Курессааре

Курессааре
эст. Kuressaare
Нигеҙләү датаһы	1154
Рәсми атамаһы	Kuressaare
Дәүләт	Эстония
Административ үҙәге	Сааремаа^[d] һәм Сааремаа^[d]
Административ-территориаль берәмек	Сааремаа^[d][1]
Халыҡ һаны	13 185 кеше (1 ғинуар 2024)[2]
Майҙан	15,53 км² (5 апрель 2023)[3]
Почта индексы	93813
Изге ҡурсалаусы	Иоанн Евангелист^[d]
Иң тәүге яҙма ваҡыты	1381
Номер тамғаһы коды	K
Курессааре Викимилектә

Курессааре (эст. Kuressaare — курга (мн. куред) аист (ҡауҙы) тигәнде аңлата , ә саар — утрау,йәғни — Ҡауҙы утрауҙары, 1917 йылдға тиклем Аренсбург (нем. A(h)rensburg) — Орлиный замок, örn (ислами.) — бөркөт замогы, 1952—1988 йылда Кингисепп; эст. Kingissepa) — Эстония ҡалаһы, Саарема утрауында урынлашҡан, ҡасандыр бөтә архипелагты шулай атағандар, ә утрау Курессааре тип аталған, ул Сааремаа өйәҙенең иң эре тораҡ пункты һәм административ үҙәге. Ҡалала Роомассааре диңгеҙ гаваны һәм шул исемдәге аэропорт урынлашҡан.

Географик урыны

Курессааре ҡалаһы Рига ҡултығында, Сааремаа ҙур эстон утрауының көньяҡ ярында, урынлашҡан. Эстонияның иң көнбайыш ҡалаһы.

Климат

Ҡала климатҡа уртаса-диңгеҙ климатынан уртаса-континенталь климатҡа күсеүсе, ҡышын йылы, йәйҙәре һалҡынса. Уртаса һауа дымлылығы — 82 % (74 % май — июндә) ҡышын — 87 процент)^[4]

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	11,3	13,8	15,1	26,0	29,5	33,4	34,9	35,0	29,5	25,6	18,6	16,4	35,0
Уртаса максимум, °C	3,2	3,8	3,8	10,5	16,6	21,6	24,7	22,0	18,1	11,9	8,8	4,6	10,5
Уртаса температура, °C	−0,2	−0,7	3,4	5,6	13,0	15,5	17,9	17,4	12,9	8,4	2,8	1	6,9
Уртаса минимум, °C	−4,9	−4,2	−2,8	3,4	6,7	12,4	15,1	14,7	9,8	6,7	3,6	−3,1	4,5
Абсолют минимум, °C	−17,6	−19,8	−15,6	−7	1,8	5,0	8,7	6,3	−0,1	−6	−14,4	−18,6	−19,8
Яуым-төшөм нормаһы, мм	44	31	33	35	32	49	58	63	71	72	72	59	617
Һыу температураһы, °C	2	2	2	7	11	16	19	21	16	10	8	4	9,7
Сығанаҡ: EMHI Туристический портал

Тарих

1785 йылда ҡала гербы

Нигеҙләнеүе һәм Урта быуаттарҙа үҫеше.

Археологтар фекеренсә, башта һарай урынында баҙар һәм ағас ҡаралтылары булған

Хәҙерге Курессааре элекке руханиҙар замогы урынында тора. Был турала 1381 йылғы йылъяҙмаларҙа телгә алына.

1559 йылда ҡаланы Дания короллегенә һатҡандар, шунан һуң, 1563 йылдың 8 майында, уға ҡала хартияһы һәм, Ригаға оҡшатып, ҡала статусы бирелә.

Бремсебрус килешеүе буйынса ҡала 1645 йылда Швед короллеге идараһы аҫтына бирелә һәм уның юрисдикцияһы аҫтында 1721 йылға тиклем тора.

Тәүге тапҡыр ҡаланың швед контролендә тотолоуы 1710 йылда өҙөлә, 15 (26) августа рус армияһы ҡаланы яндыра. 1721 йылда, Ништадт тыныслыҡ килешеүе буйынса, ҡала рәсми рәүештә Рәсәй империяһының составына индерелә.

Рәсәй империяһы ваҡытында ҡала

1721-1917 йылдарҙа ҡала рәсми рәүештә Рәсәй империяһы составында тора, унда юғары класс кешеләре өсөн курорт булдырыла Екатерина II тарафынан 1785 йылдың 30 апрелендә (11 май) Аренсбург ҡәлғәһе ҡәмәлдән сығарыла.

Шул уҡ йылда бындағы швед милләтле халыҡтар Бөйөк Екатерина указына ярашлы утрауҙы ташлап Украинаның Старошведский ауылына күсеп китергә мәжбүр була.

Беренсе донъя һуғышы барышында ҡала 1917 йылдың 1 (14) октябрендә Германия ғәскәрҙәре тарафынан Моонзунд хәрби операцияһы ваҡытында оккупациялана.

Эстония территорияһы

1918 йылдың аҙағында бынан Германия оккупацион ғәскәрҙәре сығарылға, ҡала бойондороҡһоҙ Эстон Республикаһы сотавына инә һәм Сааремаа өйәҙенең административ үҙәге була. Эстон бойондороҡһоҙлоғо осоронда ҡала — Курессааре тип атала.

Совет осоро

1940 йылда ҡала Эстон ССР-ы составына инә.

Бөйөк ватан һуғышы осоронда, 1941 йылдың 22 сентябрендә, ҡала германия ғәскәрҙәре тарафынан оккупациялана. 1944 йылдың 7 октябрендә Ленинград фронтының 8-се армияһы Моондзун десант операцияһы барышында уҡсылар корпусы һәм 7-се эстон уҡсылар дивизияһы тарафынан азат ителә.

26 сентябрь, 1950 йыл. Ҡала Курессааре районының үҙәгенә әйләнә.

Йәй 1980 йыл. Курессааре һарайында һәм уның тирә-йүнендә «Укртелефильм» студияһы тарафынан «Лючия ди Ламмермур» фильмы төшөрөлә

• 
• 
  Совет яугирҙәре мемориалы
• 
  Курессаарела епископ замогы
• Памятник «Ҙур Тылль һәм уның ҡатыны Пирет», скульпторы Тауно Кангро, бейеклеге 3,5 метр
  Памятник «Ҙур Тылль һәм уның ҡатыны Пирет», скульпторы Тауно Кангро, бейеклеге 3,5 метр
• 
  Ҡала үҙәгендәле тарихи биналар
• 
  Ҡала үҙәгенең архитектураһы
• 
  Замок янындағы ҡунаҡхана
• 
  Үҙәк майҙандағы кафе
• 
  Ҡаланың иҫке үҙәгендәге урамы

Халыҡ

Халыҡ һаны

1825[5]	1833[6]	1840[7]	1847[8]	1856[9]	1863	1867	1881[10]	1897[11]	1922[12]	1934[13]	1939[14]	1940[14]	1941[14]	1959[15]	1970[16]	1979[17]	1989[18]	2000[18]	2010	2012
1691	1685	2993	2725	3736	3378	3256	3454	4603	3364	4478	4948	4474	3936	9720	220 12	260 14	356 16	830 14	977 14	441 13

Милли составы

Милләте	1881[19]		1897[20]		1922[21]		1934[22]		1989[23]		2000[23]
	иҫәптән	%	иҫәптән	%	иҫәптән	%	иҫәптән	%	иҫәптән	%	иҫәптән	%
Барыһы	3454	100	4603	100	3364	100	4478	100	16166	100	14925	100
эстондар	1685	48,8	2896	62,9	2666	79,3	3938	87,9	14999	92,8	14548	97,5
рус	248	7,2	341	7,4	156	4,6	119	2,7	833	5,2	211	1,4
немец	1421	41,1	1198	26,0	401	11,9	321	7,2	334	2,1	166	1,1
башҡа	100	2,9	168	3,6	141	4,2	100	2,2

Халыҡтың конфессиональ составы

Дин тотоу	1881[24]		1897[25]		1922[26]		1934[27]		2000[28]
	иҫәптән	%	иҫәптән	%	иҫәптән	%	иҫәптән	%	иҫәптән	%
Барыһы	3454	100	4603	100	3364	100	4478	100	11848	100
лютеран	2673	77,4	3106	67,5	2129	63,3	2710	60,5	2592	21,9
православие	643	18,6	1430	31,0	1093	32,5	1504	33,6	562	4,7
башҡа дин тотоусы, динһеҙҙәр, атеистар	138	4,0	67	1,5	142	4,2	277	6,2	8694	73,4

Иҫкәрмә.2000 йылдарҙағы мәғлүмәткә бары тик 15 йәшкә тиклемге кешеләр генә индерелгән..

Ҡаланың төп шөғөлө — балыҡ тотоу, туризмд, ауыл хужалығы.

Тыуып үҫкән һәм йәшәгән

• Аавик, Эвальд (р. 1941) — эстон актеры, Эстония ССР-ының халыҡ артисы (1982).
• Бод, Александр Адольфович (1865—1939) — филолог, тел уҡытыусыһы (боронғо телдәр уҡытыусыһы).
• Востоков, Александр Христофорович (1781—1864) — филолог, академик, «славян телдәре» терминын индереүсе.
• Каны, Луис Исраэль (1901—1974) — америка архитектор.
• Кингисепп, Виктор Эдуардович (1888—1922) — Эстонияның коммунистар партияһына нигеҙ һалыусы. 36 йыл дауамында (1952—1988 йыл), ҡала уның исемен йөрөтә.
• Маак, Ричард Карлович (1825—1886) — рәсәй натуралисы, Себер һәм Алыҫ Көнсығышты өйрәнеүсе.
• Рар, Владимир Федорович (1880—1919) — рус армияһының полковнигы, Рус-япон һуғышында һәм Аҡтар хәрәкәтендә ҡатнашыусы, Мәскәү ҡалаһын большевиктарҙан 1917 йылда төп һаҡлаусыһы
• Фрезе, Александр Ермолаевич (1804—1872) — тау инженеры, Алтай сәсмә алтынын иң беренсе асыусы
• Карл Вильгельм Фрейндлих (1803-1872), эстон яҙыусыһы, шағир, кистер, уҡытыусы^[29].
• Щурупов, Михаил Арефьевич (1815—1901) — рус архитекторы.

Иҫтәлекле урындары

• Иҫке ҡала (Ратуша, важня, янғын һүндереү депоһы, шулай уҡ бөтә ҡала үҙәге)^[30]
• Епископ һарайы
• Йоханнес Аавик мемориаль музейы.
• Кудьяпе зыяраты
• Ҙур Тылл һәм уның ҡатыны Пирет һәйкәле (скульпторы Тауно Кангро)

Туғанлашҡан ҡалалары

• Ҡалып:Флагификация/Finland — Таммисаари, Финляндия (с 27 ноября 1988)
•  — Рённе, Дания (с 3 октября 1991)
• Ҡалып:Флагификация/Finland — Мариехамн, Финляндия (с 24 октября 1991)
•  — Шёвде, Швеция (с 23 июня 1993)
• Ҡалып:Флагификация/Finland — Ваммала, Финляндия (с 30 июня 1994)
• Ҡалып:Флагификация/Finland — Турку, Финляндия (c 30 мая 1996)
•  — Талси, Латвия (с 27 мая 1998)
•  — Куурне, Бельгия (с 9 августа 1998)

Иҫкәрмәләр

1. https://www.riigiteataja.ee/akt/111112017001
2. https://andmed.stat.ee/en/stat/rahvastik__rahvastikunaitajad-ja-koosseis__rahvaarv-ja-rahvastiku-koosseis/RV0240
3. Haldus- ja asustusjaotus — Land Board.
4. Гидрология һәм метеорология институты эстон: һауа дымлылығын, яуым-төшөм
5. 1825 йылда рәсәй империяһы һәм һүрәттәр буйынса статистик посад ҡала. Сост. офица була. полиция мәғлүмәттәре буйынса Департамент етәкселеге Штера башҡарма директоры. Спб., 1829.
6. 1833 йылда торошон күҙәтеү ҡалаһы рәсәй империяһы / Изд. эске эштәр министрлығы ҡарамағында. — Спб., 1834.
7. Рәсәй империяһы тураһында статистик таблица хәле ҡалманы. Сост. Статор.. коллекцияның. Эске эштәр министрлығы советы. — Спб., 1840.
8. Рәсәй империяһы тураһында статистик таблица хәле ҡала [1847 йылдың майында буйынса 1]. Сост. Статор.. коллекцияның. Эске эштәр министрлығы советы. Спб., 1852.
9. Статистик таблица Рәсәй империяһы эске эштәр министры бойороғо буйынса төҙөлә һәм нәшер Статор. Үҙәк статистика комитеты бүлеге. [В. 1]. 1856 йыл артынан йыл. Спб., 1858.
10. Rahvastik linnades maakondades ja, 1881 2010 йыл 14 ноябрь архивланған.
11. Рәсәй империяһында беренсе Дөйөм халыҡ иҫәбен алыу 1897 йылда. Халҡы ҡулаҡсаһыҙ губернаһын, өйәҙен, рәсәй империяһы ҡалалары (Финляндия)
12. 1922 д. üldrahvalugemise andmed. 7 Vihk-b, maakond Saare. — Tallinn, 1924.
13. Rahvastiku korteriolud koostis ja: II rahvaloenduse tulemusi. Tallinn, 1935, lk. 1.
14. Strukturbereicht Ostland über das. I Teil: Ostland in Zahlen. — Riga, 1942.
15. Перепись населения СССР 1959 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 27 июнь 2010. Архивировано 9 октябрь 2008 года. 2008 йыл 9 октябрь архивланған.
16. Перепись населения СССР 1970 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 27 июнь 2010. Архивировано 16 июль 2012 года. 2012 йыл 16 июль архивланған.
17. Перепись населения СССР 1979 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 27 июнь 2010. Архивировано 16 июль 2012 года. 2012 йыл 16 июль архивланған.
18. 2000. I rahvastik Faktiline tulemused aasta alaline rahvaloenduse ja, rahvastiku paiknemine, soo - ja vanuskoosseis 2010 йыл 13 ноябрь архивланған.
19. 1922 д. üldrahvalugemise andmed. 1 Vihk. Koosseis Rahva Eestis korteriolud demograafiline ja. — Tallinn, 1924, lk. 33.
20. 1897 йылда рәсәй империяһында беренсе Дөйөм халыҡ иҫәбен под ред. Н. А. Тройницкий. 21: губернаһы Лифлянд. — Спб., 1905, с. 78-79.
21. 1922 д. üldrahvalugemise andmed. 7 Vihk-b, maakond Saare. — Tallinn, 1924, lk. 15
22. Rahvastiku korteriolud koostis ja: II rahvaloenduse tulemusi. Tallinn, 1935, lk. 47-53.
23. 2000. tulemused aasta rahvaloenduse. II. Kodakondsus, rahvus, ja võõrkeelte emakeel oskus 2019 йыл 14 июль архивланған.
24. 1922 д. üldrahvalugemise andmed. 1 Vihk. Koosseis Rahva Eestis korteriolud demograafiline ja. — Tallinn, 1924, lk. 51.
25. 1897 йылда рәсәй империяһында беренсе Дөйөм халыҡ иҫәбен под ред. Н. А. Тройницкий. 21: губернаһы Лифлянд. — Спб., 1905, 76-77 б.
26. 1922 д. üldrahvalugemise andmed. 7 Vihk-b, maakond Saare. — Tallinn, 1924, lk. 38-39
27. Rahvastiku korteriolud koostis ja: II rahvaloenduse tulemusi. Tallinn, 1935, lk. 118—121.
28. 2000. tulemused aasta rahvaloenduse. IV Haridus. Usk 2010 йыл 13 ноябрь архивланған.
29. EEVA | Карл Вильгельм Фрейндлих (1803—1872) 2014 йыл 27 декабрь архивланған.
30. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]  (билдәһеҙ).

Һылтанмалар

• Аренсбург // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Аренсбургские лечебные грязи и морские купанья // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Аренсбургский замок // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Saaremaa Museum
• Kuressaare CityCam 2017 йыл 12 август архивланған. — веб-камера с видом на Курессааре.