Коло́ния (лат. colōnia «торама[1]») — сит ил дәүләте (мегаполис) хакимлығы аҫтындағы бойондороҡло биләмә, айырым режим нигеҙендә идара ителә бойондороҡһоҙ сәйәси һәм иҡтисади власы булмай. Йыш ҡына колониаль режим граждандарына мегаполис граждандары хоҡуҡтары менән сағыштырырлыҡ хоҡуҡтар бирелмәй. Шул уҡ ваҡытта метрополия граждандары колониаль биләмәләрҙә төп халыҡҡа ҡарағанда власть һәм өҫтөнлөктәр менән файҙалана. Колонияларҙың барлыҡҡа килеүе империалистик дәүләттәрҙең (мегаполистарҙың) йоғонтоһон киңәйтеү өсөн төп ҡорал булып тора.
Колониялар булдырыуҙың мотивтары күп: тәбиғәт ресурстарын контролдә тотоуҙан алып мәғрифәтселек-экспансионистик маҡсаттарға тиклем.
Традицион колония, ғәҙәттә, метрополиянан һәм урындағы элитанан кешеләр ҡатламы менән идара ителә, ә рәсми тел булып колонизаторҙар теле һәм һирәк осраҡта ғына колонияның төп халҡы теле тора.
Колония халҡын төрлө яҙмыш — ҡоллоҡҡа тоталь дусар итеү (Ирекле Конго дәүләте), дискриминация (Британия Һиндостаны, Япония Кореяһы) йәки метрополия халҡы менән хоҡуҡтарҙы тигеҙләү (Франция Гвианаһы) көтә.
Ерле халыҡтарҙың колониализмға ҡаршы көрәше һәм был идеяның метрополия халҡының иғтибары кәмеүе Икенсе донъя һуғышынан һуң элекке колониаль империяларҙың тарҡалыуына килтерә. Колонияларҙың тарҡалыуының иң юғары нөктәһе 1960 йылдарға тура килә. Дөрөҫ, ҡайһы бер осраҡтарҙа ул яңы азат ителгән дәүләттәрҙе иҡтисади иҙеүҙең юҡҡа сығыуына килтермәй, һуңғылары иҡтисади яҡтан иҙелеүен дауам итә, уларҙың сәйәси бойондороҡһоҙлоғо ҡайһы берҙә формаль характерҙа ғына була (ҡарағыҙ неоколониализм (неоколониализм)).
Колониализм тарихында идара итеү, күсеп ултырыу һәм хужалыҡ үҫеше тибы буйынса колонияларҙың өс төп төрө айырыла:
Бынан тыш, хәҙерге донъя баҙарында төп ресурсы булып арзан эшсе көсө (Ҡытай, Һиндостан, Көньяҡ-Көнсығыш Азия илдәре, башҡа территориялар) торған өсөнсө донъя илдәре ҡайһы берҙә «сәнәғәт колониялары» тип һанала.
Колониализм — XVI—XX быуаттарҙа үҫешкән (мегаполис) илдәр төркөмөнөң донъяның башҡа илдәре өҫтөнән хакимлыҡ итеү системаһы. Колониаль сәйәсәт — ул, ҡағиҙә булараҡ, иҡтисади яҡтан насар үҫешкән, башлыса сит милләтле халыҡтарҙы, илдәрҙе һәм территорияларҙы баҫып алыу һәм йыш ҡына хәрби, сәйәси һәм иҡтисади алымдар менән файҙаланыу сәйәсәте.
Колониализм өсөн тәүшарттар Бөйөк географик асыштар дәүерендә, атап әйткәндә, XV быуатта, португал диңгеҙсеһе Васко да Гама Һиндостанға юл асҡанда һәм Христофор Колумб Америка ярҙарына барып еткәндә барлыҡҡа килә. Яңы Донъяла тәүге колонияларҙы испандар нигеҙ һала. Америка индейҙарының дәүләттәрен талау Европа банк системаһының үҫешенә, фәнгә финанс бүлемдәренең үҫеүенә һәм сәнәғәттең үҫешенә этәргес көс бирә, был, үҙ сиратында, яңы сеймал ресурстарын талап итә.
Капитал тупланған тәүге осорҙағы колониаль сәйәсәткә буйһондоролған биләмәләр менән сауҙа итеүҙә монополия урынлаштырыуға, тотош илдәрҙе баҫып алыуға һәм талауға, урындағы халыҡты файҙаланыуҙың йыртҡыс феодаль һәм ҡол биләүселек формаларын ҡулланыуға йәки урынлаштырылыуға ынтылыш хас. Ҡоллоҡҡа эләккән илдәрҙә колониаль сәйәсәт етештереүсе көстәрҙең юҡҡа сығыуына сәбәпсе була, был илдәрҙең иҡтисади һәм сәйәси үҫешен тотҡарлай, киң биләмәләрҙе талауға һәм бөтә халыҡтарҙы юҡ итеүгә килтерә.
Мануфактуранан ҙур фабрика-завод сәнәғәтенә күскән һайын колониялар ауыл хужалығы үҫешенең монокультур йүнәлешле аграр һәм сеймал ҡушымталарына, сәнәғәт продукцияһын һатыу баҙарҙарына һәм метрополияларҙың үҫеп килеүсе капиталистик сәнәғәте өсөн сеймал сығанаҡтарына әйләнә. Эксплуатациялауҙың яңы алымдарының киңәйәүе, урындағы халыҡтар өҫтөнән хакимлыҡ итеүҙе нығытырлыҡ махсус колониаль идара итеү органдарын ойоштороу кәрәклеге, шулай уҡ метрополияларҙа буржуазияның төрлө ҡатламдарының ярышыуы колониаль сауҙа компанияларын юҡ итеүгә һәм яулап алынған илдәрҙе һәм биләмәләрҙе метрополияларҙың дәүләт идаралығына күсеүенә килтерә.
Колониаль хакимлыҡ йә «доминион» (колонияның вице-король, генерал-капитан йәки генерал-губернатор аша туранан-тура идара итеүе) йә «протекторат» рәүешендә сағыла. Колонистар урындағы халыҡҡа тулыһынса бәйле булмаған общиналар барлыҡҡа килтергән, улар төрлө ҡатлам кешеләренән, шул иҫәптән енәйәтселәрҙән һәм авантюрасыларҙан тупланған. Шулай уҡ дини общиналар (Яңы Англия пуритандары һәм Ҡырағай Көнбайыш мормондары) киң таралған була.
«Колиция» төшөнсәһе кире төҫмөрлө булғанлыҡтан, хәҙер ул рәсми документтарҙа ҡулланылмай. Хәҙерге үҙ аллы булмаған биләмәләр ғәҙәттә «бойондороҡло биләмә» төшөнсәһе менән берләштерелә. Шул уҡ ваҡытта, үҙидаралыҡ булыу-булмауына булыуға һәм башҡа башҡа сәбәптәргә ҡарап, бындай биләмәләрҙең рәсми статустары үҙгәрә — «диңгеҙ аръяғы департаменттары» һәм «диңгеҙ аръяғы общиналары (биләмәләре)» (Франция), «короллек ерҙәре» һәм «диңгеҙ аръяғы биләмәләре» (Бөйөк Британия), «инкорпорацияланмаған биләмәләр» (АҠШ) һ.б. Үҙидаралығы максималь булған бойондороҡло биләмә — «ассоциацияланған дәүләт».
Нигеҙҙә бойондороҡло биләмәнең төп халҡы бөгөн, метрополия иле халҡы кеүек үк, гражданлыҡ хоҡуҡтарына эйә. Күп кенә колонияларҙа иҡтисади хәл бойондороҡһоҙ дәүләткә әйләнгән күрше биләмәләргә ҡарағанда яҡшыраҡ. Бындай колонияларға миҫал булып Француз Гвианаһы йәки Пуэрто-Рико тора. Икенсе яҡтан, колонияның исеме һәм гражданлыҡ хоҡуҡтарын тигеҙләү уның колониаль держава составына ингән тигәнде аңлатмай. Икенсе яҡтан, колонияның исемен үҙгәртеү һәм гражданлыҡ хоҡуҡтарын тигеҙләү уның колониаль державаның бер өлөшө булып китеүен аңлатмай. Асылда, колонияларҙың күбеһе элеккесә колония булып ҡала (ҡара: неоколониализм): тәбиғи байлыҡтар сығарыла, халыҡтың уртаса килеме мегаполис халҡы килеменән күпкә түбән, локаль элита башлыса колониялаштырыусы илдән килгән чиновниктарҙан һәм идарасыларҙан тора, шулай уҡ рәсми тел булып теге йәки был колониаль держава теле ҡала.
Портал «Политика» | |
Колония Викиһүҙлектә | |
Колония Викимилектә |