Даль Владимир Иванович

Был мәҡәлә Һайланған мәҡәләләргә кандидат.

Даль Владимир Иванович
рус. Владимир Даль
Зат	ир-ат
Гражданлыҡ	Рәсәй империяһы
Хеҙмәт итеүе	Рәсәй империяһы
Патронимы йәки матронимы	Иванович^[d]
Псевдоним	Казак Луганский[1]
Тыуған көнө	10 (22) ноябрь 1801[2][3][4]^[…]
Тыуған урыны	Луганск, Славяносербский уезд^[d], Екатеринослав губернаһы^[d], Рәсәй империяһы[5][6][3]^[…]
Вафат булған көнө	22 сентябрь (4 октябрь) 1872[2][3][4]^[…] (70 йәш)
Вафат булған урыны	Мәскәү, Рәсәй империяһы[5][6][7]^[…]
Ерләнгән урыны	Ваганьков зыяраты^[d]
Атаһы	Иван Матвеевич Даль^[d]
Әсәһе	Юлия Аделаида Фрейтаг^[d]
Бер туғандары	Даль, Карл Иванович^[d]
Хәләл ефете	Юлия Христофоровна Андре^[d][8] һәм Екатерина Львовна Соколова^[d]
Балалары	Лев Владимирович Даль^[d] һәм Ольга Владимировна Даль^[d]
Яҙма әҫәрҙәр теле	урыҫ теле
Һөнәр төрө	лексикограф, лингвист, фәлсәфәсе, диалектолог, яҙыусы, табип, этнолог, балалар яҙыусыһы, хәрби хеҙмәткәр, собиратель народных сказок, фольклорсы, этнограф
Эшмәкәрлек төрө	лексикография[9][9][9], этнография[9][9][9], әҙәбиәт[9][9][9], медицина[9][9][9] һәм филология
Эш урыны	Санкт-Петербург фәндәр академияһы^[d]
Уҡыу йорто	Медицинский факультет Императорского Дерптского университета^[d] Император Дерпт университеты
Ғилми дәрәжә	D.M.Sc.^[d] (1829)
Ойошма ағзаһы	Рәсәй Фәндәр академияһы, Санкт-Петербург фәндәр академияһы^[d], Общество любителей российской словесности^[d] һәм Русское географическое общество^[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре	Константин миҙалы^[d]
Изображается на	Портрет Владимира Ивановича Даля^[d]
Гражданский чин	действительный статский советник^[d]
Даль Владимир Иванович Викимилектә

Даль Владимир Иванович (22 ноябрь (10 ноябрь) 1801 йыл — 4 октябрь (22 сентябрь) 1872 йыл — Рәсәй империяһы яҙыусыһы, этнограф һәм лексикограф, фольклор йыйыусы, хәрби табип. Император Санкт‑Петербург ФА‑ның тәбиғәт фәндәре бүлеге буйынса мөхбир ағзаһы (1838), урыҫ теле һәм әҙәбиәте бүлеге буйынса почётлы ағза (1863). Дәүләт кәңәшсеһе (1858). Иң ҙур танылыу килтергән хеҙмәте — «Йәнле рус теленең аңлатмалы һүҙлеге» (рус. «Толковый словарь живого великорусского языка»), уны төҙөүгә 53 йыл ғүмерен бағышлай.

Биографияһы

Владимир Иванович Даль 1801 йылдың 22 (10) ноябрендә Рәсәй империяһы Екатеринослав губернаһының Луганск заводы (хәҙер Луганск) ҡасабаһында табип Иван Матвеевич Даль һәм уны ҡатыны Юлия Христофоровна (ҡыҙ фамилияһы Фрейтаг) ғаиләһендә^[10] тыуған .

Атаһы, урыҫлашҡан Дания кешеһе Йоһанн Кристиан Даль^[11] (дан. Johan Christian Dahl 1764 — 21 октябрь, 1821), 1799 йылда Иван Матвеевич Даль исеме менән Рәсәй гражданлығын ала. Ул алман, инглиз, француз, рус, идиш, латин, грек һәм боронғо йәһүд телдәрен белгән, теолог һәм табип була. Екатерина II батшабикә уны Санкт-Петербургҡа үҙенең китапханасыһы вазифаһына саҡыра. Һуңыраҡ Йоһанн Даль Йенаға барып, унда медицина факультетында курс тамамлай һәм медицина докторы булып Рәсәйгә ҡайта.

Далгә бары дүрт йәш булғанда, уның ғаиләһе Николаевҡа күсенә. 1814 йылда дворян дәрәжәһенә өлгәшеп, Ҡара диңгеҙ флотының өлкән табибы Иван Матвеевич үҙ балаларын Санкт-Петербург хәрби-диңгеҙ кадеттар корпусында уҡыу мөмкинлеге ала.

Даль башланғыс белемде өйҙә алған. Ғаиләлә барлыҡ балаларына китапҡа, матбуғатҡа мөхәббәт тәрбиәләйҙәр.

Тәүге йылдар

В. И. Даль йәш сағында

Ун өс йәшендә үҙенән бер йәшкә бәләкәй энеһе Карл менән Санкт-Петербург Хәрби- диңгеҙ Кадеттар корпусына уҡырға инә, унда ул 1814—1819 йылдарҙа уҡый. 1817 кампанияһы ваҡытында ул иң яҡшы уҡыусылар менән «Феникс» бригадаһында йөҙөүҙә ҡатнаша. Стокһольмда, Копенгагенда, Карлскруна була. 1819 йылдың 2 мартында ул уҡыуҙы тамамлап, Рәсәй Империяһының Ҡара диңгеҙ флотына тәғәйенләнә. Һуңғараҡ ул уҡыған ваҡытын «Мичман Поцелуев, или Живучи оглядывайся» (1841) хикәйәһендә тасуирлай (1841).

Хәҙерге ваҡытта Башҡортостанда, Ырымбур өлкәһендә В. Даль мираҫын өйрәнәләр, нәшер итәләр, уның тураһында китаптар ҙа сығып тора.

Ҡара диңгеҙҙә 1824 йылға тиклем хеҙмәт итә, унан һуң ул Балтик буйында хеҙмәтен дауам итә (1824—1825). 1823 йылдың сентябренән 1824 йылдың апреленә тиклем ул иркенән мәхрүм ителә, сөнки Ҡара диңгеҙ флотының баш командующийы Алексей Грейг һәм уның һөйәркәһе тураһында эпиграмма яҙыуҙа шикләнәләр. Был эпизод Далдең Николаевтан Кронштадтка күсерелеүе менән бәйле.

Хәрби диңгеҙ флотында бер нисә йыл хеҙмәт иткәндән һуң, Владимир Даль 1826 йылдың 20 ғинуарында ТартуДерпт университетының медицина факультетына уҡырға инә. Ул ауыр шарттарҙа йәшәй, урыҫ телен уҡытып аҡса эшләргә мәжбүр була. Ике йылдан һуң, 1828 йылдың ғинуарында, В. И. Даль ҡаҙна иҫәбенә уҡыусы һанына күсерелә^[12] . Бында, беренсе сиратта, ул ваҡытта ғалим өсөн кәрәк булған латин телен интенсив өйрәнергә тура килә. Философия факультеты иғлан иткән тема буйынса эше өсөн ул көмөш миҙал ала.

1827 йылда Александр Воейковтың «Славянин» журналы Далдең беренсе шиғырҙарын баҫтыра. 1830 йылда В. И. Даль иһә прозаик булып китә; уның «Цыганка» хикәйәһе "Московский телеграф"та баҫылып сыға.

Медицина практикаһы

Уҡыуҙы 1828 йылда, төрөктәр менән һуғыш башланғас, өҙөргә тура килә, Дунай аръяғындан чума таралыуы менән бәйле рәүештә, армия хәрби медицина хеҙмәтен актив көсәйтергә талап ителә. Владимир Даль графиктан алда «медицина ғына түгел, ә хирургия табиблығы өсөн дә имтихандарын уңышлы тапшыра»^[13]

1828—1829 йылдарҙағы Рәсәй-Төркиә һуғышы һәм 1831 йылғы Польша кампанияһы ваҡытында Владимир Даль үҙен яҡшы хәрби табип итеп күрһәтә. Висла аша үткәндә, инженер булмағанлыҡтан, Даль үҙе күпер һала, ғәскәр үтеп бөткәнсе һаҡлап тороп, һуңынан үҙе емерә. Даль үҙенең юғары етәкселәренән туранан-тура вазифаларын үтәмәгән өсөн шелтә ала, ләкин Николай I уны 4-се дәрәжә Изге Владимир ордены менән бүләкләй. 1832 йылдың март айынан ул баш ҡала хәрби-ҡоро ер госпиталендә ординатор булып эшләй һәм бер аҙҙан Петербургтың танылған табибы булып китә^[14].

Хирургия практикаһын ҡалдырғас та, Даль медицинаны бөтөнләйгә ташламай. Ул офтальмология менән ҡыҙыҡһына һәм гомеопатия менән мауыға. «Современник» журналында (1838,№ 12)^[15] Рәсәйҙә беренсе тапҡыр гомеопатияны яҡлап мәҡәлә баҫтыра.

Беренсе китап

1832 йылда Даль беренсе әкиәттәр китабын («Русские сказки из предания народного изустное на грамоту гражданскую предложенные, к быту житейскому приноровленные и поговорками ходячими разукрашенные Казаком Владимиром Луганским. Пяток первый») баҫтырып сығара. Был әҫәре уға Рәсәй башҡалаһының әҙәби даирәләрендә танылыу килтерә.

Далдең китабын уҡығас, Дерпт университеты ректоры элекке студентын рус әҙәбиәте кафедраһына саҡыра. Шул уҡ ваҡытта китап филология докторы дәрәжәһе өсөн диссертация итеп ҡабул ителә. Ләкин Мәғариф министры, «Рәсәй әкиәттәрен…» «ышынысһыҙ» тип таба, сөнки китап авторына III бүлек начальнигы Александр Мордвинов ялыу яҙған була^[16] .

1832 йылдың көҙөндә Даль ауырыуҙарҙы ҡарап йөрөгән ваҡытында ҡулға алына һәм Өсөнсө бүлеккә оҙатыла. Ул репрессияларҙан тәхет вариҫы остазы Жуковскийҙың яҡлап сығыуы менән генә ҡотолоп ҡала, Далде ғәйепләүҙәр кире ҡағыла, ләкин әкиәттәренең һатылмаған өлөшө юҡҡа сығарыла.

Даль Ырымбурҙа

1833 йылда өйләнә. Июль айында Ырымбурға хәрби губернатор В. Перовский етәкселегендә махсус йөкләмәләр буйынса рәсми башҡарыусы итеп күсерелә. Был вазифаһында ул һигеҙ йыл самаһы хеҙмәт итә^[17] .

Көньяҡ Уралда булғанда ул райондарға бик күп сәйәхәт ҡыла, фольклор материалдары йыя, тәбиғәт фәндәре менән шөғөлләнә. Ырымбур губернаһының үҫемлектәр һәм хайуандар донъяһы коллекциялары өсөн ул 1838 йылда Санкт-Петербург Фәндәр академияһының физика һәм математика бүлегенең мөхбир ағзаһы итеп һайлана. Башҡорттар, казактар, урыҫтар һәм башҡа халыҡтарҙың фольклоры, этнографияһы буйынса тупланған материалдар «Башкиры. Этнографический очерк, описание башкирцев и их образа жизни» (1862) һәм башҡа әҫәрҙәрендә донъя күрә

Урыҫ теленән башҡа, Даль иң кәм тигәндә 12 тел белә, төрки телдәрҙе аңлай, Ырымнбурҙа төрки ҡулъяҙмалар йыя, шуға күрә ул Рәсәйҙә иң тәүге төркиәтселәрҙең береһе һанала^[18] . Уның аҡыллы һүҙлегенә оҡшаштары Лазарь Будагов төрки диалекттарҙың үҙ һүҙлеген яҙа башлай.

1835 йылда Даль Өфө губерна статистика комитетының беренсе составының мөхбир ағзаһы итеп һайлана. Ул әҙәби ижадын дауам итә, «Сельское чтение» журналында актив хеҙмәттәшлек итә.

В. Даль һәм башҡорттар

Даль Ырымбур крайында башҡорт, ҡаҙаҡ, урыҫ һ.б. халыҡтарҙың фольклоры, этнографияһы буйынса йыйған материалдары «Бүре һунары» ("рус. Охота на волков), «Башҡорт һыу ҡыҙы» ("рус. Башкирская русалка -«Заятүләк менән Һыуһылыу» эпосы; 1843), «Майна» (1846), «Ҡурҡыу» («Собирание»; 1861), «Башҡорттар. Этнографик очерк, башҡорттарҙы һәм уларҙың йәшәү рәүешен тасуирлау» («рус. Башкиры. Этнографический очерк, описание башкирцев и их образа жизни»; 1862) һ.б. әҫәрҙәренең нигеҙен тәшкил итә. «Ҡымыҙ тураһында» мәҡәләһендә (1843) ҡымыҙ әҙерләү процессы һәм уның файҙалы үҙенсәлектәре тураһында бәйән ителә. Башҡорт кантондары һәм башҡорттарҙың ауыл хужалығы тасуирламаһын төҙөү (1848 йылда автор тарафынан юҡ ителә). Даль флора һәм фауна коллекцияһын йыя, ул Ырымбур зоология музейын (хәҙ. Ырымбур өлкә тарихи‑тыуған яҡты өйрәнеү музейы) ойоштороу, зоология (1847) һәм ботаника (1849) китаптары яҙыу өсөн нигеҙ була^[19]. Ул яҙған башҡорт йырҙары тураһында әҫәр 1896 йылда Ҡаҙанда баҫылып сыға^[20]

Хәҙерге ваҡытта Башҡортостанда, Ырымбур өлкәһендә В. Даль мираҫын өйрәнәләр, нәшер итәләр, уның тураһында китаптар сыға:

• Оренбургский край в художественных произведениях писателя. Оренбург, 2001.
• Рахимкулов М. Г. Даль как интерпретатор башкирского фольклора //Фольклор народов РСФСР. Уфа, 1980;
• Чванов М. «Примите справедливого Даля!…» //Корни и крона. Уфа, 1991;
• Неизвестный Владимир Иванович Даль. Оренбург, 2002;
• Матвиевская Г. П., Зубова И. К. Владимир Иванович Даль в Оренбурге. Оренбург, 2007.

^[21].

Пушкин менән танышыу

1870-се йылдар Ырымбур иконаһы Изгеләр Косма һәм Дамиан — Пушкин һәм Даль изгеләрҙең прототиптары итеп алынған

Далдең Пушкин менән танышыуына 1832 йылда Жуковский аралашлыҡ итергә тейеш булһа ла, Владимир Даль танылған шағир менән үҙе барып танышырға һәм һаҡланып ҡалған әкиәттәрҙең бер нисә күсермәһен бүләк итергә була. Пушкин бындай бүләккә бик ҡәнәғәт ҡала һәм бының өсөн Владимир Ивановичҡа үҙенең "Поп һәм уның хеҙмәтсеһе Балда тураһында әкиәттәр"ен (1830) ҡулъяҙма версияһын, ошо атаҡлы автографы менән бүләк итә^[22] :

Твоя отъ твоихъ! Сказочнику казаку Луганскому, сказочникъ Александръ Пушкинъ

Бер йылдан һуң, 1833 йылдың 18-20 сентябрендә Даль Пушкинды Ырымбур губернаһының Пугачев үткән юлдар буйлап оҙатып йөрөй. Даль менән шағир Пугачев ваҡиғаларының иң мөһим урындарына сәйәхәт ҡыла. Бына шунан тыуа ла инде Пушкиндың геройы күргән «телһеҙ башҡорт» образы!^[23].

Был ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән шағир Далгә 1835 йылда үҙенең «Истории Пугачева» («Пугачев тарихы») күсермәһен бүләк итеп ебәрә.

1836 йыл аҙағында Даль Санкт-Петербургҡа килә. Пушкин дуҫтының ҡайтыуын шатланып ҡаршы ала, күп тапҡыр осрашалар, ул Далдең лингвистик асыштары менән ҡыҙыҡһына. Пушкинға бигерәк тә ҡыштан һуң йыландар ташлай торған тире — «выползина» (башҡ. йылан төләүе) һүҙе бик оҡшап төшә. Далгә яңы сюртук кейеп килгәс, Пушкин күңелле шаярта: «Нимә, выползинам шәпме? Хәйер, мин тиҙ генә был выползинанан сыҡмайым әле. Мин уны кейгән килеш шундай әйберҙәр яҙасаҡмын!» Ул Дантес менән дуэль көнөндә лә был сюртугын сисмәй. Яраланған шағирға кәрәкһеҙ ғазаптар килтермәҫ өсөн, сюртугын йыртып алалар. Даль Пушкиндың фажиғәле үлеме шаһиты ла булған.

Дуэль тураһында белгәс, Пушкин ғаиләһе уны саҡырмаһа ла, Даль дуҫы янына килә. Шағирҙы танылған табибтар солғап алған була. Пушкин дуҫын шатланып сәләмләй һәм, ҡулынан тотып, ялбарыулы һорау бирә: "Дөрөҫөн әйт, мин тиҙҙән үлерменме? "Даль һөнәренә ярашлы дөрөҫ яуап бирә: «Беҙ һиңә өмөтләнәбеҙ, ысын, өмөтләнәбеҙ, һин дә өмөтөңде өҙмә.» Пушкин рәхмәтен белдереп уның ҡулын ғыҫа һәм еңел һулап, рәхмәт әйтә. Ул теремекләнеп китеп, хатта мүк еләге һорай, Наталья Николаевна иһә шатланып: "Ул терелер! Күрерһеҙ, ул йәшәр, ул үлмәҫ! "- тип һөйөнә.

Даль Пушкиндың медицина тарихы көндәлеген яҙып барған. Ул үлгәс, табип И. Т. Спасский менән Пушкиндың тәнен ярып тикшерәләр һәм Даль протокол яҙа^[24] .

Үлеме алдынан Пушкин үҙенең алтын талсым — йөҙөгөн Далгә бүләк итә. Ул йөҙөктө Александр Пушкиндың тол ҡалған ҡатынына кире ҡайтарырға тырыша, ләкин Наталья Николаевна быға ҡаршы: « Владимир Иванович, был һеҙгә иҫтәлек булһын. Мин һеҙгә шулай уҡ Александр Сергеевичтың пуля тишкән сюртугын да тәҡдим иткем килә,» — тип яуап бирә. Был шул «выползина» була ла инде.

Аҙаҡ В. Даль сюртукты һаҡлап тотһон өсөн М. П. Погодинға бүләк итә

Петербургҡа ҡайтыу

1841 йылда начальнигы В.Перовский тәҡдиме буйынса, Даль уның туғаны Л. А. Перовскийҙың секретары итеп билдәләнә, унан һуң (шәхси рәүештә) эске эштәр министры булараҡ тотҡан махсус канцелярияһын етәкләй. 1841 йылдан 1849 йылдың йәйенә тиклем ул Санкт-Петербургта хөкүмәт йортонда йәшәй һәм Н. Милютин менән Санкт-Петербургта ҡала положениеһын төҙәй һәм индерә.

Был ваҡытта Далдең әҙәби ижады сәскә ата^[25] .

Түбәнге Новгород

1849 йылда Даль Түбәнге Новгородҡа аппарат канцелярияһы рәйесе итеп билдәләнә, 40 мең дәүләт крәҫтиәне эше менән идара итә, һәм был хеҙмәттә уға ун йыл дауамында төрлө этнографик материалды күҙәтергә мөмкинлек тыуа. 1853 йылда Даль Удельный округта гомеопатия больницаһы булдыра^[26] .

Түбәнге Новгородта Далдең урыҫ мәҡәлдәрен йыйыу буйынса оҙайлы эше тамамлана. 1853 йылда цензура коллекцияны баҫтырыуға ҡамасаулай башлағас, Даль: «Мәҡәл хөкөм ителмәй», — тип яҙған. .

Мәскәү осоро

1859 йылда Даль отставкаға китә һәм Пресняла тарихсы кенәз Щербатов төҙөгән ағас йортта урынлаша. Мәскәүгә күсенгәс, ике ҙур әҫәрен — "Йәнле урыҫ теленең аңлатмалы һүҙлеге"н (рус. «Толковый словарь живого великорусского языка») (1861—1868) һәм "Урыҫ халҡы мәҡәлдәре"н (рус. «Пословицы русского народа»)(1862) баҫтыра башлай.

1871 йылдың көҙөндә еңелсә беренсе фалиж кисерә. Дин әһелен саҡыртып, үлеме алдынан лютеранлыҡтан православие диненә күсә.

Вафаты

1872 йылдың 4 октябрендә (22 сентябрь) Мәскәүҙә вафат була. Ваганьков зыяратында, ҡатыны эргәһендә, ерләнә. 1878 йылда шул уҡ зыяратта улы Лев ерләнә.

Ғаилә һәм нәҫеле

Юлия Даль, беренсе-ҡатыны

1833 йылда В. И. Даль Юлия Андреға өйләнә (1816—1838). Улар бергәләп Ырымбурға күсенәләр, унда уларҙың ике балаһы тыуа. Далдең ҡатынының Ырымбурҙа Пушкиндың булып китеүе иҫтәлекләре Э.Воронинаға хатлар өҫтөндә бирелә («Рәсәй архивы», 1902, 8. 8. — 658 б.) .

Тол ҡалғас, Даль 1840 йылда, 1812 йылғы Ватан һуғышы ҡаһарманы ҡыҙы Екатерина Львовна Соколоваға (1819—1872) өйләнә. Был никахта өс ҡыҙ тыуған. Ҡыҙы Екатерина Владимировна һуңынан атаһы тураһында иҫтәлектәр баҫтыра (" Российский бюллетень « журналы, 1878).

Ҡыҙы Мария (1841—1903) күренекле болгар мәғрифәтсеһе Константин Сангишевҡа тормошҡа сыға. Ейәнсәре Ольга Сангишева (1903—1985) олатаһының бик күп шәхси әйберҙәрен һаҡлаған, үлгәндән һуң мираҫ итеп В. И. Даль исемендәге Мәскәү музейына васыят иткән.

Тағы бер ҡыҙы Ольга Мәскәү прокуроры Платон Александрович Демидовҡа кейәүгә сыға (1840—1899). Уларҙың ҡыҙы Ольга Вейс танылған йырсы була^[27] . Ейәне Лев Сергеевич Журавский (1918—1978), медицина профессоры, Калинин медицина институтында госпиталь хирургияһы кафедраһын етәкләй^[28].

Әҫәрҙәре

Романтик милләтселеккә хас вәкил булараҡ, Даль үҙенең әҙәби эшмәкәрлегендә боронғо китаптар, Ломоносов һәм Карамзин һалған грек-латин-немец-француз һүҙҙәре «бығауынан» Рәсәйҙе азат итеү теләге менән илһамланып йәшәй^[25] . Әҫәрҙәрен халыҡ фразеологизмдары һәм әйтемдәре менән байыта, ләкин, Д. Мирский әйтеүенсә, «ысын стиль хисенән мәхрүм булғанлыҡтан, уның рус әҙәби телен урыҫлаштырыу ынтылышы уңышһыҙ була».

Йәнле урыҫ теленең аңлатмалы һүҙлеге

Күп томлыҡ «Толковый словарь живого великорусского языка»" (!Йәнле урыҫ теленең аңлатмалы һүҙлеге") — Далдең төп хеҙмәте, урыҫ теле менән ҡыҙыҡһынған һәр кем уны яҡшы белә.

Урыҫ теленең сикһеҙ синоним резервтарын асыҡтан-асыҡ күрһәткән аңлатмалы һүҙлек баҫылып сыҡҡас, славянофилдар ләззәт кисерә, Даль ярҙамында меңдәрсә диалект һүҙ формалары фән өсөн һаҡланған, улар башҡа урындарҙа яҙып алынмаған булған.

Даль һүҙлеге, авторҙың белә тороп һәүәҫкәр, заманының фәнни лингвистикаһына битараф булып яҙыуына ҡарамаҫтан, ғалимдар өсөн стандарт мәктәп белеме таралғансы халыҡ һөйләгән урыҫ теле тураһында белем нигеҙе булып ҡала^[29].

Хөрмәт

Даль — Рәсәй географик йәмғиәтенең нигеҙ һалыусы ун ике ағзаһының береһе. Рәсәй тарихы һәм боронғо әйберҙәр йәмғиәте ағзаһы. Рәсәй әҙәбиәтен яратыусылар йәмғиәте ағзаһы (1868 йылдан — Хөрмәтле ағзаһы).

1863 йылда «Аңлатмалы һүҙлеге»нең беренсе сығарылышы өсөн Император география йәмғиәте Константин миҙалы менән бүләкләй, 1868 йылда ул Император Фәндәр академияһының хөрмәтле ағзаһы итеп һайлана һәм һүҙлеге тулыһынса нәшер ителеп бөткәс, М. В. Ломоносов премияһы менән бүләкләнә (1869).

Унан алда, 1863 йылда, Владимир Даль Тәбиғәт белеме кафедраһында Фәндәр академияһының хөрмәтле ағзаһы исемлегенә индерелә. Рәсәй фәндәр академияһы академияһы менән ҡушылғас, уны Рус теле һәм әҙәбиәте бүлегенә күсерәләр^[30]

Хәтер

Луганскиҙа Даль ғаиләһе йорто, хәҙер йорт- музейы

В. И. Даль тыуыуының 200 йыллығына арналған иҫтәлекле көмөш тәңкә.

В. И. Далдең 200 йыллығы уңайынан, ЮНЕСКО 2001 йылды В. И. Даль йылы тип иғлан итә. 1980-се йылдарҙа Парижда Даль премияһы тапшырыла. Күпселек ҡалаларҙа Даль урамдары бар (мәҫәлән, Санкт-Петербургта).

Ырымбурҙа Пушкин һәм Далгә һәйкәл ҡуйылған . Лексикографтың исеме ҡаланың Ленин районындағы урамға район һәм төбәк әҙәби берләшмәһенә яҙылған. Бынан тыш, 2019 йылда Ырымбурҙа «Мәҙәни эҙ» үҙ урындарҙың Бөтә Рәсәй конкурсы һөҙөмтәләре буйынса, «Йәнле бөйөк урыҫ теленең аңлатмалы һүҙлеге» һәйкәле ҡуйыла^[31] . Дүрт томлыҡ популяр һүҙлектең беренсе баҫмаһынан торған бронза композиция Ырымбурҙағы Крупская исемендәге өлкә китапханаһы алдындағы майҙанда урынлашҡан .

Йыл һайын 22 ноябрҙә Һүҙлектәр һәм энциклопедиялар көнө билдәләнә. Иҫтәлекле көн 2010 йылда Рус телен һөйөүселәр йәмғиәте һәм В.И. Даль музейы башланғысы менән булдырылған.

Библиография

• Об омеопатии: (Письмо кн. В. Ф. Одоевскому) / [В. Даль]. — [Санкт-Петербург, 1838]. — 30 с.
• Солдатские досуги: [Рассказы] / [Соч.] Казака Владимира Луганского [псевд.]. — Санкт-Петербург: тип. Штаба воен.-учеб. заведений, 1843. — [2], IV, 204 с.
• Ботаника / [Соч.] В. Даля, сост. на основании наставления для образования воспитанников воен.-учеб. заведений… 24 дек. 1848 г. — Санкт-Петербург: тип. И. Фишона, 1849. — [4], II, [2], 211 с.: ил. — (Учебные руководства для военно-учебных заведений. Естественная история)
• Два-сорока бывальщинок для крестьян. Ч. 1—2: Соч. Владимира Даля. — Санкт-Петербург: Изд. М. О. Вольфа, 1862. — ч. 1: [6], II, 203 с.
• Донская конная артиллерия // Русская старина, 1871. — Т. 4. — № 10. — С. 4 Картины из быта русских детей / [Соч.] Владимира Даля; С 8 картинками по рис. К. Броша, Трутовского и др. — Санкт-Петербург; Москва: М. О. Вольф, [1874] (Санкт-Петербург). — [4], 293 с.
• . Картины из русского быта / [Соч.] Владимира Даля. — Санкт-Петербург: М. О. Вольф, 1861.
• Крошки: Книжечка для малых детей / Изд. под ред. и пересм. Владимиром Далем. — Санкт-Петербург; Москва: М. О. Вольф, [1880]. — [2], 183 с., 1 л. фронт. (ил.), 5 л. ил.
• Матросские досуги: [Рассказы] / Соч. В. И. Даля. — Санкт-Петербург: Мор. учен. ком., 1853. — [2], VI, 433 с.
• Новые картины из быта русских детей: С 12 картинками по рис. К. Броша, Трутовского и др. / [Соч.] Владимира Даля. — Санкт-Петербург; Москва: М. О. Вольф, [1875] (Санкт-Петербург). — [4], 379 с.
• Первая первинка полуграмотной внуке: Сказки, песенки, игры / Пересм. В. И. Далем. — Москва: Т. Рис., 1870. — [2], 197 с.
• Первинка другая: Внуке грамотейке с неграмотною братиею: Сказки, песенки, игры / Пересм. В. И. Далем. — 3-е изд. — Санкт-Петербург; Москва: М. О. Вольф, ценз. 1879 (Санкт-Петербург). — [2], 182 с.
• Письма к друзьям из похода в Хиву // Русский архив, 1867. — Вып. 3. — Стб. 402—431.
• Рассказы В. И. Даля о временах Павла I // Русская старина, 1870. — Т. 2. — Изд. 3-е. — Спб., 1875. — С. 540—542.
• Русские сказки, из предания народного изустного на грамоту гражданскую переложенные, к быту житейскому принаровленные и поговорками ходячими разукрашенные Казаком Владимиром Луганским [псевд.]. Пяток 1. — Санкт-Петербург: тип. А. Плюшара, 1832. — 201 с.
• О поверьях, суевериях и предрассудках русского народа. — СПб.: Изд. Вольфа, 1880.
• О наречиях русского языка: По поводу опыта обл. великорус. слов., изд. Вторым отд-нием Имп. Акад. наук : Ст. В. И. Даля. — Санкт-Петербург: тип. Э. Праца, 1852. — [2], 72 с.
• Были и небылицы. — Ч. 1-4. — СПб.: Тип. Греча, 1833—1839.
• Сочинения Владимира Даля. — Новое полн. изд. — Санкт-Петербург: М. О. Вольф, 1861.
• Сочинения В. И. Даля: Повести и рассказы: С биогр. и портр. авт. — 2-е изд. Т. 1—8. — Санкт-Петербург; Москва: М. О. Вольф, [1883]—1884 (Санкт-Петербург). — [Владимир Иванович Даль: Биогр. очерк / П. Полевого. — [1883]. — XXXII, 496 с.
• Полное собрание сочинений Владимира Даля (Казака Луганского). — 1-е посмерт. полн. изд., доп., свер. и вновь просмотр. по рукописям. Т. 1—10. — Санкт-Петербург; Москва: т-во М. О. Вольф, 1897—1898 (Санкт-Петербург).
• Описание моста, наведенного на реке Висле для перехода отряда генерал-лейтенанта Ридигера / [В. Даль, отстав. флота-лейт. и д-р мед.]. — Санкт-Петербург: тип. Н. Греча, 1833. — [2], 46 с., 2 л. ил.
• Пословицы русского народа: Сб. пословиц, поговорок, речений, присловий, чистоговорок прибауток, загадок, поверий и проч. / [Соч.] В. Даля. — Москва: Имп. О-во истории и древностей рос. при Моск. ун-те, 1862. — [4], XL, 1096, 6 с. — (Библиотека русских и иностранных писателей)
• Полное собрание сочинений в 8-ми томах. — М.: Столица, 1995—1996 (вышли тРусские сказки для детей / [Соч.] Казака Луганского Владимира Даля. — Санкт-Петербург; Москва: т-во М. О. Вольф, 1902 (Санкт-Петербург). — 34 с.: ил.
• Избранные произведения. — М.: Директ-Медиа, 2010. — ISBN 5-9989-4693-6
• Собрание сочинений в 8-ми тт. — М.: Книжный клуб Книговек, 2017.
• Толковый словарь живого великорусского языка. Ч. 1.: [в 4 ч.] / [соч.] В. И. Даля. — Москва: Изд. общ-ва любителей Российской словесности, 1863 (Тип. А. Семена). — LIV, 627 с.
• Толковый словарь живого великорусского языка. Ч. 2.: [в 4 ч.] / [соч.] В. И. Даля. — Москва: Изд. общ-ва любителей Российской словесности, 1865 (Тип. Т. Рис). — с. 629—1351.
• Даль В. И. Толковый словарь живого великорусского языка. Ч. 3. II: [в 4 ч.] / [соч.] В. И. Даля. — Москва: Изд. общ-ва любителей Российской словесности, 1865 (Тип. Т. Рис). — 508 с.
• Толковый словарь живого великорусского языка. Ч. 4.: [в 4 ч.] / [соч.] В. И. Даля. — Москва: Изд. общ-ва любителей Российской словесности, 1866 (Тип. Т. Рис). — [680] с.
• Kater und Füchsin: Für Leser von etwa 9 Jahren an / Ein Märchen von W. Dalj; Mit Bildern von Josef Hegenbarth; Nach einer Übers. aus dem Russ. von Margarete Mohnhaupt. — Berlin: Der Kinderbuchverlag, 1950. — 23 с., 1 л. ил.
• Proverbes du peuple russe / Vladimir Dal; choix, ill., et calligraphie Vitaly Statzynsky; trad. des proverbes, de l’introd. et de la postf. Valérie Pozner et Paul Lequesne. — Paris: Ed. Alternatives, 2003. — 95 с.: ил., цв. ил. — (Grand Pollen).— ISBN 2-86227-392-9
• Рифмованные русские пословицы в переводе на немецкий язык Роберта Вебера [Текст] = Wladimir Dahl gereimte sprichwörter des russischen volkes Deutsch von Robert Weber. — Москва: Перо, 2012. — 125 с.: ил. — ISBN 978-5-91940-464-4

Иҫкәрмәләр

1. Миронов Г. М., Миронов Г. М., Цейтлин Р. М. Даль // Краткая литературная энциклопедия (урыҫ) — М.: Советская энциклопедия, 1962. — Т. 2.
2. Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
3. Даль, Владимир Иванович (урыҫ) // Русский биографический словарь — СПб.: 1905. — Т. 6. — С. 42—48.
4. Булич С. Даль, Владимир Иванович (урыҫ) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1893. — Т. X. — С. 46—48.
5. Deutsche Nationalbibliothek Record #118523430 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
6. Даль Владимир Иванович // Большая советская энциклопедия (урыҫ): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
7. JSTOR — 1995.
8. Картотека Амбургера (нем.)
9. Dal‘, Vladimir Ivanovič // Чешская национальная авторитетная база данных
10. Владимир Даль > Родители  (билдәһеҙ). oleg-borisov.narod.ru. Дата обращения: 9 март 2020.
11. Даль, Иван Матвеевич // Русский биографический словарь : в 25 томах. — СПб.—М., 1896—1918.
12. Stieda Z. Aus dem Zeben Dahls. Dorpat, 1873. С. 5-6
13. Мельников П. И. (Андрей Печерский). Воспоминания о Владимире Ивановиче Дале // Русский вестник. 1873. Т. 104. С. 275—340.
14. [http://vivovoco.astronet.ru/VV/JOURNAL/VIET/DAHL.HTM VIVOS VOCO: Г. П. Матвиевская, «НАТУРАЛИСТ ВЛАДИМИР ДАЛЬ»
15. Об омеопатии: [Открытое письмо кн. В. Ф. Одоевскому] // Современник. 1838. — № 12. — С. 43—72.
16. «…она напечатана самым простым слогом, вполне приспособленным для низших классов, для купцов, для солдат и прислуги. В ней содержатся насмешки над правительством, жалобы на горестное положение солдата и пр.»
17. Модестов Н. Н. Владимир Иванович Даль в Оренбурге. Труды Оренбургской учёной архивной комиссии. Вып.27. Оренбург, 1913
18. Благова Г. Ф. Владимир Даль и его последователь в тюркологии Лазарь Будагов. // Вопросы языкознания. — 2001. — № 3. — С.22-39.
19. http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/4860-dal-vladimir-ivanovich(недоступная ссылка) ДАЛЬ Владимир Иванович]
20. Башкирские песни //Известия общества археологии, истории и этнографии при Казанском университете. Казань, .Т.13. Вып.5
21. http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/4860-dal-vladimir-ivanovich(недоступная ссылка) ДАЛЬ Владимир Иванович]
22. Впервые напечатана П. Мельниковым в «Полном Собрании сочинений Владимира Даля (казака Луганского)», т. I, 1897 г., стр. XXXIII. По словам Мельникова, надпись была сделана Пушкиным на рукописи его сказки о рыбаке и рыбке, подаренной с этой надписью В. И. Далю, после того как последний напечатал в 1832 году свои «Русские сказки. Первый пяток». http://feb-web.ru/feb/pushkin/texts/selected/rup/rup-725-.htm?cmd=p
23. "Башкирец с трудом шагнул через порог (он был в колодке) и, сняв высокую свою шапку, остановился у дверей. Я взглянул на него и содрогнулся. Никогда не забуду этого человека. Ему казалось лет за семьдесят. У него не было ни носа, ни ушей. Голова его была выбрита; вместо бороды торчало несколько седых волос; он был малого росту, тощ и сгорблен; но узенькие глаза его сверкали еще огнем. «Эхе! — сказал комендант, узнав, по страшным его приметам, одного из бунтовщиков, наказанных в 1741 году. — Да ты, видно, старый волк, побывал в наших капканах. Ты, знать, не впервой уже бунтуешь, коли у тебя так гладко выстрогана башка» — «Капитанская дочка»
24. Даль В. И. Записки В. И. Даля о смерти А. С. Пушкина // Пушкин и его современники: Материалы и исследования / Комис. для изд. соч. Пушкина при Отд-нии рус. яз. и словесности Имп. акад. наук.. — Пг., 1916. — Вып. 25/27. — С. 64—71.
25. ФЭБ: Мирский. Первые натуралисты. — 1992 (текст)  (билдәһеҙ). feb-web.ru. Дата обращения: 9 март 2020.
26. Смирнов Д. Н. Нижегородская старина / [авт. вступ. ст. Ю. Галай]. — Н. Новгород: Нижегородская ярмарка, 1995. — С. 473. — 598 [8] с. — ISBN 5-87893-012-9.
27. Н. А. Пакшина. Ольга Платоновна Вейсс — потомок Демидовых и Далей. // Актуальные вопросы общественных наук. Выпуск № 8 (48) / 2015.
28. Журавский Лев Сергеевич (1918—1978) — хирург, дмн, профессор. Могилы врачей, г. Тверь 2016 йыл 8 март архивланған.
29. ПЕРВЫЕ НАТУРАЛИСТЫ
30. Даль писал об этом филологу Гроту следующее: «Академия наук сделала меня членом-корреспондентом по естественным наукам, а во время соединения Академий меня, без ведома моего, перечислили во второе отделение». См.: Грот Я. К. Воспоминания о В. И. Дале (С извлечением из его писем) // Грот Я. Воспоминания о В. И. Дале и П. П. Пекарском. СПб., 1873. С.41.
31. В Жуковском отлили памятник словарю Владимира Даля.

Әҙәбиәт

• Даль В. И. // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2016). — М.
• Даль, Владимир Иванович // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Арапов М. В. Толковый словарь живого великорусского языка и его создатель // Человек. — 2009. — № 1.— С.153—166; № 2.— С.176—191
• Грачев М. А. «Несносно честный Даль». — Нижний Новгород: Книги, 2013. — 227 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-94706-142-0
• Грот Я. К. Дополнения и заметки Я. К. Грота к «Толковому словарю» Даля. — [Санкт-Петербург, 1870]. — 23 с.
• Грот Я. К. Воспоминание о В. И. Дале: (с извлечениями из его писем); Воспоминание о П. П. Пекарском / [соч.] Акад. Я. К. Грота. — [Санкт-Петербург]: Тип. Императорской Акад. наук, печ. 1873. — 23 с.
• Грот Я. К. Толковый словарь живого великорусского языка В. И. Даля: Записка Я. К. Грота. — Санкт-Петербург : тип. Акад. наук, 1870. — 60 с
• Модестов Н. Н. Владимир Иванович Даль в Оренбурге: Ист. очерк / Сост. д. чл. Оренбург. учен. архив. комис. свящ. Николай Модестов. — Оренбург: тип. Тург. обл. правл., 1913. — 92, IV с., 1 л. портр. — (Труды Оренбургской ученой архивной комиссии; Вып. 27)
• Канкава М. В. В. И. Даль как лексикограф — Тбилиси: Цодна, 1958. — 356 с.
• Булатов М. А., Порудоминский В. И. Собирал человек слова… Повесть о В. И. Дале. — М.: Детская литература, 1966. — 224, [2] с. — 50 000 экз. (в пер.)
• Бессараб М. Я. Владимир Даль. — М.: Московский рабочий, 1968. — 264 с. — 50 000 экз. (обл.)
• Порудоминский В. И. Даль. — М.: Молодая гвардия, 1971. — 384 с. — (Жизнь замечательных людей). — 200 000 экз. (в пер.)
• Бессараб М. Я. Владимир Даль: Книга о доблестном гражданине России и великом борце за русский язык. — Изд. 2-е, испр. и дополн.. — М.: Современник, 1972. — 288 с. — (Библиотека «Любителям российской словесности»). — 50 000 экз. (в пер., суперобл.)
• Порудоминский В. И. Жизнь и слово: Даль. Повествование / Послесл. В. П. Аникина.. — М.: Молодая гвардия, 1985. — 224 с. — (Пионер — значит первый. Вып. 86). — 100 000 экз. (в пер.)
• Костинский Ю. М. В. И. Даль // Отечественные лексикографы XVIII—XX века / Под ред. Г. А. Богатовой. — М.: Наука, 2000. — С. 85—122. — 508 с.
• Клеймёнова Р. Н. Общество любителей российской словесности, 1811—1930 / Отв. ред. Б. Ф. Егоров; О-во любителей рос. словесности. — Москва: Academia, 2002. — 621, [2] с.
• Матвиевская Г. П., Зубова И. К. Владимир Иванович Даль, 1801—1872 / Отв. ред. д-р биол. наук Э. Н. Мирзоян. Российская академия наук. — М.: Наука, 2002. — 224 с. — (Научно-биографическая литература). — 530 экз. — ISBN 5-02-022726-9. (в пер.)
• Владимир Иванович Даль : Жизнь и творчество : Биобиблиогр. указ. / Рос. гос. б— ка. НИО библиографии ; Сост. О. Г. Горбачева; Ред. Т. Я. Брискман; Библиогр. ред. Е. А. Акимова. — М.: Пашков Дом, 2004. — С. 11—18. — 136 с. Архивная копия от 24 сентября 2015 на Wayback Machine
• В. И. Даль: Биография и творческое наследие: Библиогр. указатель / Сост.: Н. Л. Юган, К. Г. Тарасов; Научн. ред. Р. Н. Клейменова. — М.: Флинта, Нацка, 2011. — 816 с., 1000 экз., ISBN 978-5-9765-1240-5, ISBN 978-5-02-037710-3
• Автобиографическая записка В. И. Даля // Русский архив : историко-литературный журнал. — М.: В университетской типографии (Катков и К), на Страстном бульваре, 1872. — № XI. — Стб. 2246—2250.
• В. П. Нерознак, Р. Н. Клеймёнова. В. И. Даль и Общество любителей российской словесности: сборник / Отв. ред. В. П. Нерознак, сост. Р. Н. Клеймёнова. — СПб.: Златоуст, 2002. — 312 с.
• Топорков А. Л. Даль Владимир Иванович // Русские фольклористы: Библиографический словарь. XVIII—XIX вв.: в 5 томах / РАН, Институт русской литературы (Пушкинский дом); Под ред. Т. Г. Ивановой. — СПб.: Дмитрий Буланин, 2017. — Т. 2: Д—Кошурников. — С. 3-14. — ISBN 978-5-86007-820-8, ISBN 978-5-86007-835-2.

Һылтанмалар

• Даль Владимир Иванович // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 7 ғинуар 2022)
• В. И. Даль. Электронной научное издание — проект кафедры Русской и литературы журналистики ПетрГУ по грант РГНФ
• Сайт Литературного музея В. И. Даля в Луганск
• Почему из «Православной энциклопедии» пропал В. И. Даль? 2020 йыл 23 октябрь архивланған.
• YouTube сайтында Владимир Даль — собиратель слов  — документальный фильм, 2012.
• Владимир Даль: жизнь и работа в Нижнем Новгороде — издание «Нижегородские Новации», 2019.