайыуына юл ҡуймаҫҡа һәм Германия, һауа шарттары арҡаһында һуғыш асыу ҡарарын ҡабул итмәгәнлектән, көҙгә ҡәҙәр ваҡытты һуҙырға мөмкинлек бирәсәк, тип иҫәпләнә^[2].

23 июлдә совет яғы, сәйәси килешеүгә өлгәшеүҙе көтмәйенсә, Мәскәүҙә хәрби миссияларҙың һөйләшеүҙәрен башларға тәҡдим итте. 25 июлдә инглиздәр, ә 26 июлдә француздар ризалыҡ бирә. Бөйөк Британияның Сит ил эштәре министрлығы башлығы Галифакс, делегация 7-10 көндән ҡуҙғала ала, ләкин уның составы әлегә билдәләнмәгән, тип белдерә. Һөҙөмтәлә инглиз һәм француз миссиялары, иң оҙайлы хәрәкәт итеү ысулы — диңгеҙ аша Ленинградҡа (хәҙер Санкт-Петербург) тиклем һәм артабан поезд менән, Мәскәүгә 5 августа юллана. Миссиялар Мәскәүгә 11 августа ғына килә.

Чемберлен СССР менән килешеүгә өлгәшеүгә, Ҡыҙыл Армияның хәрби потенциалына ышанмай^[28], һөйләшеүҙәрҙе Гитлерға баҫым яһау сараһы булараҡ ҡына файҙаланырға өмөтләнә һәм шуға күрә уны төрлө сәбәптәр ярҙамында һуҙа^[29].

Британия һәм Франция хәрби делегацияларына килгәндә, инструкцияларында «килешеү төҙөгәнгә тиклем делегация, сәйәси һөйләшеүҙәр үҫешен күҙәтеп… һөйләшеүҙәрҙе яйлап алып барырға тейеш», тип яҙылып ҡуйылған була. Германия менән килешеүгә ирешергә өмөтләнеп, Британия хөкүмәтенең СССР менән һөйләшеүҙәр һөҙөмтәһендә «ҡулды бәйләрлек йөкләмәләргә йәлеп ителеү теләге булмай. Шуға күрә хәрби килешеүҙә мөмкин тиклем дөйөм аныҡламалар менән сикләнергә ынтылырға тырыша»^[2].

Сталин шулай уҡ Англия һәм Франция менән реаль килешеү төҙөүгә иҫәп тотмаған, ә бер яҡтан — Германия, икенсе яҡтан — Англия менән Франция торған һөйләшеүҙәргә, Европа һуғышынан ситтә ҡалыу маҡсаты менән, дипломатик уйын сараһы булараҡ ҡараған^[30]

14 августа Бөйөк Британия һәм Францияның хәрби миссиялары менән һөйләшеүҙәрҙә совет яғы Ҡыҙыл Армияның Польша һәм Румыния аша үтеүе тураһында мәсьәләне ҡуҙғата^[2], шунһыҙ, совет яғы фекеренсә, Германияның агрессияһы ихтималлығын сағылдырып булмаясаҡ тигән сәбәп менән, Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһын, вильно һәм галиция коридорҙары буйлап, Польша биләмәһе аша үткәреү мәсьәләһен күтәрҙе^[31]. Һәм был һөйләшеүҙәрҙең «туҡтап ҡалыуына» килтерҙе. Поляктар, Франция яғынан баҫымға ҡарамаҫтан, үҙ биләмәһе аша Ҡыҙыл Армияны үткәреүҙән баш тарта^[31]. 17 августа һөйләшеүҙәрҙә тәнәфес яһалды.

17-19 августа Бөйөк Британия һәм Франция Польшаның Ҡыҙыл Армияның үтеүенә ҡарата позицияһын аныҡланы һәм уның ризалығына ирешергә тырышты, ләкин Варшава үҙ фекерендә ҡалды. 21 августа иртән инглиз-француз-совет хәрби һөйләшеүҙәренең һуңғы ултырышы башланды. Уның барышында һөйләшеүҙәрҙең тупикка инеүе асыҡланды. Шуға ҡарамаҫтан, формаль һөйләшеүҙәр өҙөлмәне. 22 августа совет матбуғаты һөжүм итмәү тураһында пакет төҙөү өсөн Мәскәүгә Риббентроптың килеүе тураһында, шул уҡ ваҡытта СССР Бөйөк Британияға һәм Францияға «Германия менән һөжүм итмәү тураһында һөйләшеүҙәр инглиз-француз-совет һөйләшеүҙәрен бер нисек тә туҡтата йәки әкренәйтә алмай» тип хәбәр итә. Шул уҡ көндө Франция, буласаҡ совет-герман пактының әһәмиәтен сикләү йәки уға ҡул ҡуйыуҙы өҙөү мөмкинлегенә эйә булыу өсөн, Польшанан Ҡыҙыл Армияны үткәреү буйынса йәнә ризалыҡ алырға маташа. Ниһайәт, хәрби конвенцияға ҡул ҡуйыу вәкәләттәренә эйә булған француз хәрби миссияһы 22 августа хәрби һөйләшеүҙәрҙе дауам итеүҙе талап итеп ҡарай, әммә совет хәрби миссияһы башлығы, «Польша, Румыния, Англия позициялары билдәһеҙ» тигән һылтау менән, һөйләшеүҙәрҙе дауам итеүҙе ашыҡтырмаҫҡа тәҡдим итә^[2].

Көнсығыш Европа илдәренең сәйәсәте

«Ҡыҙыҡ, бал айы күпме дауам итер икән?». Клиффорд Берримен. («The Washington Star», 1939 йылдың октябре)

Көнсығыш Европа илдәре хөкүмәттәре СССР-ға тәрән шикләнеү менән ҡараған. 1939 йылдың майында, Германия менән мөнәсәбәттәрҙең киҫкенләшеүенә ҡарамаҫтан, Польшаның Сит ил эштәре министрлығы Польшаның үҙен СССР менән бер ниндәй ҙә килешеүҙәр менән бәйләргә теләмәүен белдерҙе^[31].

«Мәскәүҙә Пруссия вассалитеты». «Муха» поляк гәзитенән карикатура, 1939 йылдың 8 сентябре. Имза: «Беҙ, Риббентроп, пактҡа ҡул ҡуйҙыҡ. Ә һин ҡулыбыҙҙы үп, пактты ал, беҙ артабан нимә эшләрбеҙ - уныһын уйларбыҙ»

Польшаның һуғышҡа тиклемге сәйәсәтен америка тарихсыһы Уильям Ширер «үҙ-үҙен юҡ итеү» тип билдәләй. Ширер билдәләүенсә, Польша, Версаль системаһына зыян килтереп, 1934 йылдан алып Германияны өҙлөкһөҙ хуплап торған. Шул уҡ ваҡытта Польша менән Германия араһында Германия биләмәһен ике өлөшкә бүлгән Данциг коридоры айҡанлы киҫкен территориаль бәхәс тә булған. 1919—1921 йылдарҙағы совет-поляк һуғышы барышында Польша үҙ сиген Керзон линияһынан көнсығышҡа күсереүе арҡаһында (бының һөҙөмтәһендә 6 миллион самаһы этник белорус һәм украин Польша биләмәһендә ҡалған) Польша менән СССР араһындағы мөнәсәбәттәр һалҡынса булған. Пилсудский вафат булғандан һуң, Польша сәйәсәтен, СССР менән низағ (конфликт) яҡлы Бек һәм Рыдз-Смиглы кеүек совет-поляк һуғышы ветерандары билдәләгән. Шулай итеп, Ширер буйынса, Польша сиге «ике күршеһе менән бер үк ваҡытта бәхәсләшеү мөмкинлегенә эйә булырлыҡ ярайһы уҡ көслө лә, Германия өсөн дә, СССР өсөн дә ҡәнәғәтләнерлек торошта булмаған»^[32].

Эстония тарихсыһы доктор Магнус Илмьярв билдәләүенсә, Балтик буйы илдәре, тарихи үҙенсәлектәре арҡаһында ла, режимдарҙың айырмаһы арҡаһында ла, СССР-ға ышанмай, шикләнеп ҡараған. 1939 йылдың йәйендә башланған инглиз-француз-совет һөйләшеүҙәре уларҙа ҡурҡыу тойғоһо тыуҙырған, был илдәргә ингәс, Ҡыҙыл Армия унда большевиктар режимын индерәсәк һәм, ахырҙа, китмәй ҡаласаҡ тип ҡурҡҡан. Өҫтәүенә, Балтик буйы илдәре Мюнхен тәжрибәһенән һуң Бөйөк Британия һәм Францияның Германия агрессияһы осрағында уларҙы яҡлау буйынса үҙ бурыстарын үтәй алыуына ышанмаған^[33].

Һөҙөмтәлә Эстония һәм Латвия хөкүмәттәре, уларҙан үтенеп алынмаған һәр гарантияны агрессия акты итеп ҡараясағын, шунан һуң Германия менән һөжүм итмәү тураһында пакттар төҙөргә ашығыуын белдерҙе. 7 июндә Германия-Латвия һәм Германия-Эстония килешеүҙәренә ҡул ҡуйылды (Литва менән килешеү март айында уҡ төҙөлгән булған), уларға ярашлы, формаль рәүештә нейтралитетын һаҡланы, әммә «Германия ризалығы менән Совет Рәсәйенә ҡарата бөтә хәрби хәүефһеҙлек сараларын күрергә» һүҙ бирҙеләр^[34]), согласно которым они формально сохраняли нейтралитет, однако обязались предпринимать «с согласия Германии все необходимые меры военной безопасности по отношению к Советской России».^[35]. Германия Балтик буйы илдәренә һөжүм итмәҫкә вәғәҙә биреүҙән тыш, СССР яғынан агрессия булған осраҡта уларға ярҙам күрһәтеүҙе лә гарантияланы. Был Балтик буйы хөкүмәттәрендә тиҙҙән ялған булыуы асыҡланған хәүефһеҙлек тойғоһо уятты^[36]. Юғары вазифа биләгән немец хәрбиҙәре (Франц Гальдер һәм Вильгельм Канарис) Балтика илдәренә барып, унда хәрби хеҙмәттәшлек тураһында һөйләшеүҙәр алып барған. Таллиндағы Германия вәкиле хәбәр итеүенсә, Эстония армияһы штабы начальнигы Рэк уға Эстонияның Балтик диңгеҙендә контроль урынлаштыра, шул иҫәптән Фин ҡултығында совет хәрби караптарына ҡаршы мина ҡорорға булышлыҡ итә алыуы хаҡында белдергән^[31].

Германия менән СССР араһында бәйләнештәрҙең әүҙемләшеүе

«Чемберлендәр уйлағанса, Советтар Союзына агрессор янай тип уйлағанда … беҙ Германия менән пакт төҙөнөк», ул «етәкселегебеҙҙең … айырыуса Сталин иптәштең, иң даһи акттарының береһе булды», тип билдәләне М. И. Калинин.

1939 йылдың 28 июнендә Молотов Шуленбургты ҡабул иткән һәм уның менән Германия менән мөнәсәбәттәрҙе яйға һалыу тураһында һөйләшкән^[23].

1 июлдә Мәскәү Берлинға «Германияға СССР менән мөнәсәбәттәрен яҡшыртырға ынтылышының етдилеген раҫларға бер ни ҙә ҡамасауламай» тип ишараланы. 3 июлдә Германия Мәскәүгә Польша менән Литваның киләсәге тураһында һөйләшеп килешергә тәҡдим итте. 4 июлдә СССР Италияға, бөтә совет шарттарын ҡабул иткәндән һуң, Бөйөк Британия һәм Франция менән килешеүгә инәсәге хаҡында хәбәр итте һәм ҡабаттан: «Германия хөкүмәтенә СССР менән мөнәсәбәттәрҙе яҡшыртыуға ынтылышының етдилеген һәм эскерһеҙлеген ғәмәлдә раҫларға бер ни ҙә ҡамасауламай», тип белдерҙе^[2].

18 июлдә совет сауҙа вәкиле Е. И. Бабарин Германия Сит ил эштәре министрлығының иҡтисади советнигы Карл Шнурреға (Karl Schnurre) сауҙа килешеүе проектын һәм СССР Германияға оҙатырға әҙер булған сеймал тауарҙары исемлеген тапшырҙы.

24 июлдә Карл Шнурре эштәрҙә совет ваҡытлыса вәкиле Г. И. Астахов менән әңгәмәлә ағымдағы иҡтисади мәсьәләләрҙе тикшергәндән һуң, (был әңгәмәнең рәсми булмаған фекер алышыу өлөшө тип атап) герман-совет сәйәси мөнәсәбәттәрен яҡшыртыу планын тәҡдим итә.

Немец планы 1) сауҙа-кредит килешеүн төҙөүҙе; 2) матбуғат һәм мәҙәни мөнәсәбәттәр өлкәһендә мөнәсәбәттәрҙе яйға һалыу, үҙ-ара ихтирам мөхитен булдырыу; 3) сәйәси яҡынайыуҙы үҙ эсенә алған. Бынан алда Германия яғының был теманы күтәрергә маташыуҙарын Совет яғы иғтибарһыҙ ҡалдырҙы, тип билдәләне Шнурре^[37]. 26 июлдә Шнурре, Риббентроп күрһәтмәһе буйынса, Астахов һәм сауҙа вәкиле урынбаҫары Е. И. Бабаринды Берлиндағы «Эвест» ресторанына саҡырып, был теманы үҫтереүен дауам итте. Пландың өсөнсө пункты немец яғы менән бер аҙ аныҡлана: «йәки элек булғанға кире ҡайтыу (1926 йылғы нейтралитет тураһында килешеү> йәки ике яҡтың да сәйәси ихтыяждарын иҫәпкә алған яңы килешеү»^[38]. Германияның позицияһы тураһында Астахов телеграммала шулай тип хәбәр итә:

Германия беҙҙең [СССР] менән, бөтә хәүефһеҙлек гарантияларын да биреп, ике яҡты ла ҡыҙыҡһындырған мәсьәләләр буйынса һөйләшергә һәм уның менән һөйләшеп алырға әҙер. Хатта Балтик буйы һәм Польшаға мөнәсәбәтле һөйләшеү ҙә, (Германия унан баш тартҡан) Украина буйынса һөйләшеү кеүек, еңел булыр ине^[24][38].

2-3 августа Германия Көнсығыш Европала яҡтар мәнфәғәтен сикләү нигеҙендә йәнә СССР менән мөнәсәбәттәрҙе яҡшыртырға тәҡдим итте. Риббентроп тәүге тапҡыр герман-совет яҡынайыуы темаһына рәсми белдереү яһаны. Унда, атап әйткәндә, йоғонто яһау өлкәләрен үҙ-ара бүлешеү ишараһы бар ине:

Ҡара диңгеҙҙән Балтик диңгеҙенә тиклем биләмәгә ҡағылышлы бөтә мәсьәләләр буйынса ла һүҙ ҡуйыша алыр инек… Польшаға килгәндә, үҫешеүсе ваҡиғаларҙы иғтибарлы һәм һалҡын ҡанлылыҡ менән күҙәтәбеҙ. Польша яғынан провокация булған осраҡта, аҙна эсендә мәсьәләне яйға һаласаҡбыҙ. Минеңсә, Рәсәй менән килешеү төҙөгәндә, Польша яҙмышы тураһында нәзәкәтле мөмкинлеккә йүнәлтеп әйтелде^[24].

8-10 августа совет етәкселеге Астаховтан «немецтар (һәр хәлдә, сәйәси) Балтик буйы (Литванан башҡа) файҙаһына үҙгәрештәр менән үҙҙәренең ҡыҙыҡһыныуын , Бессарабия, рус Польшаһы (немецтар файҙаһына үҙгәрештәр менән) яҙмышы менән ҡыҙыҡһынмауын иғлан итергә һәм Украинаға аспирациянан алыҫ торорға әҙер булыуҙары тураһында мәғлүмәт ала. Бының өсөн улар беҙҙән Данцигтың, шулай уҡ элекке герман Польшаһының (бәлки, Варта йәки хатта Висла линияһына тиклем өҫтәп) һәм (дискуссия тәртибендә) Галиция» яҙмышы менән ҡыҙыҡһынмауыбыҙҙы раҫлаусы дәлилдәр алырға теләй. Әммә бындай килешеү СССР-ҙың Бөйөк Британия һәм Франция менән килешеүҙән баш тартыуын күҙ уңында тота^[24]. 11 августа совет етәкселеге был мәсьәләләр буйынса Мәскәүҙә аҡрынлап һөйләшеүҙәр башларға ризалашты. 13 августа Германия СССР яғына Мәскәүҙә һөйләшеүҙәр алып барырға риза булыуын белдерҙе^[2].

14 августа хәрбиҙәр менән кәңәшмә барышында Гитлер, «әгәр бер ни ҙә мәжбүр итмәһә, Англия һәм Франция һуғышта ҡатнашмаясаҡ» тип, Польшаға ҡаршы һуғыш башларға ҡарар итеүе хаҡында белдерә. Германия етәкселеге Бөйөк Британияның һуғышҡа әҙер булмауына ышана, һәм бындай шарттарҙа Бөйөк Британия менән килешеү төҙөп, үҙ ҡулдарын бәйләргә түгел, ә уның менән һуғышырға кәрәк тигән ҡарарға килә. Бөйөк Британия һәм Франция, үҙ сиратында, әле һаман Германияның Польшаға ҡаршы һуғышасағына ышанмаған. СССР менән хеҙмәттәшлекте ҡәтғи кире ҡағыусы Польша 18-20 августа территориаль көйләүҙең герман шарттарына нигеҙләнгән һөйләшеүҙәргә әҙер булыуын иғлан итә, әммә һуғышҡа йүнәлеш алған Берлинды мәсьәләне тыныс юл менән хәл итеү ҡыҙыҡһындырмаған. Герман-поляк һөйләшеүҙәре булмаған^[2].

15 августа Германия илсе Шуленбург аша Мәскәүгә киң тәҡдимдәр ебәрҙе һәм сит ил эштәре министры Иоахим фон Риббентроптың килеү мәсьәләһен ҡуйған. Быға яуап итеп Молотов Шуленбург тәҡдим иткән берлектәге декларация урынына бер-береһенә ҡаршы көс ҡулланмау тураһында тулы ҡанлы пакт төҙөү тәҡдимен индерә^[26].

17 августа Германия СССР-ҙың бөтә тәҡдимдәрен ҡабул итә һәм Риббентроптың Мәскәүгә килеүе юлы менән һөйләшеүҙәрҙе йәнә тиҙләтергә тәҡдим итә. СССР башта иҡтисади килешеүгә ҡул ҡуйырға, һуңынан пакт һәм протокол тураһында һөйләшеп килешергә тәҡдим итә. 19 августа Германия «СССР теләгәндең барыһын да иҫәпкә алырға» риза булыуын белдерә һәм һөйләшеүҙәрҙе тиҙләтеү тураһында ныҡыша. Совет яғы Берлинға һөжүм итмәү тураһында пакт проектын тапшырҙы (посскриптумда буласаҡ йәшерен протоколдың һыҙмаһы була) тапшыра^[26]) һәм 26-27 августа Риббентроптың килеүенә ризалыҡ бирә. Шул уҡ көндө совет-герман сауҙа килешеүенә ҡул ҡуйыла, был турала матбуғатта хәбәр ителә^[2].

Польшаға һөжүм итеү ваҡыты билдәләнгәс, Гитлер көҙгө ямғырҙар башланғансы кампанияны тамамларға ашыға. 21 августа 15 сәғәттә Шуленбург илсеһе Молотовҡа Гитлерҙан «И. В. Сталин әфәнде»гә телеграммаһын тапшыра, унда фюрер һөжүм итмәү тураһындағы совет пакты һәм «Германияның яуаплы дәүләт эшмәкәре»нең Мәскәүгә сәфәре барышында «өҫтәмә протокол» төҙөүгә әҙерлеге тураһында совет проекты менән риза булыуы хаҡында хәбәр итә. Германия-поляк көрсөгө ҡурҡынысын билдәләп, Гитлер Риббентропты «шишәмбе, 22 августа, ләкин шаршамбынан, 23 августан да һуңға ҡалмайынса, ҡабул итергә тәҡдим итә. Сит ил эштәре министрының һөжүм итеү тураһында пакт төҙөү һәм уға ҡул ҡуйыу өсөн вәкәләттәре сикләнмәгән». Киске сәғәт 5-тә Молотов Шуленбургҡа Сталиндың «Германия рейхсканцлеры А. Гитлер әфәнде»гә совет хөкүмәтенең «23 августа Мәскәүгә Риббентроп ҡалаһына килеүе» ризалығы тураһында хәбәр итә^[2]. Бер нисә минуттан был турала Берлин радиоһы хәбәр итә, немец караптарына хәрби позициялар алырға приказ бирелә, ә 22 августа хәрбиҙәр менән үткән кәңәшмәлә Гитлер үҙенең Польшаға ҡаршы һуғыш башларға теләүе хаҡында белдерә.

1939 йылдың авгусы ваҡиғаларын Германия күҙлегенән сығып баһалап, М. Мельтюхов, был осорҙа Германия етәкселеге өсөн хәл иткес фазаға Польша менән һуғышта Бөйөк Британияның һәм СССР-ҙың позицияһын асыҡлау мәсьәләһе килеп баҫты, тип билдәләй: 2-3 августа Германия Мәскәүҙе, 7 августа - Лондонды, 10 августа - Мәскәүҙе, 11 августа - Лондонды, 14-15 августа Мәскәүҙе әүҙем һынап ҡара. 23 авгусҡа бер юлы ике сәфәр планлаштырыла: Британия хөкүмәтенә 21 августа Берлин һөйләшеүҙәр өсөн рейхсмаршал Герингты, ә совет хөкүмәтенә һөжүм итеү тураһында пактҡа ҡул ҡуйыу өсөн сит ил эштәре министры Риббентропты ҡабул итергә тәҡдим итә. СССР ҙа, Бөйөк Британия ла ризалыҡ менән яуап бирҙе. 22 августа Гитлер үҙенең һайлауын белдерә һәм, Лондонға 24 августа ғына хәбәр итһәләр ҙә, тәү сиратта СССР менән килешеү төҙөү кәрәклегенән сығып, Герингтың сәфәрен туҡтата^[2].

Был һайлауҙы М. Мельтюхов бер нисә фактор менә аңлатып бирергә мөмкин, тип иҫәпләй. Беренсенән, Германия командованиеһы вермахттың, Бөйөк Британия менән Франция яҡлаған хәлдә лә, Польшаны тар-мар итә алыуына ышана, шул уҡ ваҡытта СССР-ҙың Германияға ҡаршы коалиция яғында сығыш яһауы Германия өсөн һәләкәт менән янай. Икенсенән, СССР менән килешеү Бөйөк Британия менән Францияның ҡыҫылыуынан тотоп алып ҡала һәм Германияға көнбайыш державаларының ихтимал булған иҡтисади блокадаһына ҡаршы тороу мөмкинлеген биреү өсөн булдырыла. Өсөнсөнән, тарихсы фекеренсә, субъектив мәл дә һуңғы роль уйнамаған: элекке йылдарҙа Бөйөк Британия йыш ҡына Германияның еңеүенә юл ҡуйған, нацист етәкселеге лә, күрәһең, быға күнегеп бөткән. Совет етәкселегенә килгәндә, ул, киреһенсә, килешмәүсән ине, һәм уларға белдерелгән килешеүгә әҙерлекте кисектермәйенсә файҙаланырға кәрәк була. Бынан тыш, пактҡа ҡул ҡуйыу инглиз-француз-совет хәрби һөйләшеүҙәрен тулыһынса ерләргә тейеш була^[2].

Килешеүгә ҡул ҡуйыу

Килешеүгә Йәшерен протоколдың төп нөсхәһе

Килешеүҙең Йәшерен өҫтәмә протоколы (Немец версияһы)

Һуңғы һөйләшеүҙәр

Риббентроп 23 августа төш ваҡытында Мәскәүҙә була. Уның самолётына Великие Луки янында совет зенитсылары яңылыш ата. ^[22][39]. Америка Ҡушма Штаттарының СССР-ҙағы илсеһе Ч. Боулен раҫлауынса, Риббентроп менән осрашҡанда элегән нацист флагы «Мосфильм» киностудияһынан алынғайны, ул антифашистик фильмдар төшөргәндә реквизит булараҡ файҙаланылған булған^[39].

Риббентроптың Сталин һәм Молотов менән осрашыуы өс сәғәт дауам итә. Осрашыуҙа ҡатнашҡан Сталиндың шәхси тәржемәсеһе Владимир Павлов әйтеүенсә, килешеү проектын тикшереү башланғас, Сталин: «Был килешеүгә өҫтәмә килешеүҙәр кәрәк, улар тураһында бер ерҙә лә баҫтырып сығармаясаҡбыҙ», шунан һуң ике яҡтың мәнфәғәттәр өлкәһен бүлеү тураһында буласаҡ йәшерен протоколдың йөкмәткеһен асып бирҙе^[40]. Шул уҡ көндө Гитлерға ебәрелгән телеграммала Риббентроп һөйләшеүҙәрҙең уңышлы алға барыуы хаҡында хәбәр итә. Ул ҡул ҡуйыуға берҙән-бер ҡаршылыҡ тип совет яғының ике Латвия портын (Лиепая һәм Вентспилс) СССР-ҙың «ҡыҙыҡһыныуҙар өлкәһенә» индереү талабын атаны. Гитлер быға ризалығын бирә^[41].

Килешеүгә туранан-тура ҡул ҡуйыр алдынан Германия менән СССР-ҙың элекке дошманлығы мәсьәләһе күтәрелде. Был йәһәттән Риббентроп совет дипломаттарына, «Балтик һәм Ҡара диңгеҙҙәр араһында ике илдәребеҙ хәл итә алмаҫлыҡ проблема юҡ», тип белдергән^[42][43][44]. Германия һәм совет дипломаттары үҙҙәренең хөкүмәттәренең капитализмға һәм демократияға ҡаршы позицияларының берҙәм булыуын билдәләне. Атап әйткәндә, былай тиелгән: «Германия, Италия һәм Советтар Союзы идеологияһында бер дөйөм элемент бар: капиталистик демократияға ҡаршы тороу»^[43][45], «беҙҙә лә, Италияла ла капиталистик Көнбайыш менән бер ниндәй уртаҡлыҡ юҡ» һәм «Социалистик дәүләттең көнбайыш демократиялары яғында тороуы беҙгә тәбиғигә ҡаршы кеүек тойола»^[46].

Германия вәкилдәренең береһе быға тиклем булған совет большевизмына дошманлыҡ Коминтернда булған үҙгәрештәрҙән һәм СССР-ҙың донъя революцияһынан баш тартыуынан һуң туҡтатылыуын аңлатты. Совет вәкилдәренең береһе бындай аңлатма бирелгән һөйләшеүҙе «бик мөһим» тип атаны.^[46] Килешеүгә ҡул ҡуйғанда Риббентроп менән Сталин дуҫтарса мөнәсәбәттә әңгәмә ҡорҙо, тостар менән алмашты һәм 1930 йылдарҙа илдәр араһында булған дошманлыҡты яңынан иҫтәренә төшөрҙө^[47][48].

Килешеүҙең йөкмәткеһе

Килешеү ете ҡыҫҡа статьянан тора:

• I статья яҡтарҙы бер-береһенә ҡарата агрессиянан тыйылыуы мотлаҡ;
• II статья яҡтарҙы өсөнсө илдәрҙең агрессияһына ярҙам итмәүе, ҡаршы тороуы мотлаҡ;
• IV статья килешеү яҡтарының береһе икенсе яғына ҡаршы йүнәлтелгән хәрби союздарға инмәүе мотлаҡ;
• V статья конфликттарҙы тыныс юл менән хәл итеү юлдарын тәҡдим иткән;
• VI статья килешеүҙең ғәмәлдә булыу ваҡытын һүрәтләй (биш йылға автоматик рәүештә оҙайтылыусы ун йылға);
• III һәм VII статьялар техник яҡтан ғына булған.

Килешеүҙең Йәшерен протоколы

«Йәшерен өҫтәмә протокол» Балтик буйы һәм Польшаның «территориаль-сәйәси үҙгәртеп ҡоролоуы осрағында» яҡтарҙың «ымһыныу өлкәһе сиктәрен» тасуирлаған. Латвия һәм Эстония СССР мәнфәғәттәре сфераһына ингән. Литваға (ул ваҡытта поляк биләмәһендәге) Вильнюс бирелергә тейеш булған, ә Польша үҙен ҡушырға теләгән биләмәләр сиге Нарев, Висла һәм Сан йылғалары буйлап үткән.

Протоколға ярашлы, Польшаның бойондороҡһоҙлоғо тураһында мәсьәлә һуңғараҡ, яҡтарҙың ризалығы буйынса, «тулыһынса асыҡланыуы» ихтимал ине. СССР Бессарабия менән ҡыҙыҡһыныуын һыҙыҡ өҫтөнә алған, ә Германия — уның менән ҡыҙыҡһынмаған.

Килешеүгә ҡул ҡуйыу

Төнгө сәғәт икеләр тирәһендә Кремлдә Молотов кабинетында алдағы көн менән билдәләнгән документтарға ҡул ҡуйыла. Риббентроптың теләге буйынса ҡул ҡуйыу тантанаһына бер нисә немец журналисының һәм — артабанғы әңгәмәләшеүҙең протоколсыһы хоҡуғында — Рәсәйҙе һәм рус телен яҡшы белгән илселектең легаль советнигы вазифаһын башҡарыусы Андор Хенкенең килеүе рөхсәт ителә^[49].

Килешеү СССР Юғары Советы тарафынан ҡул ҡуйылғандан һуң бер аҙна үткәс раҫлана, өҫтәүенә "йәшерен өҫтәмә протокол"дың булыуы депутаттарға иғлан ителмәй. Килешеү төҙөлгәндең икенсе көнөнә, 1939 йылдың 1 сентябрендә, Германия Польшаға һөжүм итә, ә 1939 йылдың 17 сентябрендә Польша территорияһына совет ғәскәрҙәре инә.

1946 йылда, Нюрнберг процесындағы был ваҡиғаны иҫенә төшөрөп, Риббентроп былай тигән: «1939 йылда Мәскәүҙә маршал Сталин менән Бриан-Келлог пакты сиктәрендә герман-поляк конфликтын тыныс юл менән көйләү мөмкинлеген тикшермәнек, ә әгәр ул Польшаның яртыһын һәм (Либава (Лиепая) порты менән бергә Литванан башҡа) Балтик буйы илдәрен ҡушыу буйынса килешә алмаған осраҡта, мин кисектермәйсә осоп китергә тейеш инем»^[50].

Документҡа ҡул ҡуйыу айҡанлы банкет

Осрашыу Молотовтың һөйләшеүҙәр алып барылған кабинетында банкет менән тамамланды. Һөйләшеү барышында Сталин тост тәҡдим итте: «Немец халҡының фюрерҙы яратыуын беләм. Шуға күрә уның һаулығы өсөн эсергә теләйем»^[51]..

Риббентроп банкет ваҡытында Британияның һәр ваҡыт совет-герман мөнәсәбәттәрен ҡаҡшатырға тырышыуы, уның «көсһөҙлөгө» һәм «уның донъя хакимлығына тәкәббер дәғүәләре өсөн башҡаларҙың көрәшеүҙәрен теләүе» тураһында һөйләне. Сталин быға риза булып, былай тине: «Англияның донъяла өҫтөнлөк итеүе башҡа илдәрҙең үҙҙәрен ҡурҡытыу мөмкинлеген биргән ахмаҡлығы арҡаһында мөмкин булған» (If England dominated the world, that was due to the stupidity of the other countries that always let themselves be bluffed)^[47]. Риббентроп белдереүенсә, Антикоминтерн пакты Советтар Союзына түгел, ә көнбайыш демократияларына ҡаршы йүнәлтелгән, һәм ул «башлыса Лондон Ситиһы финансистарын һәм инглиз кибетселәрен ҡурҡытҡан». Быға өҫтәп, ул Берлинда барған Антикоминтерн пактына Сталин үҙе лә ҡушыласаҡ тигән шаяртыуҙы телгә алды. Шунан һуң Сталин Гитлер өсөн тост тәҡдим итә, ә аҙаҡ ул да, Молотов та алмашлап немец халҡы өсөн, ҡул ҡуйылған килешеү һәм совет-герман мөнәсәбәттәре өсөн тостар тәҡдим итә. Риббентроп Сталин өсөн дә, ике ил араһындағы мөнәсәбәттәр өсөн дә тостар менән яуап бирҙе. Банкет тамамланыр алдынан Сталин Риббентропты ситкәрәк алып китте һәм совет хөкүмәтенең был яңы килешеүгә бик етди ҡарауын, һәм «Советтар Союзы үҙенең партнёрын һатмаясаҡ, тигән һүҙ биреүен» билдәләне^[47].

Германия илселегендә килешеүгә ҡул ҡуйыу айҡанлы йәнә бер ҙур сара ойошторолдо. Унда Риббентроп үҙенең Мәскәүгә сәфәре һәм һөйләшеүҙәрҙең уңышы менән ҙур ләззәтләнеү кисергән^[52].

Килешеүҙең юридик характеристикаһы

Һул яҡта: өҫтәмә протокол буйынса Көнсығыш Европалағы ымһындырған ерҙәрҙе бүлеү
Уң яҡта: 1941 йылға ҡарата территориаль үҙгәрештәр.
СССР-ға ситләштерелергә тейешле һәм ҡушылған территориялар ҡыҙғылт һары, нацист Германияһына ситләшкән территориялар - зәңгәр, Германия баҫып алған биләмәләр (Варшава генерал-губернаторлығы, Норвегия һәм Богемия, Моравия протектораты) - шәмәхә төҫ менән һүрәтләнгән

Килешеүҙең юридик яғын баһалау ҡапма-ҡаршылыҡлы. Бер тарихсылар фекеренсә, Һөжүм итмәү тураһындағы килешеүҙә (протоколһыҙ) ғәҙәти булмаған бер нәмә лә юҡ һәм ул саҡ Европа тарихында йыш осраған һөжүм итмәү тураһындағы типик килешеү (мәҫәлән, Германия менән Польша араһындағы шуға оҡшаш пакт) бар^[53][54].

А. А. Пронин^[55]фекеренсә, килешеүҙә яҡтарҙың береһе икенсеһенә агрессия яһаған осраҡта уны ғәмәлдән сығарыу тураһындағы пункт булмай (СССР төҙөгән һөжүм итмәү тураһындағы килешеүҙәрҙең күбеһендә ошондай пункт була). Килешеүҙең тәүге совет проектында нейтралитетты һаҡлау өсөн тәүшарттар булдырылған: икенсе яҡ «өсөнсө держава яғынан көс ҡулланыу йәки һөжүм итеү объекты» булып ҡалырға тейеш, ләкин килешнеүҙең II статьяһының һуңғы редакцияһы яҡтарҙың береһе һөжүм итеү объекты түгел, ә «өсөнсө держава яғынан хәрби хәрәкәттәр объекты» булыу осрағында нейтралитетты үтәүҙе күҙ уңында тота. Бындай билдәләмәләр нацист Германияһы дипломатияһы өсөн хас булған: мәҫәлән, Германия менән Латвия араһында һөжүм итмәү тураһындағы килешеү һәм Германия менән Эстония араһында һөжүм итмәү тураһындағы килешеү «теләһә ниндәй шарттарҙа» нейтралитет һаҡлауҙы декларациялаған; ләкин СССР һаманға тиклем уларҙы файҙаланмаған. Һөҙөмтәлә килешеү, йәнәһе лә, өсөнсө держава яғынан көс ҡулланыу акты булғанда, Германия һөжүменә ишектәрҙе киң аса^[55]. А. А. Пронин шулай уҡ килешеүҙең йәшерен протокол менән тығыҙ бәйле булыуын һәм, һуғышҡа тиклемге тәғәйен хәлдән тыш, йәшерен протоколдан айырым баһалана алмауын билдәләй. Шарттың йәшерен протоколы Балтик буйында Латвия, Эстония һәм Финляндия, Германия - СССР, Литва — Германия мәнфәғәттәре өлкәһенә инә; Польша Нарев-Висла-Сан линияһы буйынса бүленгән, Вильнюс Литваға күскән. Шул уҡ ваҡытта һөйләшеп килешекән яҡтар күҙлегенән Польща дәүләтен һаҡлап ҡалыу кәрәкме, тигән һорау «артабанғы сәйәси үҫеш барышына» биреләсәк, әммә һәр осраҡта ла «дуҫтарса ике яҡлы татыулыҡ тәртибендә дуҫтарса» хәл ителергә тейеш ине. Бынан тыш, СССР Бессарабияға ҡарата ҡыҙыҡһыныуын белдерҙе, ә Германия Румынияның был төбәгендә СССР мәнфәғәттәренә ҡаршы килмәгән. Өҫтәмә протоколды, өсөнсө илдәргә ҡағылғанлыҡтан, А. А. Пронин юридик яҡтан законһыҙ тип баһалай.

Килешеүгә ҡул ҡуйыу буйынса халыҡ-ара реакция

Япония

1939 йылдың яҙынан Монголия Халхин-Голында Германия союздашы Японияның СССР-ға һәм Монголияға ҡаршы алып барылған иғлан ителмәгән киң масштаблы һуғышы бара. Килешеүгә ҡул ҡуйған көндө Япония ғәскәрҙәренең төп төркөмө уратып алынған. 24-25 августа ҡамалған төркөмдө ҡотҡарырға маташыу уңыш килтермәне ^[56]һәм артабан ҡабатланманы. Совет-монгол ғәскәрҙәренең дошманды ҡыйратыуы һәм бер үк ваҡытта совет-герман килешеүенә ҡул ҡуйыу ^[57]Японияны хөкүмәт көрсөгөнә һәм хәрби пландарының етди үҙгәрешенә килтерә^[57].

25 августа Япония империяһының сит ил эштәре министры Арита Хатиро Германияның Токиолағы илсеһе Оттоға Һөжүм итмәү тураһындағы совет-герман килешеүенә ҡул ҡуйыуға ҡарата протест белдерҙе^[58]; протестта «был килешеү Коминтернға ҡаршы килешеүенә ҡаршы килә», тип билдәләнде^[58].

28 августа СССР-ға ҡаршы берлектәге япон-герман һуғышы яҡлы булған Киитиро Хиранума етәкселегендәге Япония хөкүмәте отставкаға китте^[59][60]. Тарихсы Х. Тиратани раҫлауынса, «бер ҡасан да - алдан да, һуңынан да - Япония хөкүмәтенең ике дәүләттең үҙ-ара килешеү төҙөү сәбәбе менән отставкаға китеү осрағы тарихта булмаған»^[58]. Яңы Япония хөкүмәте 1939 йылдың 15 сентябрендә килешеү төҙөнө, ә 1941 йылдың 13 апрелендә совет-япон нейтралитет тураһында пакт төҙөнө^[58].

Халхин-Голдағы һуғыштарҙың ҡыҙған мәлендә Һөжүм итмәү тураһында совет-герман килешеүенә ҡул ҡуйылыуы хаҡында билдәле булғас, Токионың һушын алған шаңҡыуҙы күҙ алдына килтерергә мөмкин. Хирануманың япон хөкүмәте бындай шартҡа иҫәп тотмаған. Германия Японияға хыянат итә, һәм Германия ярҙамында Халхин-Гол конфликтының үҫеүенә һәм уны коммунизмға ҡаршы еңеү яулаусы һуғышҡа әүерелдереүгә бәйле бөтә өмөттәр өҙөлә. 4 сентябрҙә Япония Европалағы конфликтҡа бер ниндәй формала ла ҡыҫылырға йыйынмауы хаҡында белдерҙе. Германия хыянатына түҙеп ҡарау мөмкин түгел ине. Хиранума, яманаты сығып, отставкаға китә, уның урынына һуғышта көньяҡты өҫтөнлөклө йүнәлеш тип һанаған Абэ хөкүмәте килә.

— Игорь Можейко, тарихсы-шәрҡиәтсе, яҙыусы. Көнбайыш еле — аяҙ һауа торошо (Западный ветер — ясная погода)

^[2].

Англия һәм Франция

Рәсәй тарихсыһы О. Б. Мозохин билдәләүенсә, СССР-ҙың Германия менән яҡынайыуы, Германияға стратегик мөһим әһәмиәткә эйә булған совет нефть продукттарын поставкалау Англия һәм Францияның кире реакцияһына килтергән. Был илдәрҙең хәрби-сәйәси етәкселеге, тәү сиратта Германияға совет нефтен оҙатыуға ҡаршы тороу маҡсатында, СССР-ға ҡаршы хәрби хәрәкәттәр башланыу ихтималлығын да күҙ уңында тотҡан; шул уҡ ваҡытта коммуникацияларға һәм Кавказдағы нефть сығарыу һәм нефть эшкәртеү сәнәғәте объекттарына һауа һөжүме планлаштырылған.

1939 йылдың 27 авгусында Даладье хөкүмәте, совет-герман килешеүен «хуплауы сәбәпле», «Юманите» гәзитен сығарыуҙы тыя.

1939-1940 йылдарҙа СССР-ҙың Германия менән килешеүҙәре нигеҙендә башҡарылған Балтик буйының Советтар Союзына, Украинаның, Белоруссияның һәм Бессарабияның көнбайыш өлкәләренә ҡушылыуы сит илдәрҙә, айырыуса һуғыш хәлендә булған йәки Германия баҫып алған илдәрҙең йәмәғәтселек фекерендә кире сағылыш тапты. Шуға ҡарамаҫтан, СССР-ға нигеҙҙә 1917 йылға тиклем Рәсәй империяһы составына ингән һәм 1919 йылда Версаль тыныслыҡ килешеүен әҙерләү барышында Польшаның көнсығыш сиге сифатында тәҡдим ителгән «Керзон линияһынан» көнсығышҡа табан урынлашҡан төбәктәр ҡушылыуы СССР-ға ҡарата көнбайыш державаларының позицияһына билдәле бер тотҡарлау йоғонтоһо яһаған^[61].

Килешеү төҙөү эҙемтәләре

Гитлерсылар Польша-Германия сигендә сик билдәләрен юҡҡа сығара. 1939 йыл.

Һөжүм итмәү тураһында пактҡа ҡул ҡуйыу эҙемтәләре хаҡында мәсьәлә әле һаман ҡыҙыу фекер алышыу предметы булып тора.

Бер нисә хәҙерге заман Рәсәй тарихсыһы фекеренсә, ошо килешеүҙе төҙөү һөҙөмтәһендә Советтар Союзы:^[62][63]

• шул рәүешле сиктәрен киңәйтеп, Рәсәй империяһына ҡараған биләмәләрҙе үҙенә кире ҡайтарҙы.^[62];
• герман-япон мөнәсәбәттәренең насарайыуы арҡаһында һуғыш башланыуын ике йылға кисектереп, ике фронтҡа һуғыш хәүефен бөтөрҙө;
• үҙенә дошман Германия, Англия һәм Франция коалицияһы ойошторолоуына юл ҡуймай^[62].

Ватан тарихнамәһендә пакттың кире эҙемтәләренә Көнбайышта фашизмға ҡаршы көстәрҙең дезориентацияһы һәм антисовет тенденцияларының нығыныуы, фашистарға ҡаршы пропаганданы туҡтатыу һәм берҙәм антифашистик фронтты көсһөҙләндереү, Германияға Европала манёврҙар азатлығы биреү, Германияны совет сеймалы һәм аҙыҡ-түлеге менән тәьмин итеү, Германияға ҡарата уяулыҡты кәметеү, СССР-ҙың халыҡ-ара абруйын кәметеү инә. В. И. Дашичев фекеренсә, СССР 1941 йылдың йәйенә халыҡ-ара изоляцияға эләгә.

Г. А. Куманёв, пакт СССР өсөн тотороҡһоҙ булһа ла, ваҡытлыса нейтралитет ҡаҙанышы булып торған, тип иҫәпләй һәм Сталин быны бик яҡшы аңлаған: килешеүгә ҡул ҡуйыу алдынан ул был һайлау еңел түгел, хатта ауыр, шуға ҡарамаҫтан Советтар Союзы өсөн «плюстар» һаны арта барған, тип таныны. Куманёв фекеренсә, «Пакт СССР-ға ваҡыт отошо бирә, был ваҡытта Гитлер байтаҡ дәүләттәргә ҡаршы күләмле хәрби хәрәкәттәр башҡара башлай»^[64]. В. М. Кулиш һәм В. Я. Сиполс, 1939 йылда Германия СССР-ға һөжүм итергә йыйынмауын һәм артабан Европаны баҫып алыу менән шөғөлләнеүен күрһәтеп, Германия менән һуғышты кисектереү тураһында версияны кире ҡаға^[2].

Рәсәй тарихсыһы О. Б. Мозохин иҫәпләүенсә, Гитлер менән килешеү төҙөү, уның артынса Финляндия менән булған хәрби конфликт һәм СССР-ҙы Милләттәр лигаһынан сығарыу кеүек үк, Советтар Союзының нацизмға ҡаршы тора алырлыҡ реаль көс булараҡ халыҡ-ара абруйын ҡаҡшата һәм сит ил коммунистик партияларының фашистарға ҡаршы хәрәкәттә ҡатнашыуын ҡатмарлаштыра, сөнки улар Коминтерҙың күрһәтмәһе буйынса нацист германияһына ҡаршы сәйәси һәм пропаганда эшен туҡтата^[61].

Көнсығыш Европа халыҡтары өсөн кире эҙемтәләргә Польша, Литва, Латвия һәм Эстонияның бойондороҡһоҙлоғон юғалтыу ҡарай^{[65][66][67][68]}.

Н. В. Павлов фекеренсә, килешеү быға тиклем Германияла Советтарға ҡаршы алып барылған сәйәсәттә һәм программа маҡсаттарында бер ниндәй ҙә үҙгәрештәрҙе аңлатмай, быны Гитлерҙың килешеүгә ҡул ҡуйыуға тиклем ун ике көн алдағы, 1939 йылдың 11 авгусында Карл Якоб Буркхард менән һөйләшкәндә әйткән фекерен раҫлай: «Ғәмәлдәрҙең барыһы ла Рәсәйгә ҡаршы йүнәлтелгән; Көнбайыш быны аңлау яғынан артыҡ ахмаҡ һәм һуҡыр булһа, мин рустар менән килешеп, Көнбайышты тар-мар итергә һәм артабан көстәрҙе туплап Советтар Союзына һөжүм итергә кәрәк. Һуңғы һуғыштағы кеүек беҙҙе астан үлтермәһендәр өсөн, миңә Украина кәрәк». Гитлер шул рәүешле ике фронтҡа һуғышмаҫҡа һәм Польшала, Көнбайышта иркенләп хәрәкәт итергә тырыша, һәм шулай эшләй ҙә инде^[12][69].

М. Мельтюхов билдәләүенсә, Германия менән төҙөлгән килешеү нигеҙендә, үҙенең тарихында тәүге тапҡыр бөйөк Европа державаһы тарафынан Көнсығыш Европала СССР мәнфәғәттәре танылыу алды. Советтар Союзы Германияның Бөйөк Британияға һәм Японияға ҡарата дипломатик манёвр яһау мөмкинлектәрен сикләй алды, был иһә СССР өсөн советтарға ҡаршы нигеҙҙә дөйөм Европа тупланыуы һәм Алыҫ Көнсығышта ҙур конфликт хәүефен кәметте. Әлбиттә, бының өсөн СССР-ға Германия-поляк һуғышы башланған осраҡта Германияға ҡаршы хәрәкәттәрҙән баш тартырға, Германия менән иҡтисади бәйләнештәрҙе киңәйтергә һәм фашистарға ҡаршы пропаганданы туҡтатырға тура килә^[2].

1939 йылғы ваҡиғалар тарихнамәһендә мөһим мәсьәлә булып совет-герман пактының Икенсе донъя һуғышы башланыуы менән бәйләнеше тора. Был мәсьәләлә тикшеренеүселәрҙең фекерҙәре айырылды. Көнбайыш тарихнамәһе һәм бер төркөм ватан авторҙары фекеренсә, пакт Икенсе донъя һуғышының башланыуына булышлыҡ иткән. Был тезис 1939 йылдың 30 авгусында формалашҡан Британия етәкселегенең «хәҙер һуғыш һәм тыныслыҡ яҙмышы СССР ҡулында» тигән позицияһынан сыға һәм уның ҡыҫылыуы һуғышҡа юл ҡуймауы мөмкин. Башҡалар фекеренсә, пакт герман-поляк һуғышы (һәм Икенсе донъя һуғышы) башланыуға бер ниндәй ҙә йоғонто яһамаған, сөнки Германияның Польшаға һөжүм итеүе 1939 йылдың апрелендә үк планлаштырылған булған. Атап әйткәндә, тарихсы В. П. Смирнов фекеренсә, пакт «Гитлерҙың изоляцияһын һәм Польшаны тар-мар итеүен күпкә еңеләйтһә лә», уны «Германияның Польшаға һөжүм итеүенең сәбәбе тип тә, Икенсе донъя һуғышының сәбәбе тип тә иҫәпләргә ярамай»^[70].

Советтар Союзының килешеүгә ҡул ҡуйыу сәбәптәре тураһында версиялар

М. Мельтюхов үҙенең хеҙмәтендә билдәләүенсә, һөжүм итмәү тураһында совет-герман пактының һығымтаһы 1939 йылғы ваҡиғаларҙың ватан тарихнамәһендә төп темаларҙың береһе булып ҡала. Германия менән килешеү төҙөүгә совет етәкселегенең ризалыҡ биреү сәбәптәре фекер алышыу үҙәгендә ҡала. Ваҡиғаларҙың рәсми совет версияһы яҡлылар пакттың мәжбүри аҙым булыуын иҫбатларға тырыша. Башҡа тикшеренеүселәр, Сталиндың бындай аңлы аҙымы уның маҡсаттарына бәйле булған, тип әйткән^[2].

Мельтюхов әйтеүенсә, тарихсылар ҡарамағындағы документтар совет етәкселегенең донъяла үҙ йоғонтоһон көсәйтеү өсөн башҡа бөйөк державалар араһындағы ҡаршылыҡтарҙы файҙаланырға ынтылыуы хаҡында дәлилләй. Бөйөк Британия менән Германия араһындағы мөнәсәбәттәрҙә көсөргәнешлектең артыуы был ике илдең дә СССР-ҙың ыңғай позицияһын теләүенә килтерә һәм уларҙы СССР-ға юл ҡуйырға мәжбүр итә. Совет етәкселегенән халыҡ-ара хәлдәрҙәге үҙгәрештәргә һығылмалы ҡарашта булған һаҡ тышҡы сәйәси курс үткәреү талап ителә. Был йәһәттән, тарихсы фекеренсә, 1939 йылғы совет тышҡы сәйәсәте «үҙ мәнфәғәттәреңдә ауыр хәлдән оҫта сығыу өлгөһөн» бирә^[2].

СССР-ҙың Германия менән һуғыштан ҡотолорға ынтылыуы тураһында версия

Совет һәм (өлөшләтә) заманса Рәсәй тарихнамәһе был версияны хуплай.

Ошо версияға ярашлы, 1939 йылдың яҙында - йәйендә СССР, Англия һәм Франция вәкилдәре араһында үткән һөйләшеүҙәр һөҙөмтәһендә Европала коллектив хәүефһеҙлекте тәьмин итеү буйынса тәғәйен хәрби сараларҙы күҙ уңында тотҡан үҙ-ара ярҙам һәм хәрби конвенция тураһында өс яҡлы килешеүгә ҡул ҡуйылды. Һөйләшеүҙәр барышында Англия менән Францияның аныҡ хәрби бурыстар бирергә һәм Германия агрессияһына ҡаршы тороу өсөн реаль хәрби пландар эшләргә теләмәүе асыҡланды. Бынан тыш, Мәскәү һөйләшеүҙәре менән бер рәттән инглиз хөкүмәте Лондонда Германия вәкилдәре менән йоғонто яһау өлкәләрен айырыу тураһында һөйләшеүҙәр алып барҙы.^[71] Был совет хөкүмәтенең, уның көнбайыш партнёрҙары Гитлер агрессияһын көнсығышҡа - 1938 йылғы «Мюнхен килешеүе»нә һәм Чехословакияны бүлеүгә килтергән баҫымға йүнәлтергә ынтыла, тигән хәүефен тағы ла арттырҙы.^[72] Мәскәү һөйләшеүҙәренең уңышһыҙлыҡҡа осрауы һөҙөмтәһендә СССР көнбайыш державалары менән хәрби коалиция ойоштороуға өмөтөн юғалтҡан һәм дошмандар уратыуында тороп ҡала, ул ваҡытта Көнбайышта «санитар кордон» илдәре лә, Германия ла уның потенциаль дошмандары була, ә Көнсығышта агрессор ролендә милитаристик Япония сығыш яһай. ^[73] Ошо шарттарҙа СССР Германияның һөжүм итмәү тураһында килешеү төҙөү тураһындағы тәҡдименә ризалашырға мәжбүр була:

Көнбайыш державаларының позицияһы Мәскәү һөйләшеүҙәрен өҙөүҙе билдәләне һәм Советтар Союзына: фашистик Германия һөжүме алдынан туранан-тура изоляцияла ҡалыу йәки Бөйөк Британия һәм Франция менән союз төҙөү мөмкинлеген бөтөрөп, Германия тәҡдим иткән һөжүм итмәү тураһында килешеүгә ҡул ҡуйыу һәм шуның менән һуғыш хәүефен кәметеү альтернативаһын ҡуйҙы. Был хәл икенсе һайлауҙы ҡотолғоһоҙ итте. 1939 йылдың 23 авгусында төҙөлгән совет-герман килешеүе көнбайыш сәйәсмәндәренең мәкерле ниәттәренә ҡарамаҫтан, донъя һуғышы капиталистик донъя илдәре араһындағы бәрелештән башланыуына булышлыҡ итә[14].

Шулай итеп, совет тарихнамәһе раҫлауынса, союздаштары булмаған СССР-ҙың, 1939 йылда Германия һәм Коминтернға ҡаршы пактҡа ҡушылған башҡа илдәр менән һуғыштан ҡотолоуҙың берҙән-бер мөмкинлеге Германия менән һөжүм итмәү тураһындағы килешеүгә ҡул ҡуйыу булған^[74].

Сталиндың экспансионистик мотивтары тураһында фараз

Ҡайһы бер тикшеренеүселәр фекеренсә, килешеү - Сталиндың экспансионистик ынтылыштары сағылышы, ул Германияны «көнбайыш демократия» менән төкөштөрөргә, ә улар бер-береһен көсһөҙләндергәндән һуң Көнбайыш Европала совет ҡоролошо урынлаштырырға ынтыла.^[75] Сталин Германияла, иң элек, капиталистик донъя менән көрәштә «тәбиғи союздашын» күргән, тип уйлаған Сергей Случ килешеүҙе былай ҡылыҡһырлай: «Асылда, Икенсе донъя һуғышы башланғанға тиклем континенталь Европа халыҡ-ара аренала үҙ-үҙен тотошо һәм икейөҙлөлөк күләме яғынан төрлө булған яңы типтағы сәйәси гангстеризм моделдәрен күрһәтеүсе ике диктатор араһында бүленде»^[24].

Сталиндың империя мотивтары тураһында фараз

Был ҡарашҡа ярашлы, Сталин күпмелер ваҡыт, бер яҡтан, Германия менән, икенсе яҡтан, һуңғыларының намыҫһыҙлығы менән осрашҡас, Бөйөк Британия һәм Франция араһында һайлаған, һуғыштан ситтә ҡалыуҙы һәм, иң элек Көнсығыш Европала СССР-ҙың сәйәси мәнфәғәттәрен раҫлап, Германия менән «дуҫлыҡ»ты отошло файҙаланыуҙы хуп күргән. Уинстон Черчилль килешеүгә ҡул ҡуйғандан һуң шундай фекер әйткән.

Ирландия университеты тарих профессоры Джеффри Робертс иҫәпләүенсә, СССР сәйәсәте Германия менән килешеү нигеҙендә ил хәүефһеҙлегенең беренсе сираттағы ихтыяждарын гарантияларға булышлыҡ итәсәк сикләнгән йоғонто өлкәһенә өлгәшеүгә - иң элек, илде һуғышҡа ылыҡтырыуҙан һаҡлап ҡалыуға һәм Германияның көнсығышҡа экспансияһын сикләүгә ҡайтып ҡала.^[76]

Дөйөм алғанда, һәр автор Сталиндың ғәмәлендә «мәжбүрилек», «прагматизм» һәм идеологик баҫым яһау экспансионизмы нисбәте тураһындағы мәсьәләне үҙенсә хәл итә.

Актуаллеге

СССР-ҙа һуғыштан һуңғы осорҙа Германия менән һөжүм итмәү тураһындағы килешеүгә «йәшерен протокол»дың булыуы ҡәтғи кире ҡағыла. Көнбайышта уның булғанлығы шик аҫтына алынмай һәм «Балтик буйы илдәрен советтар баҫып алыуы» тураһындағы тезисҡа нигеҙ булып тора. 1980-се йылдар уртаһында СССР-ҙа үҙгәртеп ҡороу осоро һәм билдәлелек яуланғас, был мәсьәләнең барлыҡ шарттарын ентекле тикшереү мөмкинлеге тыуа (ҡара: Германия менән СССР араһында Һөжүм итмәү тураһында белдереүгә йәшерен өҫтәмә протокол).

Килешеү тураһында мәсьәлә, айырыуса уға йәшерен ҡушымталар тураһында мәсьәлә, иң элек Балтика төркөмө депутаттарының баҫымы арҡаһында күтәрелде^[77][78][79]. Мәсьәләне тикшереү өсөн КПСС Үҙәк комитеты секретары Александр Николаевич Яковлев етәкселегендә махсус комиссия төҙөлдө. 1989 йылдың 24 декабрендә СССР халыҡ депутаттары съезы, комиссияның Яковлев тарафынан уҡып ишеттерелгән һығымталарын тыңлап, резолюция ҡабул итә, унда протоколды хөкөм итә (документтарҙың булмауын билдәләп, ләкин уның төп нөсхәһен таный, күсермәләренең графологик, фототехник һәм лексик экспертизаларына һәм уларҙың йөкмәткеһенә ярашлылығын таный)^[6]. Шул саҡта уҡ, СССР-ҙа тәүге тапҡыр, йәшерен протоколдар тексы баҫыла («немец микрофильмы буйынса - «Вопросы истории», № 6, 1989)^[80]. СССР халыҡ депутаттары Съезының 1989 йылдың 24 декабрендәге «1939 йылдан башлап һөжүм итмәү тураһындағы совет-герман килешеүенә сәйәси һәм хоҡуҡи баһа биреү тураһында»ғы 979-1 һанлы ҡарарында былай тиелгән:

6. Съезд йәшерен протоколдар буйынса Германия менән һөйләшеүҙәрҙе Сталин һәм Молотов совет халҡынан, ВКП(б) Үҙәк Комитетынан һәм бөтә партиянан, Юғары Советтан һәм СССР Хөкүмәтенән йәшерен рәүештә алып барылған, был протоколдар теркәү процедураларынан алынды, тип билдәләй. Шулай итеп, уларға ҡул ҡуйыу тураһында ҡарар асылы буйынса ла, формаһы буйынса ла шәхси власть акты була, һәм был килешеү өсөн яуаплы булмаған совет халҡының ихтыярын бер нисек тә сағылдырмай.

7. СССР халыҡ депутаттары съезы 1939 йылдың 23 авгусындағы «йәшерен өҫтәмә протокол»ға һәм Германия менән башҡа йәшерен килешеүҙәргә ҡул ҡуйыу фактын хөкөм итә. Съезд йәшерен протоколдар ҡул ҡуйылған көндән алып юридик яҡтан нигеҙһеҙ һәм яраҡһыҙ тип таныла.

Протоколдар Советтар Союзының өсөнсө илдәр менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре өсөн яңы хоҡуҡи база булдырмай, ләкин Сталин һәм уның даирәһе, үҙҙәре алдында алған хоҡуҡи йөкләмәләрҙе боҙоп, ультиматумдар һәм башҡа дәүләттәргә көс баҫымы күрһәтеү өсөн файҙалана.

Һөжүм итмәү тураһында килешеүҙең һәм йәшерен протоколдарҙың тарихи роле хаҡында бәхәстәр әле лә актуаль^[81][82][83].

2019 йылдың 31 майында «Тарихи хәтер» фонды сайтында СССР-ҙың һәм Германияның һөжүм итмәүе тураһында договорҙың совет төп нөсхәһенең күсермәләре һәм йәшерен өҫтәмә протокол баҫылып сыҡтыопубликованы 2022 йыл 3 октябрь архивланған.. Скандарҙы Рәсәй Сит ил эштәре министрлығының Тарихи-документаль департаменты тәҡдим иткән.^[84][85][86]. 2011 һәм 2016 йылдарҙа совет осорондағы документтың төп нөсхәһе «Правда» гәзитендә баҫылып сыҡты^[87][88].

2019 йылдың 19 сентябрендә Европа парламенты «Европа киләсәге өсөн тарихи хәтерҙе һаҡлауҙың мөһимлеге тураһында» резолюция ҡабул итте, унда Советтар Союзы һәм Гитлер Германияһының Молотов — Риббентроп Пактын хөкөм итте^[89], был «Европаны һәм бойондороҡһоҙ дәүләттәр биләмәһен ике тоталитар режим араһында бүлде» һәм «Икенсе донъя һуғышы башланыуға юл һалды». Резолюция өсөн 535 евродепутат тауыш бирҙе, 66-һы ҡаршы булды һәм 52-һе тауыш биреүҙән тыйылды^[90]. Был резолюцияны Рәсәй ҡәтғи ғәйепләне; ил президенты В. В. Путин 2019 йылдың 20 декабрендә Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе дәүләттәре башлыҡтары менән осрашыуҙа, СССР менән Германия араһында һөжүм итмәү тураһындағы Пакт ошондай документтар теҙмәһендә һуңғыһы булды, тип белдерҙе, сөнки һуғыштың ысын сәбәптәре Германия милитаризацияһын хуплаған Европа дәүләттәре (1935 йылғы инглиз-герман килешеүе Германия флоты тергеҙелеүенә килтерҙе) сәйәсәтендә һәм уның экспансионистик пландарын тергеҙергә мөмкинлек бирҙе (Мюнхен һүҙ ҡуйышыуы)^[91][92].

Американың «National Interest» консерватив баҫмаһы өсөн 2020 йылдың июнендә Владимир Путин Латвияның, Литваның һәм Эстонияның СССР-ға Молотов-Риббентроп пакты буйынса ҡушылыуын ул осорҙоң халыҡ-ара һәм дәүләт хоҡуғына тап килә тип атаны^[93].

2021 йылдың июнендә Белоруссия президенты Александр Лукашенко яңы байрамды - Халыҡтар берҙәмлеге көнөн раҫланы, ул 17 сентябрҙә билдәләнә. Был датаны ул быға тиклем «хәҙерге Беларусь үҙәгенән алып Мозырь ҡалаһына тиклем» «ҡорама» булған белорус милләтенең барлыҡҡа килеү тарихында мөһим ваҡиға тип атаны. 1939 йылдың 17 сентябрендәге ваҡиғаларҙы дәүләт байрамы булараҡ билдәләргә ҡарар итеү Литва һәм Польша Сит ил эштәре министрлығының ҡырҡа кире реакцияһына сәбәп булды^[94].

2021 йылдың 17 сентябрендә Рәсәй Сит ил эштәре министрлығының Польша биләмәһенә совет ғәскәрҙәренең инеүе йыллығы уңайынан социаль селтәрҙә совет тарихнамәһе рухында Польшаға «азатлыҡ походы» булараҡ индерелеүе, урындағы халыҡта «ҡыуаныс» тыуҙырыуы һәм «вермахтҡа Минскиға яҡын барырға мөмкинлек бирмәүе» тураһындағы яҙманы баҫтырып сығарҙы. Яҙмаға шулай уҡ Мәскәүҙең 1939 йылдағы ваҡиғаларға ҡарата фекере төшөрөлгән видео ла беркетелгәйне. Атап әйткәндә, ул саҡта Польша етәкселегенә яуаплылыҡ һалған президент Владимир Путиндың һүҙҙәре килтерелә һәм башҡа тарихи факттарға үҙенсәлекле интерпретация бирелә: мәҫәлән, Көнбайыш Белоруссия һәм Көнбайыш Украина «1920-1921 йылдарҙа Польша баҫып алған» биләмәләр тип атала, ә 1939 йылға тиклемге сик рәсми рәүештә - 1921 йылда совет-поляк Рига килешеүе тәртибендә нығытылған тип билдәләнә^[94].

Иҫкәрмәләр

Комментарийҙар

1. • 1934 год — Декларация о неприменении силы между Германией и Польшей
   • 1938 год — Декларация о ненападении между Германией и Великобританией
   • 1938 год — Декларация о ненападении между Германией и Францией
   • 1939 год — Договор между Литовской республикой и Германским рейхом
   • 1939 год — Договор о ненападении между Германией и Эстонией
   • 1939 год — Договор о ненападении между Германией и Латвией
   • 1941 год — Договор о дружбе и ненападении между Германией и Турцией

Сығанаҡтар

1. Секретный дополнительный протокол к Договору о ненападении между Германией и Советским Союзом
2. Мельтюхов М. И. Упущенный шанс Сталина. Советский Союз и борьба за Европу: 1939—1941. — М.: Вече, 2000. Глава «Политический кризис 1939 г.»
3. Хавкин Б. «К истории публикации советских текстов советско-германских секретных документов 1939—1941 гг.» // Форум новейшей восточноевропейской истории и культуры — Русское издание. — 2007. — № 1.
4. Пакт Молотова — Риббентропа 2016 йыл 12 март архивланған.
5. Разделы Польши
6. Ведомости Съезда народных депутатов СССР и Верховного Совета СССР. 1989. № 29. Ст. 579.
7. Розанов Г. П. Сталин — Гитлер. — М., Международные отношения, 1991. — с. 108
8.  (инг.) Declaration of the European Parliament on the proclamation of 23 August as European Day of Remembrance for Victims of Stalinism and Nazism
9. Случ. С. З. Сталин и Гитлер, 1933—1941. Расчёты и просчёты Кремля // Отечественная история. — 2005. — № 1. — С. 100—101.
10. Соболев Д. А., Хазанов Д. Б. Липецкая секретная авиашкола. Немецкий след в истории отечественной авиации
11. Барятинский М. Б. Немецкие танки в бою
12. Внешняя политика третьего рейха (1933—1945) / Н. В. Павлов // МГИМО. — 2012.
13. Восточный пакт // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
14. Вторая мировая война 1939-1945 // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
15. Торчинов В. А., Леонтюк А. М. Вокруг Сталина. Историко-биографический справочник. — СПб: изд-во философского факультета СПбГУ, 2000. — С. 243.
16. Гладков Т. К. Король нелегалов: Документальная повесть о выдающемся разведчике А. Короткове. — М.: Гея итэрум, 2000. — С. 104.
17. Безыменский Л. А. Гитлер и Сталин перед схваткой. Глава четвёртая — Миссия Канделаки. — М.: Вече, 2000.
18. Некрич А. М. 22 июня 1941 года
19. Кривицкий В. Я был агентом Сталина.
20. Речь Сталина на XVIII съезде ВКП(б)  (билдәһеҙ). Дата обращения: 15 февраль 2007. Архивировано из оригинала 28 сентябрь 2007 года.
21. Безыменский Л. А. Гитлер и Сталин перед схваткой. Глава девятая — Мюнхен и Москва. — М.: Вече, 2000.
22. Дашичев В. Между Молотовым и Риббентропом 2021 йыл 28 ғинуар архивланған.
23. Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; Shirer-Poland төшөрмәләре өсөн текст юҡ
24. Случ. С. З. Сталин и Гитлер, 1933—1941. Расчёты и просчёты Кремля // Отечественная история. — 2005. — № 1. — С. 110.
25. Тихомиров А. Германия и СССР в 1918—1939 годах: мотивы и последствия внешнеполитических решений. — М: Гея, 1995.
26. Лев Безыменский. Гитлер и Сталин перед схваткой. Глава 15: Когда придумали секретный протокол.
27. Шишов А. В. Россия и Япония. История военных конфликтов  (билдәһеҙ). Дата обращения: 15 февраль 2010.
28. В личном письме от 28 марта Чемберлен писал: «Должен признаться, что я совершенно не доверяю России. Я не верю, что она сможет вести эффективные наступательные действия, даже если захочет… Более того, её ненавидят и относятся к ней с подозрением многие маленькие государства, особенно Польша, Румыния и Финляндия». Feiling К. The Life of Neville Chamberlain. L., 1963. P. 403. 2009 йыл 18 апрель архивланған. На заседаниях кабинета Чемберлен заявлял, что «всё, касающееся союза с Россией, он рассматривает с большим предчувствием беды», абсолютно не верит в «прочность России и сомневается в её способности оказать помощь в случае войны» История России. Англо-франко-советские переговоры 2007 йыл 8 октябрь архивланған..
29. William L. Shirer, The rise and fall of the Third Reich: a history of Nazi Germany. Simon and Schuster, 1980. p. 504.
30. Безыменский Л. А. Гитлер и Сталин перед схваткой. Глава двенадцатая — Умиротворение по-сталински, или Призрак «второго Мюнхена». — М.: Вече, 2000
31. Редакционная коллегия под руководством А.А.Гречко. История второй мировой войны. 1939—1945 — Англо-франко-советские переговоры — История России. Всемирная, мировая история  (билдәһеҙ). www.istorya.ru. Дата обращения: 16 июнь 2019.
32. Ширер У. «Взлет и падение Третьего рейха»
33.  (инг.) Magnus Ilmjarv. Silent Submission: Formation of Foreign Policy of Estonia, Latvia & Lithuania: Period from Mid-1920-s to Annexation in 1940: Formation of Foreign Policy … 1920—1940, (Studia Baltica Stockholmiensia) Стокгольм, 2004; Перевод краткого изложения книги, глава VIII
34. Договор между Литовской республикой и Германским рейхом. 22.03.1939 г.
35. Павел Котляр. «Прием радушный»: как Прибалтика присягнула Гитлеру  (урыҫ). Газета. ру. Газета.Ru (7 июнь 2019). Дата обращения: 14 июнь 2019.
36. Странга А. Отношения Латвии и Эстонии: 1918—1940 2012 йыл 14 март архивланған.
37. Документы внешней политики. Т. XXII. Кн. 1. 1 января — 31 августа 1939 г.
38. Фельштинский, Юрий Георгиевич; Вячеслав Дашичев.: Оглашению подлежит: СССР — Германия 1939−1941 (Документы и материалы)  (урыҫ). «Московский Рабочий», 1991 (9 февраль 2004). — В сборнике публикуются наиболее важные документы и материалы германского министерства иностранных дел, касающиеся советско-германских отношений апреля 1939 — июня 1941 года. Дата обращения: 18 июнь 2007.
39. Живой Сталин. Воспоминания современников
40. Карпов В. В. Маршал Жуков: Его соратники и противники в дни войны и мира. — М.: Вече; АСТ-пресс, 1994. — С. 129—130. — ISBN 5-214-00084-7
41. Русский перевод телеграммы № 204 от 23 августа 1939 вместе с фотокопией немецкого оригинала (документ № 31)
42. Geoffrey Roberts. Stalin's wars : from World War to Cold War, 1939—1953. — New Haven: Yale University Press, 2006. — xxii, 468 pages с. — ISBN 0300112041, 9780300112047.
43. Joachim C. Fest. Hitler. — [1st ed.]. — New York: Harcourt Brace Jovanovich^[en], [1974]. — xiii, 844 pages с. — ISBN 0151416508, 9780151416509, 0156409461, 9780156409469, 9780156027540, 0156027542.
44. Olli Vehviläinen^[fi]. Finland in the Second World War : between Germany and Russia. — Houndmills, Hampshire: Palgrave, 2002. — x, 199 pages с. — ISBN 0333801490, 9780333801499.
45. Jean-Jacques Subrenat^[fr]. Estonia : identity and independence. — Amsterdam: Rodopi^[en], 2004. — 1 online resource с. — ISBN 1417562013, 9781417562015.
46. Nekrich A. M. Pariahs, partners, predators : German-Soviet relations, 1922—1941. — New York: Columbia University Press, 1997. — xiv, 308 pages с. — ISBN 0231106769, 9780231106764.
47. William L. Shirer. The rise and fall of the Third Reich : a history of Nazi Germany. — New York: Simon & Schuster, 1990. — xii, 1249 pages с. — ISBN 0671728695, 9780671728694, 0671728687, 9780671728687, 067172892X, 9780671728922.
48. Леонид Млечин «Спасибо Яше Риббентропу, что он открыл окно в Европу» (рус.) // Новая газета. — 2019. — № 95. — С. 16—17.
49. Фляйшхауэр, 1990, с. 314
50. IMT XXII P.374 (инг.)
    Цит. по: Зоря Ю. Н., Лебедева Н. С. 1939 год в нюрнбергских досье. // Международная жизнь, 1989, № 9. — С. 137.
51. Бережков В. Как я стал переводчиком Сталина. Глава первая. Начало. 2009 йыл 30 июнь архивланған. — М.: ДЭМ, 1993. — 400 с. — ISBN 5-85207-044-0
52. Фляйшхауэр , 1990, с. 317
53. Семиряга М. И. Советско-германские договорённости в 1939 — июне 1941 г.: взгляд историка // Советское государство и право. — 1989. — № 9. — С. 93.
54. Мюллерсон Р. А. Советско-германские договорённости 1939 г. в аспекте международного права // Советское государство и право. — 1989. — № 9. — С. 106.
55. Пронин А. А. Советско-германские соглашения 1939 года: истоки и последствия (монография)// Международный исторический журнал. — 2000. — № 11 (сентябрь—октябрь) 2007 йыл 28 сентябрь архивланған.
56. [1]: 24 августа полки 14-й пехотной бригады Квантунской армии, подошедшие из Хайлара к монгольской границе, вступили в бой с 80-м стрелковым полком, прикрывавшим границу, однако ни в этот день, ни на следующий день пробиться не смогли и отошли на территорию Маньчжоу-Го.
57. Славинский Б. Н. Пакт о нейтралитете между СССР и Японией: дипломатическая история, 1941—1945 гг, стр. 46  (билдәһеҙ). Новина, 1995. Дата обращения: 30 ноябрь 2010.
58. Пронин А. А. Советско-германские соглашения 1939 г. Истоки и последствия: Глава II. «Советско-германский договор о ненападении» 2009 йыл 8 ноябрь архивланған. // Международный исторический журнал. — 2000.
59. Киитиро Х. // Hrono.ru
60. «Правда», 28 августа 1939; «Комсомольская правда», 2 сентября 1989
61. Мозохин О. Б. Органы государственной безопасности СССР в годы Великой Отечественной войны. Том 1. Книга первая (11.1938 г. — 12.1940 г.)
62. Смирнов В. П. Мюнхенская конференция и советско-германский пакт о ненападении в дискуссиях российских историков, Вестник МГИМО Университета, 2009, № 01 2015 йыл 26 май архивланған.
63. Василий Анатольевич Секистов. Война и политика: военно-политический очерк военных действий в Западной Европе и бассейне Средиземного моря. 1939—1945. — М.: Воениздат, 1970. — С. 55.
64. Куманёв Г. А. Советско-германский пакт о ненападении и его последствия. «Мир и политика» № 08 (59). Август 2011  (билдәһеҙ). Дата обращения: 11 март 2012. Архивировано из оригинала 25 май 2012 года. 2012 йыл 25 май архивланған.
65. Estonia. History. Independence lost (ингл.). — статья из Encyclopædia Britannica Online.
66. О «Пакте Молотова — Риббентропа» (Краткая справка)  (билдәһеҙ). Историко-документальный департамент МИД России (24 июль 2008). Архивировано 6 апрель 2009 года.
67. Кантор, 2011, с. 6, 33
68. Семиряга, 1992, с. 209—210, 224
69. Мягков М. Ю., Ржешевский О. А. Упущенный шанс: англо-франко-советские переговоры летом 1939 г. и советско-германский пакт от 23 августа 1939 г.
70. Смирнов В. П. Мюнхенская конференция и советско-германский пакт о ненападении в дискуссиях российских историков 2015 йыл 26 май архивланған.
71. Феликс Ковалёв, Олег Ржешевский Так начиналась война // Урок дает история / Сост. А. А. Ильин — М., Политиздат, 1989.- ISBN 5-250-00682-5. c. 268—284
72. Овсяный И. Д. Тайна, в которой война рождалась. — М., Политиздат, 1971. — Тираж 100 000 экз. — 320 c.
73. Майский И. М. Кто помогал Гитлеру. — М., ИМО, 1962. — Тираж 100000 экз. — 197 с.
74. Московские переговоры 1939; Лондонские переговоры 1939; Вторая мировая война 1939-1945 // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
75. Наджафов Д. Г. Советско-германский пакт 1939 года и его исторические последствия // Вопросы истории, № 12, 2006, с. 7.
76. Робертс Дж. Сферы влияния и советская внешняя политика в 1939—1945 гг.: Идеология, расчёт и импровизация
77. «Балтийский Вестник» — Издание Балтийской Парламентской группы II Съезд Народных депутатов СССР, 1985—1999 гг.
78. Александр Забейворота Межгосударственные интеграционные объединения на постсоветском пространстве — Книжный мир, 2016 год ISBN 9785040477241
79. «The Collapse of The Soviet Union» — Eesti Kultuurfilm, 2006 год
80. Павлова И. В. Поиски правды о кануне Второй мировой войны 2010 йыл 12 ғинуар архивланған.. Ҡалып:Битая ссылка
81. «Пакт Молотова — Риббентропа всплыл в ПАСЕ» 2009 йыл 22 сентябрь архивланған. / Газета_Ru, 19 сентября 2009.
82. Путин: Страны Европы должны осудить свои договоры с нацистской Германией 2014 йыл 28 февраль архивланған.
83. Путин выступил в Польше с речью о Второй мировой войне
84. Опубликованы советские оригиналы «пакта Молотова — Риббентропа» // Радио Свобода, 1.06.2019
85. Впервые опубликован советский оригинал пакта Молотова — Риббентропа // Лента. Ру, 2 июня 2019
86. Секретный протокол к пакту Молотова — Риббентропа все-таки реальность // Независимая газета, 2 июня 2019
87. Сенсация или мыльный пузырь?
88. Домен припаркован в Timeweb
89. European Parliament resolution of 19 September 2019 on the importance of European remembrance for the future of Europe
90. Europe must remember its past to build its future
91. Путин заявил, что его удивила резолюция ЕП об исторической памяти  (урыҫ). РИА Новости (20 декабрь 2019). Дата обращения: 25 декабрь 2019.
92. Москва раскритиковала Европарламент из-за принятия «антисоветской» резолюции  (урыҫ). Интерфакс (20 сентябрь 2019). Дата обращения: 25 декабрь 2019.
93. Путин назвал присоединение балтийских стран к СССР по пакту Молотова‑Риббентропа соответствующим международному праву (18 июнь 2020).
94. МИД РФ назвал вторжение СССР в Польшу "освободительным походом" (17 сентябрь 2021).

Әҙәбиәт

• Аманн Р. Пакт между Гитлером и Сталиным. Оценка интерпретаций советской внешней политики, включая новые вопросы и новые исследования.
• Волков Ф. Д. За кулисами Второй мировой войны.— М.: Мысль, 1985. — 304 с.
• Дюков А. Р. «Пакт Молотова — Риббентропа» в вопросах и ответах. — М.: Фонд «Историческая память», 2009. ISBN 978-5-9990-0005-7
• Мельтюхов М. И. Упущенный шанс Сталина. Советский Союз и борьба за Европу, 1939—1941 — М.: Вече, 2000.
• Кантор Ю. 3. Прибалтика: война без правил (1939—1945). — СПб.: ООО «Журнал „Звезда“», 2011. — 336 с. — 3500 экз. — ISBN 978-5-7439-0158-6.
• Майский И. И., Воспоминания советского дипломата. 1925—1945 гг — Т.: Узбекистан, 1980.
• Майский И. И. Кто помогал Гитлеру. — М.: МИМО, 1962.
• Овсяный И. Д. 1939: последние недели мира. — М.: Политиздат, 1981. — 384 с. — 100 000 экз.
• Овсяный И. Д. Тайна, в которой война рождалась. — М.: Политиздат, 1975. — 319 с. — 100 000 экз.
• Сизов А. Н. К 70-летию со дня подписания советско-германского договора о ненападении от 23 августа 1939 года. // Военно-исторический журнал. — 2009. — № 8. — С.34-36.
• Случ С. З. Германия и СССР в 1918—1939 годах: мотивы и последствия внешнеполитических решений. М: Изд-во «Гея», 1995.
• Семиряга М. И. Тайны сталинской дипломатии 1939—1941. — М.: Высшая школа, 1992. — ISBN 5-06-002525-X.
• Фляйшхауэр И. (нем.)баш. Пакт. Гитлер, Сталин и инициатива германской дипломатии. 1938—1939. — М.: Прогресс, 1990. — 480 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-01-003212-0.
• Ширер У. Взлёт и падение Третьего рейха Т. 1—2/ Пер. с англ.; Под ред. О. А. Ржешевского. — М.: Воениздат, 1991
• МИД СССР. Год кризиса. 1938—1939: Документы и материалы. 1990. ISBN 5-250-01092-X
• Кризис и распад версальского порядка (1937—1939). Документы. 2022 йыл 3 октябрь архивланған.
• Фельштинский Ю. Оглашению подлежит. СССР—Германия, 1939—1941. Документы и материалы.
• Немецкие архивы. «1941. Документы». Беседа Сталина и Молотова с Риббентропом в Москве 23—24 августа 1939 г.
•  (инг.) The Molotov-Ribbentrop pact: The documents 2021 йыл 15 апрель архивланған. (русская и немецкая копии договора, с переводом на английский)

Һылтанмалар

• Некрич А. М. 22 июня 1941 года
• Робертс Дж. Сферы влияния и советская внешняя политика в 1939—1945 гг.: Идеология, расчёт и импровизация
• Дашичев В. Между Молотовым и Риббентропом 2021 йыл 28 ғинуар архивланған. // novayagazeta.ru
• Сабов А. Д., Жуков Ю. Н. Наш ответ Керзону запоздал?, 11 апреля 2005
• «Страницы истории — повод для взаимных претензий или основа для примирения и партнёрства?»(недоступная ссылка) — Статья В. В. Путина в «Gazeta Wyborcza», 31 августа 2009.
• Мифы о Пакте // Радио «Свобода» — «Мифы и репутации», 25 августа 2014
• Договор о ненападении между Германией и Советским Союзом. 23.08.1939
• Минобороны рассекретило документы о пакте Молотова — Риббентропа
• Хрупкий мир на пороге войны 2022 йыл 15 июль архивланған.