Ираҡ төркмәндәре

Төп мәҡәлә:Төркмәндәр

Ираҡ төркмәндәре

Үҙ атамаһы	Türkmenler,
Һаны һәм йәшәгән урыны
Барлығы: 600 000[1][2] — 3 000 000  Ираҡ  Төркиә  Сүриә
Тел	Төркиә төркмәндәре, [[курд]], ғәрәп
Дин	ислам (шиғыйҙар и сөнниҙәр), христианлыҡ
Туғандаш халыҡтар	Төрки халыҡтар
Килеп сығышы	Төркиҙәр (уғыҙҙар)

Ираҡ төркмәндәре ҡулланған флаг

Ираҡ төркмәндәре (әзерб. İraq türkmənləri) — төрки халыҡ, этник аҙсылыҡ^[3], төньяҡ-көнсығыш һәм Үҙәк Ираҡта йәшәйҙәр^[4]. XI быуаттан һуң төбәктә таралып ултырған уғыҙ ҡәбиләләренән килеп сығалар,Төркиә төркмәндәренең Ҡара Ҡуйлылар һәм Аҡ Ҡуйлылар конфедерацияларының ҡалдыҡтары тип һанала. Бер нисә сығанаҡ ираҡ төркмәндәрен әзербайжандарҙың^[5][6] бер өлөшө тип классификациялай^[7][8]. Ираҡта ғәрәптәр һәм курдтарҙан ҡала халҡы һаны буйынса өсөнсө урында тора.

Теле

Ираҡ төркмән теле төрки телдәрҙең уғыҙ тармағына ҡарай һәм, ҡайһы бер этнографтар һәм лингвистар фекеренсә, әзербайжан теленең диалекты булып тора^{[9][10][11][12][13][14][15][16][17][18][19][20][21][22][23]}.

Ираҡ-төрөк сығышлы төрөк ғалимы Хидаят Кәмал Байатли былай тип яҙа: «Ираҡ төркмәндәре һөйләшкән һөйләш әзер-төрки теле диалектының бер өлөшө булып тора. Географик күҙлектән ҡарағанда, азери диалекты Көнсығыш Анатолияны, Көньяҡ Кавказды һәм Кавказ Әзербайжанын, Иран Әзербайжанын, Киркукты (Ираҡ) һәм Сүриә төрөктәре йәшәгән райондарҙы үҙ эсенә ала»^[17].

Ираҡта рәсми ғәрәп теленең, шулай уҡ курманджи һәм сорани кеүек күрше курд диалекттарының өҫтәмә йоғонтоһон кисергән һөйләш теле яҙма телдән ныҡ айырыла^[24].

Күпселек төркмәндәр ғәрәп телендә һөйләшә, ә ҡайһы берәүҙәр өсөн туған тел булып китә, был иһә төрөкмәндәрҙең билдәле бер өлөшөнөнөң ассимиляциялашыуы һәм ғәрәпләшеүе тураһында һөйләй^[25].

Халыҡ һаны һәм таралып ултырыуы

Ираҡтың этнос-дини төркөмдәре



     Төркиә төркмәндәре

Һаны аныҡ ҡына билдәле түгел. Ираҡта төркмәндәр һаны 500—800 мең кешенән йәки ил халҡының 2 — 3 процентынан (көнбайыш тикшеренеүселәренең күпселеге буйынса) 2 — 3 миллионға йәки халыҡтың 7,5 — 11 процентына тиклем (төркмән ойошмалары белдереүҙәре буйынса) тәшкил итә^[26]. Төрөкмәндәр башлыса Ираҡтың төньяғында йәшәй, шунан көнсығышында Иран сигенән алып көнбайышта Сүриә менән сиккә тиклем һуҙыла. Башлыса Талль-Афар, Алтынкёпрю, Эрбиль, Мосул һәм Киркук ҡалаларында йәшәйҙәр. Ираҡтың баш ҡалаһы Бағдадта ла байтаҡ төркмән йәшәй^[25].

Ираҡ ғәрәптәре кеүек, Ираҡ төркмәндәре лә дини яҡтан бүленгән: уларҙың яртыһынан күберәге — сөнниҙәр, ҡалғандары — шиғыйҙар^[27]. Ираҡ төркмәндәренең аҙсылығы Христиан-Католиктәр,^[28] был 30000 кеше.^[29] Төркмән библия партнерлығы Библияың Яңы Ғәһеден Ираҡ төркмән теленә тәржемә итә һәм 2021 йылда ираҡта 2000 дана китап сығара.^[30]

Тарихы

Төркмән тикшеренеүселәре фекеренсә, төркмәндәрҙең Ираҡҡа тәүге килеүе, мосолман армияһына саҡырылған һалдаттар булараҡ, VIII быуатҡа ҡарай^[25]. Ираҡ губернаторы итеп тәғәйенләнгән Убайд-Аллаһ ибн Зияд Ираҡҡа 1000-гә яҡын төрки һалдатын алып килә^[27]. Төркмән сығанаҡтарына ярашлы, «Туркменэли» территорияһы 1785 йылда Вильям Гютре баҫып сығарған картала инглиз телендә «Туркомания» тип аталған^[27].

Хәҙер

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Сүриә төркмәндәре
• Төркиә төркмәндәре.

Иҫкәрмәләр

1. Chapter 11. A War Within a War, page 112. // Losing Iraq: Inside the Postwar Reconstruction Fiasco  (билдәһеҙ). Архивировано 4 март 2016 года.. Author: David L. Phillips. Reprinted edition. Hardcover first published in 2005 by Westview Press. New York: Basic Books, 2014, 304 pages. ISBN 978-0-7867-3620-1
   Оригинал текст  (инг.)  

   Behind the Arabs and the Kurds, Turkmen are the third-largest ethnic group in Iraq. The ITF claim Turkmen represent 12 percent of Iraq's population. In response, the Kurds point to the 1997 census which showed that there were only 600,000 Turkmen.

2. Turkomans  (билдәһеҙ). Дата обращения: 17 июнь 2016. Архивировано 29 июнь 2015 года.
   Оригинал текст  (инг.)  

   The Iraqi Turkomans claim to be the third largest ethnic group in Iraq, residing almost exclusively in the north, in an arc of towns and villages stretching from Tel Afar, west of Mosul, through Mosul, Erbil, Altun Kopru, Kirkuk, Tuz Khurmatu, Kifri and Khaniqin. Before the war that began in March 2003, there were anything between 600,000 and 2 million Turkomans, the former figure being the conservative estimate of outside observers and the latter a Turkoman claim.

3. John Robertson. Iraq: A History. — С. 32.
4. Encyclopaedia İranica. Turkmens of Persia. Language.  (билдәһеҙ) Архивировано 15 июль 2011 года.: «Approximately 400,000 people in the Near East identify themselves as Turkmens, but in reality they are descendents of the Oghuz immigrants of the 11th-13th centuries. More than a half of these groups, who are not directly related with the Turkmens of Central Asia, are living in the northeastern and central Iraq.»
5. АЗЕРБАЙДЖА́НЦЫ / Б.-Р. Логашова; Н. Д. Пчелинцева; М. И. Шилакадзе, Э. А. Мирзоева // А — Анкетирование. — М. : Большая российская энциклопедия, 2005. — С. 271. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 1). — ISBN 5-85270-329-X.
6. Karl Heinrich Menges. The Turkic Languages and Peoples: An Introduction to Turkic Studies. — 1995. — С. 248. — ISBN 3447035331. — ISBN 9783447035330.
7. АЗЕРБАЙДЖА́НСКИЙ ЯЗЫ́К / Т. Д. Меликли // А — Анкетирование. — М. : Большая российская энциклопедия, 2005. — С. 270. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 1). — ISBN 5-85270-329-X.
8. María Triana. Managing Diversity in Organizations: A Global Perspective (ингл.). Дата обращения: 21 июль 2019.
9. Azerbaijani, South  (билдәһеҙ). Ethnologue. Дата обращения: 30 декабрь 2016. Архивировано 7 март 2013 года.
10. Encyclopædia Iranica. AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish  (билдәһеҙ). Архивировано 23 октябрь 2019 года. Azeri dialects.
11. GERHARD DOERFER, "Iran'da Türkler". — Стб. Ҡалып:-..
12. БСЭ 1970, Азербайджанский язык; Азербайджанцы.
13. Birinci Bölüm: 1. İrak Türkmenlerin Ağız Özellikleri. — 1.1. Türkmen Lehçesi, sayfa 12. // Irak Türkmen Atasözleri Üzerine Bir Inceleme. T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yüksek Lisan Tezi. Tezi Yöneten: Prof. Dr. Mustafa Özkan. Tezi Hazırlayan: Rasheed Ali Hassan. İstanbul — 2006, 330 sayfa.
    Оригинал текст  (инг.)  

    Irak Türkmenlerinin konuştukları ağız, Türkçenin Azeri ağzı (Doğu Oğuzca) sahası içine girmektedir. Azeri sahası dil coğrafyası bakımından: Doğu Anadolu, Güney Kafkasya, Kafkas Azerbaycan'ı, İran Azerbaycan'ı, Kerkük (lrak) ve Suriye Türkleri bölgelerini kapsar.

14. Lars Johanson, Éva Ágnes Csató Johanson, The Turkic Languages, стр. 5.
    Оригинал текст  (инг.)  

    There is a Turkish - or rather Azerbaijanian-speaking part of the population of northern Iraq which is sometimes called 'Turkmen', similar to Yürük tribes in Balkans and in Anatolia.

15. Bilgehan Atsız Gökdağ, IRAK TÜRKMEN TÜRKÇESİNİN ŞEKİL BİLGİSİNE DAİR NOTLAR.
    Оригинал текст  (инг.)  

    he speech of the Iraqi Turkmens is classified among the Azarbaijani Turkish dialects. Iraqi Turkmen dialects are divided into two in accordance with transition of the consonants from “ŋ” to “v” and “y”. Legal status of the language of the Turkmens, who live there for 1400 years, is on the level of a local language. The Iraqi Turkmen speech, which is member of the South wing of the Eastern Oğuz group, is outstanding with its preserving many old Turkic elements. Hat is own phonological and morphological of the Iraqi Turkmen Turkish

16. Găzănfăr Pashai̐ev, Mâhir Nakip, Irak Türkmen folkloru, стр. 28.
    Оригинал текст  (инг.)  

    Kerkük ağzını Azeri Türkçesinin Güney grubu ağzı ve lehçeleri sırasına dahil etmekteyiz

17. Prof. Dr. Hidayet Kemal Bayatlı, Irak Türkmen Türkçesi — стр. 12 — T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yüksek Lisan Tezi
    Оригинал текст  (инг.)  

    Irak Türkmenlerinin konuştukları ağız, Türkçenin Azeri ağzı (Doğu Oğuzca) sahası içine girmektedir. Azeri sahası dil coğrafyası bakımından: Doğu Anadolu, Güney Kafkasya, Kafkas Azerbaycan'ı, İran Azerbaycan'ı, Kerkük (lrak) ve Suriye Türkleri bölgelerini kapsar.

18. Zana BİLAL. ERBİL TÜRKMEN AĞZI (İNCELEME-METİN) // Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı. — 2015.
    Оригинал текст  (инг.)  

    Türk dili ile ilgili çalışmalar yapan dil bilimciler, Türk dilini tarihi dönemlere ayırırken çoğunlukla dört başlık altında tasnif yoluna gitmişlerdir. Bunlar 1. İlk Türkçe, 2. Ana Türkçe, 3. Eski Türkçe ve 4. Orta Türkçe şeklindedir. Irak Türkmenlerinin konuştukları ağız Oğuzca sahası içerisinde Azeri Türkçesi içinde değerlendirilir. Irak Türkçesi bu iki dilin izlerini taşımaktadır.

19. Azerbaijani, South: Kirkuk язык  (рус.). 12 ноябрь 2018 тикшерелгән.
20. Türk dili. — Türk Dil Kurumu, 2004. — 614 с. Архивировано 15 ноябрь 2018 года.
21. Vladimir Minorsky. The Chester Beatty Library: a catalogue of the Turkish manuscripts and miniatures. — Dublin: Hodges Figgis & Co. Ltd., 1958. — С. 1. — xxxvii,147 с.
    
    Оригинал текст  (инг.)  

    Nothing definite is known about the author who in original unvan of the present copy is called Amir Hidayatullah. The presumable date of this manuscript indicates that the poet must have lived in the second half of the 15th century A.D. The only personal detail that can be culled from the text is that on ff. 17a-17b Shah-i Najaf is mentioned, which designation of the caliph 'Ali can belong but a Shi'ite. The second indication is provided by the language in which the divan is written. The note on the white folio between the two sarlauhs which calls the language al-mughuliya 'Mongolian', or at best 'Eastern Turkish', is entirely baseless. The Turkish of Amir Hidayat is undoubtedly a 'southern Turkish' dialect, as used by Turcoman tribes. Dialectically it belongs to the same class as the divans of Jahan-shah Qara-Qoyunlu , Khata'i (=Shah Isma'il), Fizuli, etc. The current designation of this dialect is 'Azarbayjan Turkish', but it is spoken by the Turkish tribes of Transcaucasia, Persia, as well as those of Eastern Turkey and Mesopotamia. The indications (v. infra, p. 2) regarding the date, the dedicatee and the language of the author considerably restrict the field of our hypothesis concerning the milieu to which the author belonged. On the staff of Sultan Khalil were 'the two great amirs', Hidayatullah-beg and his brother Inayatullah-beg, whose talents and literary gifts were highly praised by the learned Jala al-din Davani. The former may have been the author of the divan.

22. Larry Clark, «Turkmen Reference Grammar», p. 11
23. H. T. Oğuzlu, «Endangered community: the Turkoman identity in Iraq», p. 310
24. Christiane Bulut «Iraqi Turkman», из «Languages of Iraq, Ancient and Modern» под редакцией J. N. Postgate, British School of Archaeology in Iraq, 2007. Стр. 167:
    Оригинал текст  (инг.)  

    With regard to phonology, vocabulary, morphology and syntax, the Turkman varieties spoken in Iraq show autochthonous items as well as traces both of Ottoman and of Azeri Turkic. Traditionally, the written Turkman language is dominated by Modern Standard Turkish, while the spoken language differs considerably: it displays additional influence from Arabic, the official language of Iraq, and neighbouring Kurdish dialects such as Kurmanji and Sorani.

    
    Стр. 179:
    Оригинал текст  (инг.)  

    Yet, it should be stressed that despite its historical connections to both of the great written languages and dialect groups of the Oghuz branch, Iraqi Turkman is definitely neither Azeri or Iran-Turkic, nor Ottoman or Anatolian Turkish.

25. Gareth Stansfield. «Iraq: people, history, politics». — Polity, 2007 — p. 70-76 — ISBN 0-7456-3227-0, 9780745632278  (билдәһеҙ). Архивировано 9 июль 2020 года.:«Turkman scholars claim that their people first came to Iraq in seventh century, as soldiers recruited into the Muslim army.»
26. Jenkins, Gareth. Turkey and Northern Iraq: An Overview. — The Jamestown Foundation, 2008. — P. 6. — 23 p. Архивировано 12 ғинуар 2012 года. Архивированная копия  (билдәһеҙ). Дата обращения: 26 сентябрь 2012. Архивировано 12 ғинуар 2012 года.
27. Liam Anderson, Gareth Stansfield. «Crisis in Kirkuk: the ethnopolitics of conflict and compromise. National and ethnic conflict in the 21st century» — University of Pennsylvania Press, 2009 — p. 15, 56, 103, 122 — ISBN 0-8122-4176-2  (билдәһеҙ). Дата обращения: 29 сентябрь 2017. Архивировано 10 июль 2020 года.
28. www.fildisiajans.com.tr, Fildişi Ajans, Danışmanlık ve Yazılım ORSAM-Center for Middle Eastern Studies (ингл.). ORSAM-Center for Middle Eastern Studies. Дата обращения: 19 сентябрь 2023.
29. Hann Geoff. Iraq: The ancient sites and Iraqi Kurdistan. — Bradt Travel Guides, 2015. — ISBN 9781841624884.
30. Home | Turkmen Bible Partnership (ингл.). Turkmen Bible Partne. Дата обращения: 19 сентябрь 2023.

Һылтанмалар

• «Туркмены грозятся создать в Ираке автономный Туркменистан.»  (билдәһеҙ) Архивировано 4 март 2016 года. ЦентрАзия, 04.01.2004.