Зенон Китийский

Зенон Китийский
бор. грек. Ζήνων ὁ Κιτιεύς
Тыуған көнө	б. э. т. 334
Вафат булған көнө	б. э. т. 263
Ил	Китион^[d]
Зенон Китийский Викимилектә
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Зено́н Кити́йский, Зено́n-сто́ик (др.-греч. ; б. э. т. 334 йыл тирәһе, Китион, Кипр). Боронғо грек философы, стоик мәктәбенә нигеҙ һалыусы.

Биографияһы

Кипрҙағы грек-финикия ҡалаһы Китий (Китион) ҡалаһында тыуа. Сығышы менән Финикиянан булған Мназейҙың улы. Диңгеҙ сауҙаһы менән шөғөлләнә.

Беҙҙең эраға тиклем яҡынса 320 йылда Афинаға килә, унда киник мәктәбе уҡытыусыһы Кратеттың уҡыусыһы була, әммә, уның биргән белеме менән ҡәнәғәт булмайынса, Стильпонға һәм диалектик Диодорға күсә^[1].

Диоген Лаэртский Зенондың портретын түбәндәгесә һүрәтләй: ул йыйнаҡ һәм оҙон буйлы, килбәтһеҙ кәүҙәле, ҡалын аяҡлы һәм көсһөҙ кеше, муйыны кәкре, ҡояшта ҡыҙынырға ярата:121.^[2]

Беҙҙең эраға тиклем 308 йылда Афинала үҙ мәктәбен аса. Уҡытыусы булып киткәс, Зенон үҙ тирәһенә бик күп уҡыусылар йыя, улар тәүҙә уның исеме менән «зеноней» тип атала, ә һуңынан уҡытыу урыны буйынса стоиктар тип атала башлай. Характерына хас булған юғары сифаттары өсөн ул афиналыларҙың һәм Антигон батшаһы Гонаттың айырыуса ихтирамына лайыҡ була; тере сағында алтын таж һәм статуя менән бүләкләнә, ул үлгәндән һуң Керамикала почетлы ерләүгә лайыҡ була.

Ул Афинала алтмыш йыл самаһы йәшәй һәм оло йәшкә етә; уның вафатының йылы (тыуған йылдары ла) аныҡ ҡына билдәле түгел (Целлерҙың фаразы буйынса ул беҙҙең эраға тиклем 270 йылда вафат була, Дройзен буйынса, беҙҙең эраға табан 267 йылда вафат була).^[2]

Зенондың этика, диалектика, физика һәм шиғриәт буйынса яҙмалары боронғо дәлилдәр буйынса ҡыҫҡа һәм матур телмәрҙең булмауы менән айырылып тора, әммә уларҙан бик аҙ һәм ҙур булмаған киҫәктәре генә һаҡланып ҡалған. Боронғо авторҙар тасуирланғанса, стоиктарҙың дөйөм тәғлимәтендәге яҙмаларҙың ҡайһыныһы Зенондыҡы, йәки уның вариҫтары Клеанф һәм Хрисипптыҡы икәнен билдәләү мөмкин түгел.

Философияла ул кешеләрҙе әйберҙәр тураһында дөрөҫ фекер йөрөтөргә һәм уларҙы яңылышлыҡтарҙан азат итергә өйрәтеү маҡсатын ҡуйған логиканы беренсе урынға ҡуя. Логика, Зенон әйткәнсә, ул баҡсаны һаҡлаусы ҡойма кеүек. Аристотель ҡулланған «аналитика» термины урынына ул фекер йөрөтөү тураһындағы үҙаллы фәнде билдәләү өсөн «логика» терминын индерә. Зенон номиналист була. Донъяла кеше тойғоһона тәьҫир итә алған берәр генә әйбер бар, ти ул. Тәьҫир итеү һөҙөмтәһендә килеп тыуған тойғолар һәм күҙаллау — шул берәр әйберҙең кеше күңеленә инеп урын алған күсермәләре. Зенон уларҙы каталептик күҙаллауҙар тип атай, улар кеше уйындағы образды реаль әйбер менән бәйләй. Каталепсис, ти ул, хәҡиҡәттең критерийы (үлсәгесе). ул хәҡиҡәт критерийы (мерил).

Хәтер

Ларнакта Зенон һәйкәле

1935 йылда Халыҡ-ара астрономия союзы Айҙың күренеп торған яғындағы кратерға Зенон Китийский исемен бирә.

Кипр Европа берлегенә ингәнгә тиклем Зенон Китийский 20 цент номиналындағы тәңкәләрҙә һүрәтләнә.

Ларнакта Финикудес яр буйынан алыҫ түгел Европа майҙанында муниципаль мәҙәни үҙәк эргәһендә Зенонға һәйкәл ҡуйылған.

Иҫкәрмәләр

1. Гаджикурбанова, П. А. От Киносарга к Портику // Этическая мысль : Журнал. — М.: Институт философии РАН, 2006. — В. 7.
2. Чанышев, А. Н. Курс лекций по древней и средневековой философии. — М.: Высшая школа, 1991. — 512 с.

Әҙәбиәт

• Соловьёв, В. С. Зенон, стоик // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Маковельский А. О. История логики М., 1967

Һылтанмалар

• С. Аревшатян. Трактат Зенона Стоика „О Природе“ и его древнеармянский перевод // Вестник Матенадарана. — Ер., 1956. — № 3. — С. 315—342.
• Зенон из Кития / А. А. Столяров // Новая философская энциклопедия : в 4 т. / пред. науч.-ред. совета В. С. Стёпин. — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Мысль, 2010. — 2816 с.
• Лаэрт диогены. Философтар тормошо тураһында. VII