Илмән (Новгород өлкәһе)

Илмән
Рәсем
Күлгә ҡойоусы йылғалар Мста[d], Ловать[d], Пола[d], Шелонь, Веркасенка[d], Веронда[d], Веряжа[d], Замленка[d], Крупка[d], Макова[d], Ниша[d], Перехода[d], Псижа[d], Саватейка[d], Сытинка[d], Тулебля[d], Учонка[d], Чернец[d] һәм Маята[d]
Күлдән аҡҡан йылғалар Волхов
Һыу йыйыу бассейны бассейн Невы[d]
Илдәрҙә объекттың бассейны Рәсәй һәм Беларусь
Бассейн майҙаны 67 200 км²
Дәүләт  Рәсәй
Административ-территориаль берәмек Новгород өлкәһе
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 18 метр
Оҙонлоҡ 45 km
Киңлек 35 km
Вертикаль тәрәнлеге 10 метр
Майҙан 982 км²
Күләме 6,5 км³
Карта
 Илмән Викимилектә

Илмән[1] (бор.-урыҫ. Илмерь[2]) — Новгород өлкәһенең көнбайыш өлөшөндәге күл. Балтик диңгеҙенең һыу йыйыу бассейнына ҡарай. Боҙлоҡтан һуңғы был һыу сығанағының (иртә һыу системалары урынында) яр буйҙары матур, ул күп мең йыллыҡ үҙләштереү тарихына эйә. Һыу өҫтө майҙаны — 982 квадрат километр[3].

Атамаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Күлдең исеме апеллятив (уртаҡлыҡ исем) исемгә әйләнә, ҡағиҙә булараҡ, йылға ташҡанда йәки элекке йылға үҙәне булған уйһыулыҡта йыйылып ҡалған ҡамыш баҫып барған бәләкәй күлдәрҙе шулай атайҙар.

«Сказание о Словене и Русе и городе Словенске» һуң йылъяҙмала күл уларҙың һеңлеһе Илмера исеме менән атала[4].

Илмән атамаһының фәнни этимологияларынан боронғо рус теленән Ильмень, Илмерь һәм фин. Ilma-järvi[5] — «һауа (боҙолоу) күле» йәки «күк (юғары) күл» тигән аңлатма киң таралған.

И. И. Муллонен күл атамаһын төбәктә киң таралған Балтик буйы-фин нигеҙеле *ylä- «үрге (Волховҡа ҡарата)» тигәндән сығара. Илмән һәм Илмер формаларын борон йәшәгән Ylä/järvi, Ylämä/järvi «Үрге күл» һәм Ylimäine, Ylimmäinen «Үрге» варианттары сағылдыра ала[6].

Ю. В. Откупщик атаманың Балтик буйы-фин версияһын шик аҫтына ҡуя. Уның билдәләүенсә, -järvi рус телендә һәр саҡ ярымкалька итеп -күл (сағ.: Ковдозеро, Водлозеро һ. б.) булараҡ тәржемә ителә. Шуға күрә -järvi үҫеше, Илмер атамаһындағы кеүек, башҡа миҫалдар менән раҫланмай (Селигер, уның фекеренсә, — айырым осраҡ). Урыҫ тигеҙлегендә осраған ҙур булмаған күлдәргә ҡарата ҡулланылған Илмән атамаһы ла айырым аңлатма талап итә. Ю. В. Откупщиков, Илмән терминының киң таралыуын Новгород колонизацияһы менән генә мөмкин түгел, тип билдәләй, өҫтәүенә был атама башлыса төньяҡҡа һәм көнсығышҡа бара, артабан грек сығышлы лиман һүҙе менән алмаштырыла. Ю. В. Откупщиков үҙенең славян этимологияһын тәҡдим итә — тигән ил һүҙенә -мень суффиксы ярҙамында (аналогия буйынса сухмень, раменье һ.б.) «ләмле (күл)» мәғәнәһен ала, был рус теленең көньяҡ һөйләшендәге ильмень «ҙур булмаған күл» тигәнгә тап килә[7].

Карелия менән Ленинград өлкәһе сигендә Ильменйоки йылғаһы бар. Оҡшаш гидроним Германияның төньяғында ла осрай: Ильменау (нем. Ilmenau), ильм тамыры ҡарама («вяз») һүҙенән алынған тип күҙаллайҙар.

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Ударение на первом слоге, см. например: Агеенко Ф. Л. Словарь собственных имён русского языка. — М.: «Мир и Образование», 2010. — С. 308. — 880 с. — ISBN 978-5-94666-588-9. и Энциклопедический географический словарь. — М.: РИПОЛ классик, 2011. — С. 256. — 800 с. — (Словари нового века). — ISBN 978-5-386-03063-6.
  2. ↑ Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь. — М.: «Русские словари», 1998. — С. 169. — 372 с. — ISBN 5-89216-029-7.
  3. ↑ «Ильмень» — информация об объекте в Государственном водном реестре
  4. ↑ Текст «Сказания о Словене и Русе и городе Словенске». Дата обращения: 25 апрель 2007. Архивировано 28 сентябрь 2007 года. 2007 йыл 5 июнь архивланған.
  5. ↑ Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. Т. II. С. 128.
  6. ↑ Муллонен И. И. Фонетические варианты древней топоосновы *Ylä- ‘верхний’ и их генезис в гидронимии Карелии (рус.) // Вопросы ономастики. — 2018. — Т. 15. — № 2. — С. 16—17.
  7. ↑ Откупщиков Ю. В. Индоевропейский суффикс *-men-/*-mōn- в славянской топонимике // Откупщиков Ю. В. Из истории индоевропейского словообразования. СПб.: СПбГУ, 2005. С. 243—261.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Озерецковский Н. Я. «Путешествие академика Н. Озерецковского по озёрам Ладожскому, Онежскому и вокруг Ильменя» (1792 и 1812).
  • Истомина Э. Г., Яковлев З. М. Голубое диво: Историко-географический справочник о реках, озёрах и болотах Новгородской области / Ред. Л. М. Дериглазова; Рец.: канд. ист. наук В. Ф. Андреев; Худож. А. А. Кузьмин. — Л.: Лениздат, 1989. — 224 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-289-00339-8.
  • Большая Российская энциклопедия: В 30 т. / Председатель Науч.-ред. совета Ю. С. Осипов. Отв. ред. С. Л. Кравец. Т. 11. Излучение плазмы — Исламский фронт спасения. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2008. — С. 120. ISBN 978-5-85270-342-2 (Т. 11).
  • Жекулин В. С., Нехайчик В. П. Озеро Ильмень / Худож. В. В. Костырев. — Л.: Лениздат, 1979. — 56 с. — 25 000 экз.
  • Соколов А. А. Гидрография СССР. — Л.: Гидрометеоиздат, 1952.