Копорье (ҡәлғә)

Копорье
Нигеҙләү датаһы	1237
Дәүләт	Рәсәй
Административ-территориаль берәмек	Ломоносовский район^[d] һәм Копорье^[d]
Входит в состав списка памятников культурного наследия	Культурное наследие России/Ленинградская область/Ломоносовский район (часть 1)^[d]
Мираҫ статусы	объект культурного наследия России федерального значения^[d][1]
Копорье Викимилектә

Копорье ҡәлғәһе (Копорьела ҡәлғә) — рус урта быуат оборона архитектураһы ҡомартҡыһы — Ленинград өлкәһе көньяҡ-көнбайышында, Ижора ҡалҡыулығы сигендә, Копорье ауылында урынлашҡан. Ҡәлғә Фин ҡултығынан көньяҡҡа ҡарай 12 км алыҫлыҡта ята һәм бейек ҡая морононда ҙур булмаған майҙанды биләй.

Үҙ быуатында ҡәлғә бер нисә тапҡыр яңынан ҡорола һәм бер нисә тапҡыр шведтар ҡулына эләгә һәм кире Рәсәйгә ҡайта. Ҡәлғәнең хәҙерге торошо бик һәйбәттән түгел, реставрация эштәре бөтөнләй тиерлек алып барылмай. Икенсе яҡтан был ҡәлғә архитектураһының һуңғы вариантына үҙгәрешһеҙ һаҡланып ҡалыуға мөмкинлек бирә һәм ҡәлғәнең айырым үҙ атмосфераһын булдыра.

Тарихы

Копорьелағы ҡәлғәгә 1237 йылда нигеҙ һалына. 1240 йылғы Новгород йылъяҙмаһында беренсе тапҡыр телгә алына, шул саҡта Ливон орденының немец рыцарҙары Копорьела ағас ҡәлғә төҙөй.1241 йылда Александр Невский немец рацарҙәренән ҡәлғәне тартып ала һәм уны емерә . Штурм ваҡытында күренекле баһадир Гаврила Алексич һәләк була. Беренсе София йылъяҙмаһы:

Въ то же лѣто по възвращенію, побѣдѣ великаго Александра Ярославича, тое же зимѣ пакы пріидоша отъ Западныя страны Нѣмци и Чюдь на Водь. И повоеваша все, и дань на них възложиша, и срубиша городъ въ Копоріи въ отечествѣ великаго князя Александра Ярославича. <…> Того же лѣта поиде князь Олександръ на Нѣмцы, на городъ Копорье, съ Новгородци и взя городъ, а Нѣмцы приведе въ Новгородъ.

1280 йылда бөйөк кенәз Дмитрий Александрович Копорьела таш ҡала ҡуя, уны ике йылдан һуң кенәз менән конфликт арҡаһында Новгород халҡы емерә. Ҡабаттан ҡәлғә 1297 йылда төҙөлә, ә XV быуат аҙағында — XVI быуат башында үҙгәртеп ҡорола.

1565 йылда батша Иван Грозный рус дәүләтен опричнина һәм земщинаға бүлә, Копорье ҡәлғәһе һуңғыһының составына инә^[2][3].

1581 йылда шведтар баҫып алғандан һуң Копорье Рәсәйгә тик 1590 йылда килешеү буйынса ғына әйләнеп ҡайта

Әммә 1617 йылда Столбово тыныслыҡ килешеүе буйынса Копорье ҡабаттан Швецияға күсә. 1656—1657 йылдарҙа рус ғәскәре Копорьены уңышһыҙ ҡайтарырға тырыша, ул Рәсәйгә тик Пётр I ваҡытында, 1703 йылда кире ҡайта.

1708 йылда, Петр I ҡәлғәне кенәз Меншиковҡа тапшыра, ә 1727 йылда ул ҡыйырһытылғандан һуң, Копорье ҡаҙнаға күсә. 1763 йылда Копорье ҡәлғәһе оборона ҡоролмалары исемлегенән сығарыла.

1919 йылда Граждандар һуғышы барышында Ҡыҙыл Армия яугирҙәре ҡәлғәне ҡулланып, ҡыҙылармеецтар тылына төшкән аҡ гвардия десанты һөжүмен кире ҡаға^[4].

Копорьены Ҡыҙыл армия 1941 йылдың 1 сентябрендә ҡалдыра. Копорье 1944 йылдың ғинуарында азат ителә.

1962 йылда ҡәлғә сиркәүе осраҡлы янғында ююҡа сыға^[5].

2001 йылда ҡәлғә музей статусын ала.

Рәсми рәүештә ябыу 2013 йылдың 7 апрелендә ҡәлғәһе өсөн барған өсөн авария торошо^[6].

2015 йылда Росимущество Һәм Ленинград өлкәһе мәҙәниәт комитеты араһында ҡәлғәне төбәктең музей агентлығына бушлай һәм мөҙҙәтһеҙ ҡулланыуға күсереү тураһында килешеүгә ҡул ҡуйыла^[7]

2018—2019 йылдарҙа алдан ғилми өйрәнеүҙәр һәм археологик ҡаҙыныуҙар үткәрелә, һуңынан иң авария хәлендәге өлөшөн: инеү зонаһын, йәнәш торған диуарҙарын һәм башняларын проектлау буйынса конкурс иғлан ителә. Был проект буйынса реставрация эштәренә конкурс 2021 йылға ҡаралған. 2020 йылдың мартына ҡарата торошо буйынса төп инеү урынында аркаһы емерелеүе арҡаһында йүнәтеү буйынса ашығыс эштәр талап ителә; ҡәлғә килеүселәрҙе сикләү менән асыла^[8]

Ҡәлғәнең архитектура ансамбле

Ҡәлғә үҙ эсенә ала^[9]:

• Оборона стеналары
• Ҡапҡа комплексы
• Күпер, уның һуңғы өлөшө элек күтәрелә торған булған
• Преображенский сиркәүе
• Сиркәү, Зиновьевтарҙың төрбәһе

Беҙҙең көндәргә тиклем «һалдат фатирҙары», аҙыҡ-түлек келәте, ат һарайы, приказ палатаһы һәм бүлмәләр һаҡланмаған.

Ҡәлғә башнялары

1. Төньяҡ башня
2. Көньяҡ башняһы
3. Урта башня
4. Мөйөштәге башня

Галереяһы

• 
  Ҡәлғәгә инеү урыны, шулай уҡ Төньяҡ һәм Көньяҡ башнялар
• 
  Ҡәлғәгә күпер
• 
  Ҡәлгә эсендә Преображенская сиркәүе харабалары
• 
  Сиркәү – Зиновьевтар төрбәһе.
• 
  Ҡәлғәнең Мөйөш башняһына һәм диуарына күренеш
• 
  Мөйөш башняһы эс яҡтан
• 
  Урта башня.
• 
  Ҡәлғәнең тыш яғынан Мөйөш башняһына һәм диуарына күренеш.
• 
  Копорье ҡәлғәһе һүрәте менән Боденер гравюраһы. Рус батшаһы Михаил Федорович осоронда Копорьены шведтар тарафынан контроль үткәреү ваҡытында эшләнгән.

Иҫкәрмәләр

1. Постановление Совета Министров РСФСР № 1327 от 30.08.1960
2. Сторожев В. Н. Земщина // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
3. Земщина 2017 йыл 2 февраль архивланған. // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
4. Овсянников О. В. Копорье: историко-архитектурный очерк. - Л.: Лениздат, 1976. - 117 с.
5. Гоголицын Ю.М., Гоголицына Т.М. — Памятники архитектуры Ленинградской области, 1989
6. Сергей Глезеров Крепость взял прокурор (рус.) // Санкт-Петербургские ведомости. — 2013. — № 152.
7. Противоаварийные работы на месте обвала кладки в крепости Копорье проведут в этом году. ТАСС (11 марта 2020). Дата обращения: 11 марта 2020.
8. Противоаварийные работы на месте обвала кладки в крепости Копорье проведут в этом году. ТАСС (11 марта 2020). Дата обращения: 11 марта 2020.
9. Краеведение. Исторические материалы по Ленинградской области — Копорье

Әҙәбиәт

• Гоголицын Ю. М., Гоголицына Т. М. Памятники архитектуры Ленинградской области. — Л.: Стройиздат, 1989. — 303 с.
• Кирпичников А. Н. Каменные крепости Новгородской земли. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1984. — 276 с. — 3600 экз.
• Овсянников О. В. Копорье: Историко-архитектурный очерк. — Л.: Лениздат, 1976. — 120 с. — 25 000 экз.

Һылтанмалар

• Муниципальный музей заповедник «Копорская крепость».