Диңгеҙ кимәле

Һуңғы 550 миллион йыл эсендә диңгеҙ кимәленең тирбәлеүен күрһәткән график

Диңгеҙ кимәле — донъя океанының ирекле йөҙө торошо, ниндәйҙер шартлы аҫылмалы үлсәү һыҙығында һыу өҫтө кимәле. Был торош гравитация законы, Ерҙең әйләнеүе, температура, тирбәлеүҙәр һәм башҡа факторҙар менән билдәләнә. «Яҡын арала», һыу ҡалҡыу, уртаса тәүлек, уртаса айлыҡ, уртаса йыллыҡ һәм уртаса оҙайлы йылдар диңгеҙ кимәле бар.

Ел тулҡындары, һыуыныу, диңгеҙ өҫтөн йылытыу һәм һыуытыу, атмосфера баҫымының тирбәлеүе, яуым-төшөм һәм парға әйләнеү, йылға һәм боҙлоҡ ағымы йоғонтоһонда диңгеҙ кимәле өҙлөкһөҙ үҙгәрә. Диңгеҙ өҫтөндәге был тирбәлеүҙәрҙән оҙайлы уртаса диңгеҙ кимәленә йоғонто яһамай. Оҙайлы уртаса диңгеҙ кимәленең торошо ауырлыҡ көсө һәм гидрометеорологик характеристикаларҙың (һыу тығыҙлығы, атмосфера баҫымы һ.б.) арауыҡ тигеҙһеҙлеге менән билдәләнә.).

Һәр нөктәлә даими булған оҙайлы уртаса диңгеҙ кимәле ҡоро ерҙәге бейеклектәрҙе иҫәпләгән кимәле итеп ҡабул ителә. Түбән һыу ҡалҡыулы диңгеҙҙәрҙең тәрәнлеген иҫәпләү өсөн, навигация талаптарына ярашлы, был кимәл нуль тип иҫәпләнә. Рәсәйҙә һәм элекке СССР, башҡа илдәреҙең күпселегендә, шулай уҡ Польшала, Ер өҫтө нөктәләренең абсолют бейеклектәре Балтик диңгеҙенең оҙайлы уртаса кимәленән иҫәпләнелә, улар Кронштадттағы нуль кимәленән билдәләнә.[1]. Көнбайыш Европа илдәренең тәрәнлеге һәм бейеклеге Амстердам футштогы буйынса иҫәпләнә (Урта диңгеҙ кимәле Марсель футштогы буйынса үлсәнә)[2]. Канада һәм АҠШ өсөн Римуска, ә ҠХР өсөн Циндао ғалаһы янындағы диңгеҙ кимәле алына[3]. Диңгеҙ кимәле һәм тирбәлеүен теркәү өсөн мареограф тигән прибор ҡулланыла

Һауа торошоноң глобаль үҙгәреүенә йоғонто яһаусы факторҙар күп (йәғни глобаль йылыныу) булыу сәбәпле, яҡын киләсәктә диңгеҙ кимәленең үҙгәреүен күҙаллауҙар һәм баһалау аныҡ түгел.

Диңгеҙ өҫтө бейеклеге

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
2008 йылдың 10 мартына торошло Гольфстрим ағымы районында диңгеҙ өҫтөнөң абсолют бейеклеге (сантиметрҙа), спутниктарҙан алынған мәғлүмәттәр буйынса Jason 1. Стрелкалар диңгеҙ өҫтө бейеклегенең үҙгәреүенә бәйле геострофик ағымдарҙы күрһәтә.

Диңгеҙ өҫтө бейеклеге (ВМП) — был океан өҫтөнөң бейеклеге (йәки топография йәки рельефы). Тәүлек дауамында диңгеҙ ҡалҡыуына, Ерҙә эш иткән Ай менән Ҡояштың тирбәлеү көстәре иң ныҡ тәьҫир итә. Диңгеҙ кимәленең оҙайлы үҙгәреүенә океан циркуляцияһы йоғонто яһай.

Ғәҙәттә, океан циркуляцияһы уртаса тайпылыштарға максимум ± 1 м йоғонто яһай[4].

Диңгеҙ кимәленең иң әкрен үҙгәрештәре Ерҙең (геоидтарҙың) гравитацион ҡырының үҙгәреүе, ҡитғаларҙың яңынан бүлеүе, диңгеҙ төбөндә тауҙар барлыҡҡа килеүе менән бәйле.


Ерҙең гравитацион ҡыры тиҫтәләрсә йылдар һәм быуаттар буйынса сағыштырмаса тотороҡло булғанлыҡтан, диңгеҙ кимәленең үҙгәреүсәнлегенә океан әйләнеше ҙурыраҡ роль уйнай. Йылылыҡ һәм ел тәьҫире миҙгелле үҙгәрештәре океан әйләнешенә, ә был, үҙ сиратында, диңгеҙ кимәленә йоғонто яһай. Диңгеҙ кимәле вариациялары юлдаш альтиметрияһы (мәҫәлән, TOPEX/Poseidon, Yason 1 спутниктары) ярҙамында үлсәнә ала һәм, мәҫәлән, диңгеҙ кимәленең күтәрелеүен, йылылыҡ һәм геострофик ағымдарҙы иҫәпләү, океанда өйрөлмәләрҙе асыҡлау һәм өйрәнеү өсөн ҡулланыла.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Диңгеҙ регрессияһы һәм трансгрессияһы — геологик тарихта урындағы йәки глобаль диңгеҙ кимәленең түбәнәйеүе һәм күтәрелеүе.
  • Хәҙерге заманда диңгеҙ кимәле күтәрелеүе
  • Геодезияла милли бейеклек системалары

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Так называемая «Балтийская система высот».
  2. ↑ Кронштадтский футшток. Дата обращения: 10 октябрь 2010. Архивировано 18 июнь 2013 года. 2013 йыл 18 июнь архивланған.
  3. ↑ На уровне моря (рус.) // Наука и жизнь. — 2018. — № 1. — С. 63—64.
  4. ↑ Роберт Стюарт. Введение в физическую океанографию. — 2005.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]