Ләлә (сәскә)

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Ләлә (сәскә) (мәғәнәләр).

Ләлә (сәскә)
Геснер ләләләре йәки баҡса ләләләре
Фәнни классификация
арауыҡтағы ранг Домен:  Эукариоттар Батшалыҡ:  Үҫемлектәр Аҫҡы батшалыҡ:  Йәшел үҫемлектәр Бүлек:  Сәскәлеләр Класс:  Бер өлөшлөләр[1] Порядок:  Лилиецветные Ғаилә:  Лилейные Ярым ғаилә:  Лилейные Триба:  Tulipeae Ырыу:  Тюльпан
Халыҡ-ара фәнни исеме
Tulipa L.[2], 1753
Синонимдар
Eduardoregelia Ҡалып:Popov (1936) — Эдуардорегелия Liriactis Raf. (1837) Liriopogon Raf. (1837) Orithyia D.Don (1836) — Хлебинка Podonix Raf. (1838)
Номенклатура тибы
Tulipa sylvestris L. [3] — Тюльпан лесной
Төрө
тексты ҡарағыҙ Ләләләр заты төрҙәре
Ареал
Тәбиғи      Индерелгән
Викитөркөмдә Систематика рәсем эҙләү рәсемдәр GRIN   12489

Ләлә (лат. Túlipa) — лилия һымаҡтар^[4] ғаиләһенә (лилейные, Liliaceae) ҡараған күп йыллыҡ үләнле һуғанбашлы үҫемлектәр нәҫеле. Ул хәҙерге заман системаларында 80-дән ашыу төрҙө ^[⇨] үҙ эсенә ала. Төньяҡ Иран, Памир-Алай һәм Тянь-Шань тауҙарынан килеп сыҡҡан. 10-15 миллион йыл эсендә ләләләр (тюльпан) көнбайышта Испанияла һәм Мароккола, көнсығышта Байкал аръяғында һәм көньяҡта Синай ярымутрауына тиклем таралып ултырған. Төньяҡта кеше тарафынан сығарылған урман ләләһе популяциялары Шотландияға һәм Скандинавияның көньяҡ ярына барып еткән ^[⇨].

Бөтә ләләләр ҙә — типик геофит-эфемероидтар, йылы ҡоро йәй, һалҡын ҡышы һәм ҡыҫҡа йылы, дымлы, ямғырлы яҙы булған таулы, далалы һәм сүллектәргә яраҡлашҡан. ләлә орлоҡтан алып сәскә атҡан үҫемлеккә тиклем өс йылдан алып ете йылға тиклем үҫә ^[⇨]. Нәркәстәрҙән айырмалы, һуғанбаштары тоҡомдары йыл һайын алмашына ^[⇨]. Яҙғы оҙон булмаған вегетацияһы ослоронда ләлә сәскә ата {переход|#Цветок}}, емеш бирә ^[⇨] һәм ер аҫтына йәш һуғанбаштар һала, ә сәскә атҡан һуғанбаш үлә ^[⇨]. Йәйге ял осоронда, ә ҡайһы бер төрҙәрҙә ҡышҡыһын да, һуғанбаш эсендә, киләһе йыл үрендеһенең һәм сәскәһенең яралғылары формалаша. Көҙ көнө һуғанбаш тамыр бирә ^[⇨] һәм емеш биреүсе үренделәр һалыуҙы ^[⇨] тамамлай.

Геснер ләләһе һәм уның Фостер ләләһе менән гибридтары — асыҡ грунтта ла ^[⇨], теплицаларҙа киҫеп алыу маҡсатында үҫтерелгән ^[⇨] иң мөһим декоратив культура. Азияла ләлә үҫтереү XI быуатта башлана һәм XV—XVIII быуаттарҙа Ғосман империяһында сәскә ата ^[⇨]. XVI быуат уртаһында ләләләр Көнбайыш Европала барлыҡҡа килә, һәм быуат ярым дауамында иң ҡиммәтле декоратив культура була^[⇨]. XVII быуат башынан алып хәҙерге ваҡытҡа тиклем ләлә селекцияһы, үҫтереү һәм халыҡ-ара сауҙа үҙәге Нидерландта урынлашҡан ^[⇨]. Коммерция йәһәтенән үҫтерелгән ләләләрҙең өҙлөкһөҙ яңыртылған донъя фондында 2013-2014 йылдарҙа 1800 сорт һәм форма иҫәпләнә ^[⇨].

Этимологияһы

тюльпа́н: тульпа́н, тулипа́н — шул уҡ (Даль). Беренсе формаһы франц. tulipan, хәҙерге. tulipe — шул уҡ, ә ҡалғандары, моғайын, иҫке нов.-в.-н. Tulipan аша (1586 й.; ҡара: Клюге-Гётце 634) йәки ит. tulipano фарсы-төрөк теленән tülbend «тюрбан», һүҙмә-һүҙ «кесерткән туҡымаһы»;

— Урыҫ теленең этимологик һүҙлеге, Макс Фасмер һүҙлеге

Таралыуы

Ләлә сәскләре затының тәбиғи ареалы көнбайышта Балҡан ярымутрауын, төньяҡта Көнбайыш Себерҙе, көньяҡта Иран һәм Синай ярымутрауын, көнсығышта Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы һәм Монголияның көнбайыш өлкәләрен, көнбайыш Урта диңгеҙ буйында (Испанияның көньяҡ яр буйы, Марокконың төньяҡ яр буйы, Ливия, Тунис һәм Сицилия утрауы) һәм Алыҫ Көнсығышта (Иркутск өлкәһе, Чита өлкәһе, Маньчжурия) ^[5]. Артабан төньяҡҡа элекке СССР сиктәренә табан арыраҡ Биберштейн ләләһе һәм һалынҡы ләлә төрҙәр инә ^[6] — бәхәсле төрҙәр, яңы систематикаларҙа улар урман ләләһе формалары тип һанала^[7]. Ләләлрҙең яҡын туғандашы — 1935 йылға тиклем Ләлә затына индерелгән Аmana заты үҫемлектәре Корея ярымутрауында, Япония утрауҙарында һәм Ҡытайҙың көнсығышында үҫтерелгән. Ләләнең икенсе туғаны, Кандык заты Евразияла ла, Төньяҡ Америкала ла таралған. Төрҙәрҙең күп төрлөһө көнбайышта Каппадокиянан көнсығышта Бактрияға тиклем^[8], айырыуса төньяҡ Иранда, Памир-Алайҙа һәм Тянь-шанда күҙәтелә^[9]. Үҫемлектәр диңгеҙ кимәленән яҡынса 3000 м бейеклеккә тиклем тауҙарға күтәрелә ^[10][11]. Бында, Памир-Алай һәм Тянь-Шань тау итәктәрендә, төрҙәрҙең барлыҡҡа килеүенең ике беренсел усағы урынлашҡан ^[12][13][14]. Хәҙерге заманда, Зинаида Петровна Бочанцева фекеренсә, ләләләрҙең формалашыуы өс төбәктә: Памир-Алайҙа, көнбайыш Тянь-Шанда һәм Урта Азия сүллектәрендә дауам итә ^[15].

Ҡасандыр кеше тарафынан индерелгән, тәбиғи ареалдарҙан ситтә киң таралған ләләләр Европаға Төркиәнән килтерелгән. Элек Neotulipae төркөмөнөң айырым төрҙәре — Геснер баҡса ләләләренең тоҡомдары тип танылған Төньяҡ Италия, Франция һәм Швейцария ләләләренең төрлө формалары^[16]. Был ергә хас булмаған (интродуцированный) урман ләләһе Көнбайыш Европала бөтә ерҙә тиерлек, шул иҫәптән Шотландияла, Балтик буйында һәм Скандинавия илдәренең көньяҡ өлкәләрендә осрай^[17]. Төньяҡ Германияла уның популяция картаһы юғалған алпауыт усадьбалары һәм сиркәү баҡсалары картаһы менән тап килә^[18].

Заттың типик төрө, геснер тюльпаны^[19], тәбиғәттә табылмаған. Европала, Азияла һәм Төньяҡ Америкала ҡырағай үҫкән бөтә формалары^[20] культуралы үҫемлектәрҙең ҡырағай тоҡомдары булып тора; хәҙерге аңлауҙа төр элек үҙ аллы ҡырағай үҫкән төр тип һаналған күп формаларҙы үҙ эсенә алған^{[комм. 1]}. Уның тәбиғи формаһы Ҡара диңгеҙ буйында үҫкән Шренк ләләһе булыуы мөмкин тигән фаразды хәҙерге ботаниктар кире ҡаға^[23]. Уларҙың күҙаллауынса, Геснер ләләһе «килеп сығышы билдәле булмаған күп һанлы баҡса һәм ҡырағай формаларға бирелгән йыйылма исем»^[24], «баҡса культиварҙарының күпселеген тыуҙырған үтә ҡатмарлы төр»^[25], Һәм «Францияла, Италияла, Норвегияла, Рәсәйҙә, Швейцарияла һәм Төркиәлә ҡырағай формаларҙа ғына билдәле ҡатмарлы гибрид»^[26]. Ул урта быуаттарҙа, бер нисә быуат дауамында Иран һәм Төркиәлә маҡсатлы гибридлаштырыу осоронда, барлыҡҡа килә; Европаға хас булмаған (интродуцированный) ваҡытта (XVI быуат уртаһы) ул инде үҙ аллы, үҙенең туғандаш төрҙәренән айырылған була^[27].

Тасуирламаһы

Грей-Уилсон һәм Мэтью Брайан (1981) формулировкаһында Линнейҙың тасуирламаһына (1753) барып тоташҡан хәҙерге тюльпан тасуирламаһы:

Ләләләр — һуғанбашлы күп йыллыҡ эфемероидтар. Төрлө текстуралы бүлбеләрҙе ҡаплаусы тәңкәләре эске яҡтан төклө булырға мөмкин. Аҙ һанлы япраҡтары — итле, аҫҡыһынан өҫкөһөнә тиклем кәмей барыусы. Сәскәләре ғәҙәттә яңғыҙ; һирәк осраҡта икенән алып ун икегә тиклем сәскә күҙәтелә. Сәскә эргәлегенең япраҡтары бер-береһенә тоташып үҫмәй. Нектарниктары юҡ. Нигеҙенә табан киңәйгән һеркә ептәре төклө булырға мөмкин. Һеркәлектәре һеркәләргә нигеҙе менән беркетелә һәм сәскә эсенә асыла. Бәйләнеше өҫкө, емешлек бағанаһы бик ҡыҫҡа йәки юҡ. Емешлек ауыҙы өс көрәк япраҡлы. Емеше — күп һанлы яҫы орлоҡтары булған шар йәки оҙонса төймәлек ^[28]

Һуғанбаш

Геснер ләләһенең өлкән һуғанбашының, киләһе йылғы үрендегә нигеҙ һалынғандан һуң, әммә тамырҙар һалынғанға тиклемге — көҙгө схематик киҫелеше^[29]. Төҫтәр шартлы күрһәтелгән; ысынбарлыҡта һуғанбаштың эске ағзалары буялмаған

Ләләнең һуғанбашы — «ҡатмарлы вегетатив тергеҙелеү, үрсеү органы һәм үҫемлектең запасланыу органы»^[30], модификацияланған, диск һымаҡ һабаҡтың төбөнән һәм берҙән алып алтыға тиклем махсус япраҡтарҙың запас тәңкәләренән тора^[31][32]. Тәбиғәттә һуғанбаштың ятыу тәрәнлеге 50 сантиметрға етә. Тышҡы яҡтан һуған һаҡлағыс япма менән ҡапланған ^{[комм. 2]}; бынан тыш, әсә һуғандың һәм былтырғы үренделәрҙең үле ҡалдыҡтары һуғанбашты зыян күреүҙән һаҡлай ^[34]. Ҡырағай Борщов ләләһендә, Грейг ләләһендә һәм башҡа ләлә төрҙәрендә бындай ҡалдыҡтар тупраҡ өҫтөнә тиклем дауам иткән ҡаты торба формаһында йылдар буйы туплана(фото)^[35]. Һуғанбаштарҙың тышҡы морфологик билдәләре — формаһы, үлсәмдәре, төҫө һәм япма япраҡтары текстураһы, унда төктәр йәки сәстәр булыуы — төрҙәр системаһында мөһим, әммә билдәләүсе түгел. Мәҫәлән, Кауфман ләләһенең һәм Грейг ләләһенең типик һуғанбаштары тышҡы яҡтан бер төрлө^[36], уларҙың сикке үлсәмдәре генә айырыла: ҡырағай Грейг ләләһенең һуғанбашы ауырлығы — 27 г, Кауфман ләләһенең — 11 г ^[37].

Тәбиғәттә һуғандың йәшәү ваҡыты ғәҙәттә 22 ай, баҡса формаларының йәшәүе — 24 ай тәшкил итә^[38][39]. Ғүмеренең беренсе йылында ул төп һуғанбаш эсендәге бөрө рәүешендә йәшәй. Бер йылдан һуң, йәй көнө, әсә һуған ҡорой һәм үлә, ә унда һалынған бөрөләр яңы һуғанбаш булараҡ өлгөрә. Төп (үҙәк) йәш һуғанбаш алмаштырыусы, запас япмаларҙың башҡа бөрөләренән үҫеп сыҡҡан һуғанбаштар — бүлендек, ә япма ҡуйынында үҫеп сыҡҡан ваҡ һуғанбаштар — бәбәк тип атала. Күп төрҙәрҙә уларҙың үҫеше баҫылып ҡала: үҫемлек бөтә ресурстарҙы берҙән-бер алмаштырыусы һуғанбашҡа бирә^[40]. Вегетатив үрсеү тиҙлеге критерийы буйынса һайлап алынған культуралы сорттарҙа бүлендек һуғанбаш алмаштырыусы менән бер рәттән тиерлек үҫешә, ә коэффициент размножения үрсеү коэффициенты 3-тән ашып китә. Йәй һәм көҙ йәш һуғанбаштың эсендә буласаҡ йәшел үренде һәм сәскә башланғысы үҫешә, һәм буласаҡ һуғанбаштың бөрөләре һалына. Ҡышлағандан һуң, һуғанбаш сәскә ата, яңы быуын һуғанбашын һала һәм үлә.

Ләләнең бөтә туҡымаларында, бигерәк тә һуғанбаш япмаһында булған үҙенсәлекле гликозидтар тулипозидтар һәм уларҙың сығарылмалары — тулипалиндар — фузариоз һәм ^[41] һоро сереүҙең күпселек формалары менән зарарланыуға ҡамасаулаған тәбиғи фунгицидтар^[42]. Йәш һуғанбаштар йәйгеһен фузариозға дусар була, ул саҡта өлгөрмәгән япмала А тулипозиды нормаға етмәгән була^[43]. Тулипалин A — көслө аллерген; кешенең баҡса, бигерәк тә етештереү шарттарында, ләлә һуғанбаштары менән бәйләнеше аллергик дерматит, һуғанбаш ашау — ағыуланыу тыуҙырыуы мөмкин^[42][44][45]. Шуға ҡарамаҫтан, аслыҡ йылдарында европалылар йәш һуғанбашты һуған урынына ҡулланған, ә киптерелгән һуғанбаш онтағын онға өҫтәгәндәр^[46]. XVI быуаттан баҡса ләләләренең асылмаған сәскә төймәләре лә кулинарияла ҡулланылған^[46]. Көнсығышта ашарға яраҡлы ҡырағай ләлә (Amana edulis, 1935 йылға тиклем Tulipa edulis) һуғанбашын ашайҙар.

Баҡса ләләһенең тәрәнгә киткән ер аҫты үрендеһе алмаштырыусы һуғанбашты төп һуғанбаштан бер нисә сантиметр түбәнерәк һала. Өлгөрмәгән япмаһы әлегә өлкән һуғанбаштарға хас төҫ ала алмай

Ер аҫты үрендеһе

Ләләнең ер аҫты үрендеһе — модификацияланған ер аҫты һабағы^[47], һуғанбаштың йыл һайын һуғандың үрсеү һәм вегетатив күбәйеү органы. Ер аҫты үрендеһе (столон) һуғанбаш бөрөһөн ер эсенә тәрәнәйтә, үҫкәндә уны туҡландыра һәм тупраҡ баҫымынан һаҡлай; ер аҫты үрендеһенең тышҡы йөҙөн түшәгән ҡабарынҡы күҙәнәк-папиллалар һуңғы функцияны башҡара ^[48]. Беренсе һәм артабанғы йылдарҙа, беренсе сәскә атҡанға тиклем, бөтә төр ләләләр ҙә тәрәнлектәге ер аҫты үренделәрен барлыҡҡа килтерә. Енси өлгөргән һайын, ләлә төрҙәренең күпселеге ер аҫты үрендеһе (столон) һалыуҙы туҡтата; еткән йәшендә лә ер аҫты үрендеһен формалащштырыусы баҡса ләләләренең бик аҙ төрҙәре бар: шуларҙан —өҫтөн һаналған ләлә, Кауфман ләләһе, һәм немногие^[49].

Морфологик яҡтан ләлә сәскәһенең ер аҫты үрендеһе (столон) башҡа үҫемлектәрҙең ысын үренделәренән айырыла, әммә А.И. Введенский һәм Д. Е. Янишевский тәҡдим иткән «ер аҫты үрендеһе» һәм «ризоморф тамырһабағы» терминдары әҙәбиәттә ныҡлап ҡабул ителмәй; уның урынына был орган «тәрәнәйтеү ер аҫты үрендеһе» (И. Г. Серебряков) йәки ябай — столон —тип атала ^[50]. Ул япраҡ һәм һабаҡ туҡымаларының ҡушылып үҫеүенән барлыҡҡа килә һәм, асылда, һабаҡтың буш төйөнөнән ғибәрәт ^[51]. Уның эсендә ике-ете үткәргес шәлкем һәм атмосфера менән тоташҡан һауа менән тултырылған ҡыуышлыҡ үтә ^[52]. Геснер баҡса ләләһенең ер аҫты үренделәре ҡалын торбаға оҡшаған, өҫтөн һаналған ләләнең — нәҙек, еп һымаҡ, Фостер ләләһенең йәш үҫемлектәренең ер аҫты үренделәре ярты метр оҙонлоҡҡа етә^[53].

Тамырҙары

Ғүмеренең тәүге аҙнаһында ләлә сәсеү орлоғо (сеянец) берҙән-бер төп тамырға эйә; беренсе яҙғы вегетациянан һуң был тамыр үлә һәм бер ҡасан да терелмәй ^[54]. Артабанғы йылдарҙа ләлә йыл һайын нәҙек, тармаҡланмаған һәм төкләнмәгән тамырҙарҙан торған алмашыныусы тамыр системаһын барлыҡҡа килтерә; уларҙың һаны өлгөргән һуғанбаштарҙа 245-кә етә ^[55]. Ғәҙәттә, тамырҙар йәй һәм көҙ үҫә; ҡыуыу ваҡытында улар шул тиклем тиҙ һәм ҡеүәтле үҫә, хатта һуғанды субстрат өҫтөнә этәреп сығарыуы мөмкин^[56]. Мәҫәлән, Кауфман ләләһенең тамырҙары тәбиғәт шарттарында июнь аҙағында һалына, октябргә тулыһынса формалаша һәм киләһе йылдың май уртаһына юҡҡа сыға. Быуындар алмашыныуы ваҡытында (май-июнь) үҫемлектең бер ниндәй тамыры ла булмай^[57].

Тюльпандар юғалған тамырҙарҙы регенерациялауға һәләтле түгел: зарарланған тамырҙар, өҫкө үҫеү нөктәләрен юғалтып, бөтөнләй туҡтай ^[58], ә һуғанбаш яңы тамырҙарҙы һала алмай, сөнки уның бөтә меристемаһы көҙгө үҫешкә тотонола ^[59]. Һөҙөмтәлә, күсереп ултыртыу, прививкалау һәм башҡа төрлө манипуляциялар йәйге тынлыҡ осоронда, тамырҙар һалынғанға тиклем генә мөмкин ^[60][61][62]. Тамырҙары зарарланған үҫемлектәр, ғәҙәттә, һуғанда тупланған ресурстар иҫәбенә йәшәй, әммә бер нисә йылға үҫешендә артта ҡала ^[63].

Емешле үренде

Ялған ике сәскәле ләлә — беренсе тип буйынса сәскәлеге тармаҡланған күп сәскәле төр. Гётеборг ботаника баҡсаһы.

Икенсе йәшенән башлап, бөтә төр йәш ләләләрҙең дә берҙән-бер ысын япрағы барлыҡҡа килә. Япраҡлы, сәскәле һабаҡлы һәм тулы емешле ер өҫтө үрендеһе тик өлгөргән үҫемлектәрҙә генә барлыҡҡа килә ^[64][65]. Һабаҡтың башланғысы бөрө-һуғанбаш эсендә ул төп һуғанбаштан айырылғанға тиклем үк һалына: мәҫәлән, Кауфман һабаҡ ғүмере яҡынса 450 көн тәшкил итә, шуларҙың яҡынса 200 көнө орган барлыҡҡа килтереүгә арнала (март-сентябрь), 180 көнө — ҡышҡы тынлыҡ (сентябрь—февраль), 75 көнөн генә яҙғы вегетация (март—май) биләй; ^[66]; Геснер ләләһенең культуралы сорттарында киләһе йылға үренде һалыу ағымдағы йылдың япраҡтарын йәйелдереү менән тап килә һәм кәм тигәндә сентябргә тиклем дауам итә ^[67].

Ғәҙәттә ләлә һабағында ике-биш япраҡ була; Регель ләләһе һабағында берҙән-бер япраҡ, Шмидт ләләһендә — ун ике япраҡҡа тиклем була ^[68]. Япраҡ ҡуйынында һауа һуғанбаштары һирәк үҫешә ^[69]. Ҡайһы бер төрҙәргә һабаҡ һәм япраҡтарҙың төклө булыуы, һабаҡтың антоциандар менән буялыуы хас; Грейг ләләһе һәм уның гибридтарында — ҡара ҡыҙыл антоциан штрихтарынан һәм япраҡтарҙағы һыҙаттарҙан торған характерлы һүрәт. Өҫтөн һымаҡ ләләлә, осло (килеватый) ләләлә, чимган ләләһендә япраҡтарында үҙәк тамырҙар, Кауфман ләләһендә япраҡтарында — тотш тамырҙар селтәре күренә; башҡа бөтә төрҙәрҙә лә япраҡтарҙа тамырҙар күренмәй ^[70]. Регель ләләһе япрағы йөҙөндә һырт һымаҡ үҙенсәлекле үҫентеләр булыуы гофрирланған туҡымаға оҡшаш структура барлыҡҡа килтерә ^[71]. Япраҡтарындағы һоро йәки асыҡ йәшел һыҙаттар — сыбар япраҡ сире менән зарарланыу билдәһе булып тора ^[72]. Япраҡтар һуғанбашлыларҙы үрсетеү өсөн айырыуса кәрәк; япраҡтарҙың тулыһынса юғалыуы, мәҫәлән, хайуандар тарафынан ризыҡланылыуы һәм тапалыуы арҡаһында, үҫемлектәрҙең һәләк булыуына килтерә ^[73].

Айтау (Хантау) тауҙарында Регель ләләһе

Мәҙәниәттә ләләләр ^[74] агротехникалағы үҙгәрештәргә бик иғтибарлы, һәм уңайлы шарттарҙа тәбиғәттәгегә ҡарағанда ҙурыраҡ үҫентеләр һәм сәскәләр бирә. Ҡырағай үҫемлектәрҙең һабаҡ бейеклеге төрлөсә; бер популяцияла бейек һәм тәпәш экземпляры ла күрше булыуы мөмкин. Ҡырағай Грейг ләләһенең сәскәлеге бейеклеге 20-нән алып 70 см-ға тиклем үҙгәрә ^[75]. Кауфман ләләһендә һәм башҡа төр-тәүге сәскәләрҙә төйөн йыш ҡына ерҙең үҙендә, япраҡ розеткаһында асыла; ^[76]; сәскә атҡандан һуң ер өҫтөндәге һабаҡ үҫә башлай һәм ерҙән 15-20 см-ға күтәрелә ^[77][78]. Сәләмәт үҫемлектәрҙең сәскәләре вертикаль рәүештә өҫкә йүнәлтелгән; сәскәлеге эйелеү Островский ләләһенә, урман ләләһенә һәм лилиә сәскәлеләр класының культуралы сорттарына ғына хас ^[79]. Дюк ван Толь төркөмө сорттарында дүрт япраҡлы ләләлә өлгөргән төймәләктәре ваҡытлыса һүрелә, әммә сәскә атыр алдынан турая ^[79]. Һәленеп төшкән ләләнең атамаһы шул уҡ билдә менән бәйле, ә ике тапҡыр һәленеп төшкән ләләнең сәскәлеге төймәләнгән осоронда ла, шулай уҡ сәскә атыу тамамланғас та һәленеүе менән бәйле ^[80].

Ләләнең күп кенә төрҙәренә өс төрлө формалы күп итеп сәскә атыу хас ^[81]. Ләләләрҙең Eriostemones төрсәле төрҙәрендә (ике сәскәле ләлә, Төркөстан ләләһе, [[тюльпан Биберштейн ләләһе һ. б. ^[82]) үрге япраҡтағы бер нөктәнән, өҫтә суҡ йә сатыр һымаҡ сәскәлек барлыҡҡа килтереүсе, айырым япрағы булмаған, һабаҡ^[83]. Tulipa (элегерәк Leiostemones тип аталған) төрҙәрендә һәм Eriostemones ләләһенең ҡайһы бер төрҙәренең япраҡ ҡыуышлығында тармаҡланыу нөктәләре ята; ҡайһы берҙә ҡабырға үренделәре туранан-тура ҡыуышлыҡтан тармаҡлана, ҡайһы берҙә төп үренде менән ҡушыла. Tulipa төрсәһе төрҙәренең ҡабырға үренделәрендә япраҡтар була ^[84]. Бочанцева буйынса, культурала өсөнсө типтағы аномаль күп сәскәлелек баҡса сорттарының артыҡ туҡланған экземплярында осрай. Күп ашлама индерелгәндә, алмаштырыусы һәм бүлендек бүлбеләрҙең бөрөләре ваҡытынан алда үҫә һәм тәбиғи ваҡыттан бер йыл алдараҡ, төп бүлбе менән бергә сәскә ата ^[85].

Сәскәһе

Сәскәнең диаграммаһы

Ләлә сәскәһе биш концентрик түңәрәк (мутовки) ярҙамында барлыҡҡа килә: ике тышҡы түңәрәктә сәскә эргәлегенең тышҡы һәм эске япраҡтары (ябай телдә япраҡсалар), ике аралыҡ түңәрәктә «һеркәлек», эске йомортҡалыҡ һәм пестик урынлашҡан. Бөтә ләлә сәскәләре кеүек үк, ләлә сәскәһе өс нурлы симметрияға буйһона: унда сәскә эргәлегенең өс тышҡы һәм өс эске япрағы, алты һеркә, бәйләнеш өс симметрик өлөштән тора. Ләлә сәскәһенең формулаһы ${\displaystyle \ast P_{3+3}\;A_{3+3}\;G_{({\underline {3}})}}$. Orithyia затсаһына ингән ләләләрҙең ҡыуышлығы (пестик) аныҡ бағанаға (столбик) эйә; башҡа бөтә төрҙәрҙә лә бағана юҡ: пестиктың һырты (рыльце) туранан-тура (завязь) бәйләмдә ултыра. Ике ҙур затсаһы тычинка морфологияһы буйынса айырыла: Eriostemones затсаһы төрҙәрендә тычинка ептәре йөнтәҫ, ә Tulipa затсаһы төрҙәрендә улар яланғас ^[86].

Тәбиғәттә Фостер ләләһенә иң эре сәскәләр хас: был төрҙөң сәскәлек тирәһе япраҡтарының оҙонлоғо 18 сантиметрға, киңлеге — 8,5 см-ға тиклем етә ^[87]. Культуралы формаларында 'Orange Giant Sunset' (2008) Грейг ләләһе сорты иң ҙур сәскәгә эйә ^[88]. Был сәскәнең һабағы 20—30 см оҙонлоғонда, ә сәскә бейеклеге — 20—25 см^[89]. Фостер ләләһе һәм Грейг ләләһе сәскәләре үҙенсәлекле ике ҡатлы сеүәтә формаһында: сәскәлек тирәһенең эске япраҡтары ябыҡ цилиндр барлыҡҡа килтерә, ә тышҡылары бейеклегенең яҡынса яртыһында тышҡы яҡҡа бөгөлә. Тышҡы һәм эске япраҡтары формаһы буйынса һәр саҡ айырыла, мәҫәлән, Грейг ләләһенең ромб формаһындағы тышҡы япраҡтарының үрге өлөшө тупаҡ, түңәрәк, ә эске япраҡтары — өсмөйөшлө, өҫкө өлөшө осло ^[90]. Грейг ләләһе тәбиғәттә ғәҙәттә һары һәм ҡыҙыл, әммә ҡайһы берҙә ал, крем төҫөндәгеһе һәм һирәк осраҡта аҡтары осрай^[75]. Был төрҙөң В. Воронин тасуирлаған Тянь-Шань популяцияһында аҡтан ҡара ҡыҙыл төҫкә тиклемге төҫтәр (оттенки) сағыла^[75].

• Сәскәнең тәбиғәттә булған формаһы һәм буяуы
• 
  Һалынҡы ләлә
• 
  Кауфман ләләһе^{[комм. 3]}
• 
  Урман ләләһе
• 
  Грейг ләләһе^{[комм. 3]}
• 
  Фостер ләләһе

Ҡыҙғылт һары сәскәләрҙә. алһыу һәм ҡыҙылдар менән сағыштырғанда, каротиноидтарҙың айырыуса күп тупланыуы күҙәтелә. Аҡ һәм һары сәскәләрҙә фәҡәт флавонолдар һәм каротиноидтар ғына, ә антоциандар һәм антоцианидиндар юҡ ^{[91] [92]}.

• Геснер ләләһе сортының сәскә формалары
• 
  Ябай
• 
  Махровый
• 
  Ләлә сәскәле
• 
  Суҡлы, сәсәкле
• 
  Тутыйғош һымаҡ
• 
  Йәшел сәскәле

^[93].

Емеше һәм орлоғо

Tulipa agenensis ләләһенең өлгөрмәгән (һулда) һәм өлгөргән, ярылған (уңда) ҡумталары. Тәбиғи популяциялары, Израиль

Эре сәскәле төрҙәрҙә: ҙур ләләлә^[94], Фостер ләләһендә^[95] һәм Грейг ләләһендә ^[96] төймәлек оҙонлоғо 11,5 см-ға, киңлеге 3 см-ға тиклем етә. Уның эсендә өс вертикаль камера бар, уларҙа алты өйөмгә урынлашҡан орлоҡтар өлгөрә^[97]. Ләлә орлоғо нәҙек йомортҡа йәки өсмөйөшлө пластинка формаһында; Грейг ләләһендә уның ҙурлығы, ғәҙәттә, 13×7 мм^[98].

Төймәлек ярылғандан һуң, орлоҡтар ҡойола һәм ел уларҙы тарата. Орлоҡтоң тупраҡ өҫтөндә нығынырлыҡ бер ниндәй ҙә ҡоролмаһы юҡ. Шытымға әҙерлекте тамамлау өсөн ул кәмендә бер һалҡын ҡыш ерҙә ятырға тейеш; ҡыш йомшаҡ булһа, шытым киләһе йылға тиклем кисектерелә ^[99].

Ғүмер циклы

Киләһе яҙҙа ҡар иреп өлгөрмәй, ер бер ни тиклем ҡороғандан һуң, ләләләрҙең шытып сығыуын күреп, ҡәнәғәтләнеү тойғоһо алабыҙ. Улар бик нескә һәм һуған үҫентеләренә оҡшаш. Япраҡтары берәмтек, торба рәүешендә һәм һуғанға оҡшаш, өҫкө остары башта аҫҡа ҡарай бөгөлә, тиҙҙән турая. Тик уларҙың тәүге йәйҙә үҫеше шул тиклем бәләкәй һәм ҡыҫҡа, барыһының да нисек юҡҡа сығыуын күрмәй ҙә ҡалыу мөмкин… Ә бүлбеләргә килгәндә, улар, үләндең тиҙҙән юҡҡа сығыуына ҡарамаҫтан, бик ҙур уңыш бирмәһә лә, ерҙә бөтөн йәй буйына үҫә.

А. Т. Болотов^[100]

Ләләләр — типик эфемероидтар, эҫе, һыуһыҙ йәйле ҡоро ерҙәрҙә йәшәүгә яраҡлашҡан. Яҙғы ҡыҫҡа үҫеш миҙгелендә ләлә сәскә атып, емеш биреп кенә ҡалмай, ер аҫтында яңы быуын бүлбеләре ултыртырлыҡ туҡлыҡлы матдәләр тупларға тейеш. Һөҙөмтәлә, ләләнең үҫентенән сәскәле үҫемлеккә тиклем үҫеше бер нисә йылға һуҙыла. Баҡса ләләләре сәскәндән һуң бишенсе, алтынсы йәки етенсе йылда сәскә ата^[101]; был ваҡытҡа бүлбе ​​оло үҫемлеккә хас ҙурлыҡҡа етә, ә уртаса тәрәнлеге 15-тән 40 см-ға етә от 15 до 40 см^[102]. Яңғыҙ үҫентеләр күпкә иртәрәк сәскә ата ала: мәҫәлән, Ташкент ботаника баҡсаһында тәжрибә шарттарында Кауфман ләләһе үҫентеләренең күпселек өлөшө бишенсе йылда, ә шул уҡ төрҙөң айырым үҫентеләре — өсөнсө йылында сәскә ата^[103].

Ҡышлаған ләлә орлоҡтары 0 — +10 °С температураһында шыта ^[104]. Ғүмерҙәренең тәүге аҙнаһында төнгө ҡырауҙар уларға зыян килтермәй, әммә үҫешен һәм фотосинтез хлор ҡатламын тотҡарлай ^[105].

Уянғандан һуң бер нисә көн эсендә орлоҡта тупланған запас менән туҡланған эмбрион ҙурая. Орлоҡ ҡабығы ярыла. Бәбәктәге япраҡтарҙың аҫҡы тамыр осо, һаҡлаусы ҡабыҡтан сығып, тупраҡҡа тәрәнәйә; өҫкө осо ҡабыҡ эсендә ҡала һәм аҫҡыһы өсөн үҙенсәлекле терәү булып хеҙмәт итә^[106]. Шытып сыҡҡандан һуң 10—12 көн үтеүгә бәбәк япраҡтары 2,5—6 сантиметрға тупраҡ эсенә тәрәнәйә на 2,5—6 см^[107], уның тамыр осонда берҙән-бер, төп ысын, тамыр үҫешә башлай ^[108]. Шул уҡ ваҡытта орлоғоноң ер өҫтөндәге өлөшө — диаметры 1 мм-ҙан артмаған хлорофилһыҙ аҡһыл төк — үҫә башлай. Бейеклеге 5—6 см еткәс, өҫтө яҫылана һәм йәшел төҫкә инә, үҫенте орлоҡ япмаһын ҡоя, әүҙем фотосинтез башлана. Үҫентенең ер өлөшөнөң максималь бейеклеге 10,5 см-ҙан 10,5 см, максималь ҡалынлығы 3 мм-ҙан артмай не более 3 мм; 6—8 см һәм 1—1,5 мм ҡиммәттәре типигыраҡ ^[107]. Беренсе йылда ер өҫтөндәге ысын япраҡтары үҫешмәй ^[109]. Үҫентенең берҙән-бер бөрөһө — төбө рудименттары (модификацияланған һабаҡ) һәм һаҡлау ҡауырһындары (модификацияланған япраҡ) буласаҡ бүлбе ​​— шытмаған орлоҡтоң эсенә һалына ^[110], шытҡандан һуң ул ер аҫтында үҫешә. Орлоҡ өлөшөнөң ер аҫты, япраҡ һабы өлөшөндә шеш барлыҡҡа килә, ул осонда бөрөһө булған янға үҫкән үҫемлеккә әүерелә ^[111]. Артабан был үҫенте үҫеш йүнәлешен үҙгәртә һәм һауа тулған ҡыуыш эслегә әйләнә ^[112] һәм вертикаль үҫкән ер аҫты үрендеһе бөрө һаҡлаусы япмаға әйләнә. Ер аҫты үрендеһе (столон) бөрөһөн тағы ла 1,5—5,0 см тәрәнәйтәна 1,5—5,0 см^[107]. Был төр, 10-26 көн эсендә типик тәрәнлеккә еткәс ^[113], ер аҫты үрендеһенең тәрәнәйеүҙән туҡтай, һәм бөрө ҡалынлыҡҡа үҫә башлай. Ер аҫты үрендеһендә һаҡланған крахмал бөрөнөң япраҡ өлөшөнә күсә. Ҡалынайған һайын, ә ер аҫты үрендеһенең диуарҙары, буласаҡ һуғанбашҡа бөтә крахмалды биреп, һаҡлаусы тәңкәгә әүерелә^[114]. Һуғанбаш 24-36 көн дауамында үҫә ^[113] һәм орлоҡ өлөшөнөң ер өҫтө һәм төп тамыры юҡҡа сығыу менән тамамлана. Беренсе йылда һуғанбаш ауырлығы, төрөнә ҡарап, 20-нән 120 миллиграмға тиклем тарта от 20 до 120 мг^[115]. Йәйҙең икенсе яртыһында бүлбе ​​6-нан 11-гә тиклем (юҡҡа сыҡҡан төп тамыр бер ваҡытта ла терелмәй) һәм ике япраҡ бәбәге — ер өҫтөндә йәшел һәм ер аҫтында запас эйәрсән тамыр һала ^[116]. Көҙөн, тупраҡ яңынан ямғыр һыуы менән туйынғас, йәшел япраҡ үҫә башлай һәм һуғанбаш ситенә сыға, ​​ләкин ер өҫтөнә етмәй, ҡалын ер аҫтында ҡышларға ҡала ^[117].

Икенсе йылдың иртә яҙында ныҡ итеп йомарланған торбаға оҡшаған бер генә йәшел япраҡ ер өҫтөнә күтәрелә. Ике аҙна самаһы үткәс, япраҡ асыла; уның оҙонлоғо — төрө һәм үҫеш шарттарына ҡарап, 3-тән 17 см-ға тиклем ^[118]. Йәшел япраҡ йәйге эҫегә тиклем үҫә ^[119]. Уның формаһы, төҫө һәм төктәре өлгөргән ләлә япраҡтарының тышҡы ҡиәфәтен миниатюрала ҡабатлай ^[120]. Үҫеү миҙгеле башланғанда, һуғанбаштан япраҡҡа, һуңынан — яңы (алмаштырыусы) бүлбегә туҡлыҡлы матдәләр бирә. Алмаш һуғанбаш һалғандан һуң, беренсе йылғы төп һуғанбаш кибә һәм юҡҡа сыға. Йәшәүенең икенсе йылында ләләләрҙең күпселеге ер аҫты үренделәре ярҙамында тәрәнәйеп үрсей ^[121]. Бөтә төр бүлбеләр кәмендә ике — береһе үрге һәм бер йәки бер нисә ҡыуышлыҡлы бөрө барлыҡҡа килтерә ^[122]. Үрге бөрө төп алмаштырыусы һуғанбаш булып етлегә. Йәйге эҫелек тынлығы тамамланғас, был бөрө йөрөткән ер аҫты үрендеһе, төп һуғанбаштың тәңкәһен ярып, тупраҡҡа тәрән инеп, инә һуғанбаштан бер нисә сантиметр түбәнерәктә алмаш бүлбе һала^[121]. Икенсе йылға Регель ләләһендә тәрәнәйеү 18 сантиметрға етә; 4—6 см иң типик һанала^[102].

Өсөнсө, дүртенсе һ.б. йылдарҙа алмаш һуғанбаштарҙың эҙмә-эҙлекле тәрәнәйеүе ҡабатлана. Уның тамамланыуы ғәҙәттә енси өлгөрөү осоро башланыуға һәм ләләнең тәүге сәскә атыуына тура килә ^[123]; өҫтөн һаналған ләлә, Кауфман ләләһе һәм өлгөргән осоронда ер аҫты үренделәре формалашҡан баҡса сорттары ҡағиҙәнән тайпыла ^[49].

Ләлә заты бүлексәләре

Tulipa тарихи һәм заманса зат бүлексәләре [124] Заттың типик затсалары йәки зат секциялары төҫ менән айырып бирелгән
Бейкер Джон Гилберт, 1874	Буассье Пьер Эдмон, 1884	Холл, 1940	Сторк, 1984	Раамсдонк Лео ван һәм де Фриз, 1992—1995	Зонневельд Бен, 2009 Кристенхуз, 2013[комм. 4]
subg. Eutulipa	sect. Leiostemones	subg. Leiostemones	sect. Tulipa	subg. Tulipa	subg. Tulipa (54 төр)
					subg. Clusianae (4 төр)
	sect. Eriostemones	subg. Eriostemones	sect. Eriostemones	subg. Eriostemones	subg. Eriostemones (16 төр)
subg. Orithyia	Tulipa затына индерелмәгән		sect. Orithyia	subg. Orithyia	subg. Orithyia (4 төр)
		Сәскә тирәләй япрағы булған Алыҫ Көнсығыш төрҙәре (ризыҡ булараҡ ҡулланылған ләлә) Amana затына ҡаратыла

Зонневельдтың (2009) һәм Кристенхуздың һәм авторҙаштарының (2013) хәҙерге систематикаһында зат дүрт затсаға бүленә:

• Clusianae — һуғанбаш осонда^{[комм. 4]} йөнтәҫ шәлкемле бәләкәй сәскәле дүрт иран-гималай төрө. Клюзиус ләләһе. Теркәстәре (тычинка) яланғас, емешлек (пестик) бағанаһы юҡ^[125]. Был төрҙәр бөтә ләләләр араһында 30-32 пг геном ауырлығы менән иң аҙ (диплоид формаларҙа; полиплоидтарҙа пропорциональ рәүештә күберәк) һәм генератив үренде башланғысының иң оҙайлы үҫеш ваҡыты менән ҡылыҡһырлана ^[126];
• Orythiya — заттың ^{[комм. 4]} аҙ сәскәле, ябай^[127] төньяҡ-көнсығыш сигенә ҡараған дүрт төрө (Ҡаҙағстан, Ҡытай, Монголия, Себер). Типик төрө — бер сәскәле ләлә. Был төр ләләлә асыҡтан-асыҡ емешлек бағанаһы бар; башҡа ләләлрҙең емешлек ауыҙы туранан-тура емшәндә (завязь) ултыра. 38-39 пг геном массаһы бөтә Clusianae төрҙәренә ҡарағанда күберәк, һәм теләһә ниндәй Eriostemones йәки Tulipa төрҙәренә ҡарағанда кәмерәк ^[128][125].
• Eriostemones — Урта Азиянан төньяҡҡа һәм көнбайышҡа күсеп килгән төклө һеркәсле егермегә яҡын ваҡ сәскәле төр. Типик төрө — урман ләләһе ^[129][125].
• Tulipa (1984 йылға тиклем Leiostemones) — Раамсдонк фаразы буйынса ҡырҡҡа яҡын, Ә Кристенхуз һәм авторҙаштары фаразы буйынса — 54 төрө булған, башлыса Урта Азияла үҫкән типик һәм иң күп һанлы затса ^[130]. Сәскәләрҙең үҙенсәлекле билдәләре — яланғас (төкһөҙ) һеркәстәре һәм емешлек бағанаһының булмауы. Затсаның һәм тотош заттың типик төрө — Геснер ләләһе^[125].

XIX һәм XX быуаттар систематикаһында Eriostemones һәм Tulipa (Leiostemones) затсалары артабан икенсе (зат һәм төр араһындағы рангтар), ә ҡайһы берҙә өсөнсө (зат һәм төр араһындағы рәттәр) кимәлдәге таксондарға бүленә.

Кристенхуз һәм уның авторҙаштары фекеренсә (2013), бындай бүлексә XXI быуат мәғлүмәттәре менән генә ышаныслы нигеҙләнә алмай, һәм практик күҙлектән ҡарпағанда кәрәк тә түгел ^[131].

1980-се йылдар тикшеренеүселәре Sensu stricto затына йола буйынса Аман һәм Кандык затына ҡаратылған ләләләрҙе индерергә тырыша. Хәҙерге заман авторҙары бындай берләштереү мөмкинлеген кире ҡаға ^{[132][комм. 5]}; Раамсдонк — де Фриз, Зонневельд һәм Кристенхуздың авторҙаштары систематикаһында был заттарҙың төрҙәре күрһәтелмәгән.

Үҫтереү тарихы

Көнсығыш ләләләре

Ләлә һәм пиондарҙан ризыҡ. Изник, 1550-се йәки 1560-сы йылдар

Ләләләр үҫтереү Яҡын Көнсығышта башланған. Күп кенә артефакттар XI быуатта уҡ ләләләрҙең сәлжүктәр мәҙәниәтенең күренекле символына әйләнеүен дәлилләй ^[133]. Иртә ғосман идеологияһында ләлә тыныслыҡты, тынлыҡты, тәбиғи яңырыуҙы һәм бер үк ваҡытта мистик рухи кисерештәрҙе кәүҙәләндерә ^[134]. Символ булараҡ, ләлә Ғүмәр Хәйәм (XII быуат) шиғриәтендә ^[132], Сәғҙи Ширази (XIII быуат) һәм Косов яланындағы алышты төрөктәрҙең тасуирлауҙарында (XVI быуат) урын ала ^[135]. Урта быуат византий һәм көнбайыш Европа текстарында Азиянан килгән билдәһеҙ үҫемлек телгә алынмай ^[133][136].

Ғосман империяһында ләләләр үрсетеү тураһындағы ентекле мәғлүмәт Мәһмәд II (1451—1481) осоронда — баҫып алынған яңы баш ҡаланы, Константинополды (1453), төҙөкләндереү заманында билдәле була. Һайлап алынған сәскәләрҙең береһе булған ләлә хакимлыҡ иткән династияның символына әүерелә; ул ғосмандар тарафынан үҙгәртеп ҡоролған Истанбулды биҙәгән рельефтарҙа, фрескаларҙа һәм меңәрләгән керамик плиткаларҙа һынландырыла ^[133]. XV быуат төрөктәренең ләләләрҙе әүҙем селекциялау менән шөғөлләнмәүе, ә һарай баҡсаларында бөтә империянан ебәрелгән күп һанлы төрҙәрен һәм төрҙәрен йыйыуы ғына билдәле ^[137]. Аналогичная деятельность, но с меньшим размахом, шла при дворах Бабура в Афганистане и Аббаса I в Иране^[138].

XVI быуатта, Сөләймән I (1520—1566) осоронда һарай яны сәскәселек мәҙәниәте сәскә ата, ул ҡулланма һынлы сәнғәттә һәм изник керамикаһында ентекле күрһәтелгән ^[139]. Сәлим II ваҡытында сәскәселек бығаса күрелмәгән күләмгә эйә була: Генуя ҡәлғәһе (Феодосия) Кафанан ғына солтан 300 мең ләлә һуғанбашы сығара ^[140]. Был мауығыу киң тарала, төрөктәр берәмек ләләләрҙе (солитер) нәфис вазаларҙа ҡәҙерләп үҫтереүгә әүәҫләнә ^[141]. Ләлә һуғанбаштарына хаҡ артыу сәбәпле, Сәлим айырым бойороҡ менән көйләргә мәжбүр була ^[142][143].

Изник керамикаһы буйынса, XVI быуат төрөк ләләләре лилиә тибындағы бай сәскәле була ^[144]. 1601 йылда Клузиус Карл Истанбулда иң таралған сорт «Кафа ләләһе» һәм «Кавала ләләһе» була; ә Ҡырымдың көнсығышының (Кафа) иң билдәле һәм эффектлы ләләһе Шренк ләләһе була. Бер быуаттан һуң, Әхмәт III (1703—1730) ләләләр осоронда һынлы стиль үҙгәрә: ләләләр сәйер оҙонса, ҡоро формаға эйә була ^[145]. Ләләләр үҙҙәре үҙгәргәнме-юҡмы-билдәһеҙ: Паворд фекеренсә, XVII быуаттың көнсығыш миниатюристары Көнбайыш Европа сюжеттарын шул тиклем йыш күсерә, уларҙың эштәрен ышаныслы дәлилдәр тип иҫәпләү икеле ^[146].

Атамаһының килеп сығышы

Европа телдәренең тюльпан атамаһы төрөк теленән алынған тюрбан (йәки сәллә, салма) һүҙенә барып тоташа^[147], дөрөҫөрәге — ғосман—фарсы tülbend — салмаларҙа ҡулланылған туҡыма атамаһына барып тоташа ^[148]. Бер аңлатма буйынса, атама XVI быуатта төрөктәрҙең сәлләләрҙе тере сәскәләр менән биҙәү модаһын, икенсеһе буйынса — баш кейеменең сәскәгә тышҡы оҡшашлығы ғына теркәй^[149]. Моғайын, яңы атаманы беренсе булып итальяндар (итал. tulipano) йәки испандар (исп. tulipan) ҡабул иткәндер ^[150]. Көнсығыш Европа телдәрендә лә ошо форма нығынып ҡалған (мадьярса  tulipán, пол. tulipan, рус. тюльпан). Герман телдәрендә һүҙ -an «ялғауын» юғалта: {lang-en|}} һәм швед. tulip, нем. tulpe, нидерл. tulp^[151] (лат. tulipa, ж. р.). Тап ошо ҡыҫҡартылған форма академик латин теленә (лат. tulipa, ж. р.) һәм уның аша ботаника номенклатураһына индерелә ^[152].

Европа ләләләре

Аугсбург ләләһе. Европа тарихында тәүге ләлә һүрәте — Конрад Геснер һүрәте буйынса ағас гравюра, 1561, Геснерҙың үҙ ҡулы менән яҙғандарынан^[153]

Көнбайыш Европала тәүге ләләләр 1530 йылда Португалияла үҫтерелгән ^[154]. Сирек быуат үткәндән һуң, 1550-се йылдарҙа, ләләләр Төньяҡ Европла барлыҡҡа килә. 1559 йылдың апрелендә Конрад Геснер]] Аугсбургта хәҙерге заман ботаниктары Шренк ләләһе төрөнә ҡараған ҡыҙыл ләлә сәскәһен күҙәткән ^[155][156]. Геснер, был ләләне хужаһы Истанбулдан йәки Каппадокиянан алып килтерелгән орлоҡтан үҫтергән. тип фаразлай^[157]. 1562 йылда Карл Клузиус һуғанбаштарҙы Истанбулдан Антверпенға диңгеҙ аша килтергәндәр ти^[158]. Популяр әҙәбиәттә Аугсбург һәм Антверпен ләләләрен Европаға 1554-1562 йылдарҙа Төркиәлә йәшәгән фламанд дипломаты Ожье Гислен де Бусбек ебәргән һуғанбаштарҙан үҫтерелгән тигән фекер нығынған ^[159]. Сәскә менән сауҙа итеүселәрҙе ^[160] сәскә үҫтереүселәрҙе берләштереүҙә Карл Клузиус — Вена ботаник баҡсаһы директоры (1573—1587) һәм Лейден университеты профессоры (1593—1609) ҙур роль уйнай. Фәҡәт уның тырышлығы арҡаһында Ғосман империяһынан сиктәш Австрия империяһына килтерелгән сәскәләр тиҙ арала Европала таралған^[161]; уның ентекле һаҡланған лейден коллекцияһынан урланған ләлә һуғанбаштары сорттарҙың голланд фонды нигеҙен тәшкил итә^[162].

XVII быуат башында ләлә үҫтереү колонияларҙа ауҙа итеп байыҡҡан голланд, инглиз һәм француз сауҙагәрҙәренең модалы мауығыуына әүерелә ^[163][164]. Сәскә үҫтереүселәр тәүге Европа селекцияһы ләләләрен сығара ('Duc van Tol', 1595^[165]), ә нәшриәтселәр үҫемлектәр тураһында матур биҙәлгән китаптар баҫтыра — Florilegium Свеерта (1613), Hortus Eystettensis Беслера (1613). Францияла килемле кәсеп үҙәге барлыҡҡа килә^[166]. Ләләләр менән с ауҙа итеү үҙәге яйлап Голландияға күсә ^[167]. 1634 йылда голланд баҙарҙарында тюльпаномания ҡыҙа бара. 1636 йылдың ноябренән ләләләрҙең һирәк сорттарына ғына түгел, ябай, бер төҫтәге баҡса ләләләренә лә хаҡ арта ^[168].

• XVII—XIX быуаттағы сыбар тажлы ләләләр формалары
• 
  Semper Augustus сортлы ләлә, 1630-сы йылдар
• 
  Якоб Марель, Ике ләлә 1630-сы йылдар
• 
  Свеерттың Florilegium битенән, 1647 йылғы баҫма
• 
  Karlsruher Tulpenbuch китабы бите, 1730
• 
  Жерар ван Спендонктың Fleurs dessinées d'après nature китабы бите, 1800
• 
  Валентайн Бартоломью литографияһы, 1822

XX быуат

Лиссе янындағы гиацинттар, нәркәстәр һәм ләләләр плантациялары. 1926 йылғы кинохроника

XX быуат башында сәскәселектә уникаль шәхси коллекциялар үҫтереүҙән асыҡ йәмәғәт киңлектәрен йәшелләндереүгә боролош күҙәтелә. Яңы бурыстарҙы тормошҡа ашырыуға ^[169] иң яңы ләлә сорттары тап килә ^{[комм. 6]} — 1880-се йылдарҙа Крелаге голланд фирмаһы тарафынан француз селекцияһының тәжрибәле сәскәселәре сығарған төбө яҫы сыҙамлы, бейек сәскәләр ^[171][170]. XX быуатта сәскәселәр ләләәләрҙе киҫеп алып һатыу маҡсатында үҫтереүгә күсә; асыҡ грунт мәҙәниәте икенсе планда ҡала^[172][173].

Голланд селекционерҙарының эш алымдары. 1950-се йылдар кинохроникаһы

XIX быуат аҙағында Европала бик күп төрлө Урта Азия төрҙәре билдәле була; XX быуатта был төрҙәр яңы сорт һәм гибрид ләләләр сығарыу мөмкинлеген бирә. Икенсе донъя һуғышынан һуң XX быуат аҙағына тиклем улар өҫтөнлөклө булып һанала^[174]. 1982 йылда Голландияла 'Apeldoorn' сорты мең гектарҙан ашыу майҙанда үҫтерелә ^[175]. 1952 йылда коммерция маҡсатында үҫтерелгән ләләләрҙең донъя фонды 5544 сортҡа етһә, 1981 йылға 2140 сортҡа тиклем кәмей^[176].

Хәҙерге заманда

Төньяҡ Голландия. Схермер янындағы ләлә плантациялары. 2011 йылғы фото

Ләләләр — декоратив һуғанбашлы культураларҙың иң мөһиме. 2002-2003 йылдар миҙгелендә ләләләрҙең коммерция плантациялары 12,5 мең гектар майҙанды биләгән (бөтә һуғанбашлылар — 32,2 мең га)^[177]. Был плантацияларҙың абсолют күпселеге — 10,8 мең га йәки 88 %^{[комм. 7]}, йылына 4,3 млрд тауар һуғанбаш үҫтергән үҙәк Нидерландта урынлашҡан^[180]. XXI быуат сигендә ғәмәлгә ингән гидропон теплицаларында ил эсендә киҫеп һатыу маҡсатында сәскәләр етештереүҙә 2,3 миллиард һуғанбаш ҡулланылған; 2011 йылда уларҙың өлөшө 75-80 % тәшкил иткән ^[181]. 2,0 млрд һуғанбаш экспортҡа һатылған^[180]. Һатып алыусы илдәрҙә йәшелләндереү һәм ҡыуыу өсөн ҡулланылған һуғандарҙың нисбәте Бөйөк Британияла 3:1-ҙән алып Италияла 1:4-кә тиклем тирбәлә; дөйөм алғанда, донъяла асыҡ грунт культураһының өлөшө тотороҡло үҫә^[182][183].

Нидерландта сәскә аукциондары, селекция һәм сорт һынау хужалыҡтары ^[184] һәм халыҡ-ара сорттарҙы сертификациялау органы — Король һуғанбашлы үҫемлектәр йәмғиәте (KAVB) урынлашҡан ^[185]. Ил халыҡ-ара һуғанбаштар сауҙаһының 92 %-ын контролдә тота ^[186] һәм ғәмәлдә бөтә донъя коммерция хужалыҡтары һәм һәүәҫкәр сәскә үҫтереүселәре һатып алырлыҡ сорттар фондын билдәләй. 2013-2014 йылдар миҙгелендә был фонд 1800 сорт тәшкил итә, шуларҙың 800-гә яҡыны ғына 1 гектарҙан ашыу майҙанда үҫтерелә ^[187]. XXI быуатта ул кәмей бара ^[187]. Коммерция йәһәтенән уңышлы булған Триумф ләләһе класы өлөшө дүрт йыл эсендә (2010 йылдан 2014 йылға тиклем) плантацияларҙың 59,8 %-ынан 61,4  %-ына тиклем арта, ә ялбыр (ҡатмарлы таж япраҡлы) тутыйғғош ләлә, ябай һуңғы ләлә һәм бөтә төр ләлә кластары өлөшө тотороҡло кәмей ^[187].

Hortus Bulborum реликт сорттары коллекцияһында. Төньяҡ Голландия, Кастрикюм (Лиммен)

Иң популяр сорттарҙың аҙ һанлы даирәһе даими яңыртыла. Вегетатив үрсеү тиҙлеге түбән булғанлыҡтан, гибридлаштырыу һәм сортты коммерция маҡсатында етештереү араһында 25 йыл самаһы ваҡыт үтә ^[188], әммә һуңынан голланд ләлә индустрияһы яңы сорттарҙы тиҙ арала лидер итә ала: мәҫәлән, 2001 йылда теркәлгән иң яңы 'Candy Prince' сорты 2010—2011 йылдарҙағы миҙгелдә 57 га майҙан, ә 2013—2014 йылдарҙа инде — 132 га биләгән^[189]. 2010-сы йылдарҙың абсолют лидеры — 1989 йылда теркәлгән 'Strong Gold' Триумф класлы һары ләлә^[175], 2013—2014 йылдар миҙгелендә 595 га, йәки голланд сәсеүлектәренең 6 %-ын тәшкил итә^[190]. Элекке, төшөмһөҙ сорттарҙы үҫтереүҙе һәүәҫкәрҙәр һәм ботаник баҡсалар ғына дауам итә; Кастрикюмдағы (Лиммен) гектар ярымлыҡ Hortus Bulborum реликт һуғанбаш үҫемлектәренең ҙур йыйылмаһы майҙанында 2600-гә тиклем тарихи сорт һаҡлана^[191], уға иң боронғо 'Duc van Tol Red and Yellow' (1595) һәм 'Zommerschoon' (1620) сорттары ла инә^[192].

1992 йылдан башлап донъяла ләлә етештереү тигеҙ кимәлдә: һуғанбаш хужалыҡтарының иҫәпкә алынған дөйөм майҙаны үҙгәрмәй ^[193], ләкин үҫешкән илдәр, Ҡытай Халыҡ Республикаһы һәм Израиль файҙаһына яңынан бүленә ^[194]. Әммә Европа аналитиктары фекеренсә, булған статистика үҫешкән илдәрҙә, бигерәк тә Ҡытайҙа, етештереү күләмен һиҙелерлек кәметә ^[195]. Тулы булмаған мәғлүмәт буйынса, 2010 йылда уҡ Ҡытай һуғанбаш плантациялары (4680 га) майҙаны буйынса голланд түтәлдәренә тиң булған^[196]. Ләлә плантацияларының байтаҡ өлөшө Японияла, Америка Ҡушма Штаттарында, Францияның көньяғында, ә Көньяҡ ярымшарҙа — Чилиҙа, Яңы Зеландияла һәм Тасмания утрауында тупланған ^[197]. Француз, чили һәм яңы зеланд ләлә хужалыҡтары менән голланд фирмалары идара итә ^[198].

Агротехникаһы

Асыҡ грунт

Тышҡы видеофайлдар
Ләлә хужалыҡтарында механизация
	Һуғанбаш ултыртыу машинаһы
	Ләлә баштарын киҫеү
	Һуғанбаш йыйыу комбайны
	Һуғанбаштарҙы ҡаҙыу, сорттарға бүлеү һәм келәткә һаҡлауға һалыуға әҙерләүҙе механикалаштырыу

Асыҡ грунтта ләләләрҙе декоратив үҫемлек булараҡ үҫтерәләр, ҡырҡыу һәм «һуғанбаш алыу» — ултыртыу материалы етештереү өсөн ^[199]. Бөтә осраҡтарҙа ла сәскә үҫтереүселәр йыл һайын һуғанбаштарҙы ҡаҙыу менән шөғөлләнә, был эре һуғанбаш сығымын арттыра һәм ауырыуҙарҙың таралыуын кәметә; ике йыллыҡ цикл коммерция сәскәселегендә тик ваҡ бәбәктәрҙе үҫтергәндә генә ҡулланыла ^[200]. Бигерәк тә сәскә бөрөһө һалыу өсөн күп йылылыҡ талап иткән суҡлы, ялбыр, тутыйғош һәм күп сәскәле сорттарҙы һәм интенсив үрсеүсе Дарвин гибридтарын ҡаҙыу кәрәк ^[201].

Һуғанбаштарҙы, йәй, ер өҫтөндәге үренде тулыһынса кипмәҫ борон (Рәсәйҙең урта һыҙаты шарттарында июль аҙағында — август башында ^[199]), ҡаҙып алалар. Йыйылған һуғанбаш ояларын йылы, яҡшы елләтелгән бүлмәлә киптерәләр, һуңынан уларҙы берәмтекләп ҡарайҙар, һайлайҙар, сорттарға айыралар, фунгицидтар менән эшкәртәләр һәм ултыртыу дәүеренә тиклем ҡоро келәттә һаҡлайҙар ^{[комм. 8]}. Голландия коммерция хужалыҡтарында йыуыу, берәмләп айырыу һәм сорттарға айырыу машиналар менән ҡаҙып алыу менән башҡарыла, шул уҡ ваҡытта ҡул менән эшкәртеү менән сағыштырғанда, йыйылған һуғанбаштарҙы юғалтыу әллә ни ҙур түгел.

Һуғанбаштарҙы, тупраҡ температураһы +5—7 °С түбәнәйгәс — ер туңмаҫ борон тамырланыуын иҫәпкә алып, ултырталар. Рәсәйҙең урта һыҙатында сентябрҙең икенсе яртыһы йәки октябрь башы — иң ҡулай ултыртыу ваҡыты ^[203][199]. Һәүҫкәрҙәр һуңыраҡ та ултырта, ә иртә ултыртыу ҙа ярамай: йылыла ләлә насарыраҡ тамырлана һәм йышыраҡ сирләй ^[204]. 1970-се йылдар мәғлүмәте буйынса, иҡтисади иң уңай сәсеү тығыҙлығы сортына бәйле һәм 1 м²-ҡа 50—90 һуғанбаш тура килә ^[205]. Тығыҙлығы 1 м²-ҡа 100 һуғанбаш тирәһе сәселгәндә, эре һуғанбаштарҙан иң юғары уңыш алына; ҙурыраҡ тығыҙлыҡ булғанда, дөйөм уңыш арта, ләкин эре һуғанбаш өлөшө кәмей^[206].

Тюльпан үҫтереү өсөн тупраҡ үткәреүсән, уңдырышлы, яҡшы дренажланған, тупраҡ әселеге нейтраль йәки аҙ һелтеле булырға тейеш. Һабаҡтың ер өҫтөнән төбөнә тиклем ултыртыу тәрәнлеге уның яҡынса өс бейеклеген тәшкил итергә тейеш ^[207]. Геснер ләләһенең иң эре һуғанбаштарын 15 см тәрәнлеккә ултырталар; еңел ҡомло тупраҡта һуғанбаштарҙы тәрәнерәк, ауыр балсыҡлы тупраҡта — унан саҡ ҡына өҫкәрәк ултыртыу яҡшыраҡ. Һай ултыртҡанда, һуғанбаштар ер аҫты үренделәрен һәм бәбәктәрен барлыҡҡа килтергән, тәрән ултыртыу ваҡытында иң ҡеүәтле алмаштырыусы һуғанбаштар үҫешә ^[208][204]. Ҡышҡы туңыу ғәҙәттә ләләләргә зыян килтермәй, ә һыуыҡтарҙан тулыһынса һаҡланыу өсөн торф түшәмен мульча материалдары менән ҡаплау кәңәш ителә ^[199][204].

Вегетация осоронда ләләләргә һыуҙы мул ҡоялар; Нидерландта, плантацияларҙы һыулау маҡсатында, грунт һыуҙарының кимәлен яһалма күтәрәләр ^[199]. Коммерция хужалыҡтарында сезонына өс тапҡыр ләләләрҙе шыйыҡ минераль ашламалар менән ашлайҙар. Һуғанбаш өсөн үҫтерелгән ләләләрҙе, сәскә бөрөләре асылғандан һуң, япраҡтарын да, йәшел һабағын да һаҡлап, баштарын киҫеп алалар: йәшел масса күберәк булған һайын, йәш һуғанбаштар күберәк туҡлыҡлы матдәләр ала. Сәскәне һабағы һәм өҫкө япраҡтары менән киҫеү үҫемлеккә зыян килтермәй, әммә ҙур йәш һуғанбаш һалырға ла мөмкинлек бирмәй; сәскә бөрөләрен иртә стадияла алып ташлағанда, шул уҡ хәл күҙәтелә ^[199][204].

Ҡырҡыу өсөн үҫтереү

Төньяҡ Европа шарттарында ләлә үҫтереү стратегияһы. Өҫтән аҫҡа: асыҡ грунт, парник, февраль—мартта күсереп ултыртыу (выгонка), декабрҙә күсереп ултыртыу (выгонка), кисектерелгән сәскә атыу ^[209]. Вегетация осоро схемала күрһәтелгән; хәҙерге заман күсереп ултыртыу технологияларында ул ике ҙна тәшкил итеүе мөмкин.

• Сәскә атыуҙың тәбиғи ваҡытын бер нисә аҙнаға тиҙләтеү өсөн һуған көҙөн парниктарға (йылытылмаған теплицаларға) ултыртыла. Был технология, ғәҙәти асыҡ грунт культураһынан әллә ни айырылмай, ҡыш һыуыҡ булған төбәктәрҙә генә ҡулланыла: йомшаҡ климатта парник һуғандары ҡышҡы һыуыҡтарҙы тейешле күләмдә алмай ^[210].
• Сәскә атыуҙы февраль—мартҡа күсереү өсөн һуғанбаштарҙы +9 °С температураһына алдан һыуытып күсереп ултыртыу ҡулланыла ^[210]. Сентябрь уртаһында һуғанбаштарҙы ғәҙәти келәттән елләтелгән мөгәрәпкә күсерәләр. +9 °С температурала һәм 85 % дымлылыҡта (Дарвин гибридтары өсөн 14 аҙнанан да артмаҫҡа тейеш, башҡа сорттарға — 16 аҙнала^[211]) һуғанбаштар үҫешенең ҡышҡы циклын тамамлай. Уларҙы ноябрь уртаһында ултыртҡанда, ләләләр февраль уртаһында сәскә ата^[210]. Һуғанбаш тамыр йәйгәнсе, тәүге ике-өс аҙнала, теплицала +5—9 °С температура, ә йәшел үренделәре үҫә башлағанда, уны һалмаҡ ҡына +15-кә күтәрәләр; 18° С градустан юғарыраҡ температура ярамай ^[211][212]. Үҫкән осорҙа ләләлргә даими рәүештә һыу һибәләр, юғары дымлылыҡ тоталар, тупраҡ кимәленең тәбиғи яҡтыртылыуы ^[212] йәки 700 лк^[211] тәүлек әйләнәһенә яһалма яҡтыртылғанда, 3500 люкстан кәм булмаҫҡа тейеш. Альтернатив көршәк йәки йәшник технологияһын ҡулланғанда, сентябрь уртаһында һуғанбаштарҙы йәшниктәрҙә мөгәрәпкә (+9° С) йәки йылытылған траншеяға урынлаштыралар ^[210][212]. Декабрҙә йәшниктәрҙе теплицаға күсерәләр^[212].
• Октябрь—ноябрҙә сәскә атҡан «көҙгө» ләләләрҙе Францияның көньяғында һәм Көньяҡ ярымшарҙа үҫтерелгән һуғанбаштарҙан алалар ^[213][214]. Уртаса климатта үҫтерелгән һуғанбаштар был срокка буласаҡ сәскәнең гинецейын ^[215] һәм кәрәкле минималь «ҡышҡы» тынлыҡ формалаштырып өлгөрмәй .
• Сәскә атыу срогын яҡынайтыу ғына түгел, йәйгә лә ҡалдырып була. «Боҙло ләләләр» технологияһында (ингл. Ice tulips) ҡыш башында күсереп ултыртыу йәшниктәрендә һуғанбаштарҙы +9° С температураһында тоталар, ә өс-дүрт аҙнанан уларҙы боҙло бүлмәгә күсерәләр һәм −1…—2° С температурала кәрәкле мөҙҙәткә тиклем һаҡлайҙар ^[216]. Талап ителгән сәскә атыу ваҡытына тиклем өс-дүрт аҙна ҡалғас, йәшниктәрҙе теплицаларға күсереп ултырталар һәм ғәҙәти күсереп ултыртҡандағыса артабан үҫтерәләр. Бының менән бергә теплицала температура +15…18 °С-тан арта, һәм шуның өсөн сәскәләрҙең сифаты зыян күрә ^[217].

Бөтә күсереп ултыртыу технологияларында һайлап алынған, 11—12 см дәүмәлендәге эре һуғанбаштар (Геснер ләләһе) кәрәк; эре һуғнбашлылар (Грейг ләләһе һ. б.) күсереп ултыртыуға бармай. Ҡаптарҙа һуғанбаш калибры ҡыя һыҙыҡ аша күрһәтелә, мәҫәлән, 11/12 әйләнәһе 11—12 см-лы һуғанбашты аңлата ^[218], так называемая «голланд экстраһы»^[212]; күсереп ултыртыу графигы ни тиклем көсөргәнешле булһа, ултыртыу материалына талап та юғарыраҡ^[218].

Ауырыуҙары һәм ҡоротҡостары

Сыбар япраҡлылыҡ сиренән яфаланған ләлә. Япраҡтарында асыҡ йәшел һыҙаттар күренә.

СССР территорияһында ләләләрҙең 30-ҙан ашыу йоғошло ауырыуы теркәлгән булған, шуларҙан иң ҡурҡынысытары: һоро серек, фузариоз, тифулёз һәм ләлә сыбар япраҡлылығы^[219]. Ләләне үлән бете (тли), нематодалар (йомро селәү) һәм кимереүселәр зарарлай;

Һоро серек — ләләләрҙең ике төрлө бәшмәк менән зарарланыуы: ысын һоро серек (Һоро ботритис-Botrytis cinerea) һәм ләләләрҙең айырым паразиты Botrytis tulipae (инглиз сығанаҡтарынд был ике төрлө ауырыу — ингл. grey rot һәм tulip fire)^[220]. Беренсеһе уның ер өҫтө үренделәренә генә зыян килтерә, икенсеһе — һуғанбаштарын да зарарлай; улар күҙгә бөтөнләй тигеләй күренмәй^[220]. Ауырыу ғәҙәттә һауа юлы менән, еүеш, һалҡынса һауа торошонда бигерәк тиҙ тарала; тупраҡ аша ла таралыуы мөмкин ^[221]. Ауырыуҙың беренсе билдәһе — япраҡтарында ваҡ һары йәки һоро таптар барлыҡҡа килә^[221]. Улар тиҙ тарала һәм бергә ҡушыла; һарғайғандан һуң, енесһеҙ үрсеү күҙәнәге (спора) йөрөтөүсе бәшмәк аҡ төҫкә инә. Һабаҡ нигеҙе зарарланғандан һуң үҫемлек юҡҡа сыға^[221].

Фузариоз ғәҙәттә тупраҡ аша тарала, үҫемлекте аҫтан, һуғанбаш төбөнән ҡырҡа, һәм үҫеш осоронда асыҡлана ^[222]. Зарарланған ләләләр насар үҫә, ваҡлана; һуғанбаштар ер эсендә һәләк була ^[219]. Һуғанбаштарҙа ҡыҙғылт таптар, артабан ал төҫтәге бәшмәк табы барлыҡҡа килә ^[219]. Һуңғы стадияһында һуғанбаш йомшара, ҡарая һәм юҡҡа сыға^[219]. 'Викинг', 'Авигнон', 'Иль де Франс', 'Куин оф Найт', 'Ринаун', 'Аладдин', 'Саппоро', 'Априкот Пэррот', 'Рококо', 'Тексас Флэйм' сорттары фузариозға бирешмәй^[223].

Температура +15 °С градустан юғарыраҡ булғанда, фузариоз ауырыуына дусар булған һуғанбаш этилен бүлеп сығара. Насар елләтелгән һаҡлағыстарҙа^[224] һәм теплицаларҙа^[225] этилендың тупланыуы ләләләр өсөн ҡурҡыныс. Сәскә бәбәгенең һәләк булыуы, һабағы һәм япраҡтарының деформацияһы һәм етеңкерәмәүе — ағыуланыу һөҙөмтәһе вегетация осоронда сағыла^[224].

Тифулёз — Typhula borealis бәшмәге тамырҙар һәм һуғанбаш сереге барлыҡҡа килтерә. Көслө зарарланған ләләнең йәшел үренделәре күтәрелә, ләкин асылмай, аҙ зыян күргәндә — үҫемлек ваҡ була ^[219]. Ауырыу яҙ, көҙ, бигерәк тә ҡыш көсәйә ^[219]. Бәшмәк иген бөртөктәре, борсаҡ, сөгөлдөр, ирис аша күсә^[219].

Ләләнең сыбар япраҡлылығы — ләләләргә зыян килтереүсе вируслы ауырыу^[226]. Ауырыуҙың билдәләре — Геснер ләләһенең япраҡтарында йәшел, һоро-көмөш штрихтар һәм һыҙаттары, Грейг ләләһе япраҡтарының тәбиғи һүрәте боҙолоуы^[72]. Ауырыу йылдан йылға көсәйә, үҫемлек көсһөҙләнә. Һуғанбаштар ваҡлана, насарая ^[219]. Вирус үлән бете һәм башҡа бөжәктәрҙән йоға, баҡса ҡырҡыу ҡоралдары аша күсә ^[219]. Сәләмәт үҫемлектәр ҙә вирус йөрөтөүсе була ала; сорт ни тиклем өлкәнерәк, улар араһында вирус йөрөтөүселәр ҙә шул тиклем юғары^[227].

Инфекцион ауырыуҙар менән көрәштә төп сара — тупраҡта патогендар тупланыуына юл ҡуймау маҡсатында агротехника буйынса тәҡдимдәрҙе теүәл үтәү ^[219]. Асыҡ грунт культураһында йыл һайын яңы урынға күсереп, һуған ҡаҙыу өҫтөнлөклө; ләләләрҙе иҫке урынға өс йылдан һуң ғына ултырталар ^[219]. Нидерландта кәмендә биш йыллыҡ сәсеү әйләнеше циклы ҡулланыла ^[228]. Яңы түтәлдәрҙе ентекле һөрөргә һәм ҡаҙырға кәрәк, дымлы тупраҡта һөҙөмтәле дренаж кәрәк ^[229]. Азот ашламалар ентекле өлөштәргә бүлеп үлсәнә (дозируются), тиреҫ менән ашлау булырға тейеш түгел ^[229]. Настурция, календула һәм фитонцид бүлеп сығарыусы башҡа бер йыллыҡ үҫемлектәр менән күрше булыу файҙалы; кәбеҫтә һәм картуф менән йәнәш сәсеү кәрәкмәй ^[229]. Теплица хужалыҡтарында субстратты икенсе тапҡыр ҡулланыу рөхсәт ителмәй^[211][212]. Һуғанбаштарҙы һаҡлауға һалыр алдынан һәм ултыртыр алдынан комплекслы фунгицидтар менән эшкәртеү практикаһы ҡулланыла; ул профилактик агротехникаға өҫтәмә булараҡ ҡына һөҙөмтәле ^[229]. Үҫентеләрҙе даими тикшерергә, ә ауырыу үҫемлектәрҙе шунда уҡ алып ташларға, шул иҫәптән ер аҫты өлөштәрен юҡ итергә кәрәк ^[229]. Коммерция хужалыҡтарында һайланған технологияға һәм урындағы тупраҡ төрөнә яуап биргән тотороҡло сорттарҙы һайлап алыу тәҡдим ителә^[211][230]; мәҫәлән, Нидерландта ҡомло һәм балсыҡлы тупраҡ зоналарында төрлө сорттар йыйылмаһы ҡулланыла ^[231].

Ҡулланыу

• Ҡайһы бер ләлә япраҡтары ашарға яраҡлы. Тәме сорттарына һәм миҙгеленә ҡарап үҙгәрә һәм яҡынса салат-латукҡа йәки башҡа салат йәшеллегенә оҡшаш ^[232][233].

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Ләлә-Тюльпан
• Ләлә (исем)

Комментарийҙар

1. Списки таких форм приводят, например, Каллен^[21], Кристенхуз^[22] и другие авторы обзорных работ
2. На ранних стадиях развития покровная чешуя развивается наравне с запасающими. Затем, с обособлением от материнской луковицы, покровная чешуя усыхает и темнеет^[33].
3. Тәбиғи төрөнә яҡын үҫтерелгән формаһы
4. Кристенхуз һәм уның авторҙаштары (2013) буйынса затсалар һаны күрһәтелгән һәм тулы сағыштырма тикшеренеүҙәр үткәрелгәнгә тиклем шартлы рәүештә танылған аҙ өйрәнелгән һәм яңы төрҙәрҙе үҙ эсенә ала.
5. Кладистика рода Амана и вопрос его включения в род Тюльпан подробно рассматриваются в Tan, D.-Y. Restoration of the genus Amana based on a cladistic analysis of morphological characters // Acta Phytotaxonomica Sinica. — 2005. — Vol. 43. — P. 262—270.; кладистика рода Кандык в Allen, G. et al. Phylogeny and Biogeography of Erythronium Inferred from Chloroplast matK and Nuclear rDNA ITS Sequences // Systematic Botany. — 2003. — Vol. 28. — P. 515—523..
6. Крелаге, по соглашению с наследниками Чарлза Дарвина, использовали его имя как торговую марку. Сам же Дарвин отношения к этим тюльпанам, выведенным после его смерти, не имел^[170].
7. В последующие годы абсолютная площадь голландских плантаций стабильно уменьшалась^[178] һәм 2013—2014 йылдар миҙгелендә 10,35 мең га тәшкил итә^[179].
8. В русскоязычной литературе мнения о сроке сушки различаются: Зайцева рекомендует две-три недели^[199], Викулин — не более двух дней^[202]

Иҫкәрмәләр

1. Об условности отнесения описываемой в данной статье группы растений к классу однодольных см. раздел «Системы APG» статьи «Однодольные».
2. Sp. Pl. 1: 305 Архивная копия от 30 март 2019 на Wayback Machine. 1753
3. Сведения о роде Tulipa в базе данных Index Nominum Genericorum Международной ассоциации по таксономии растений (IAPT). (инг.)
4. Ләлә (сәскә) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
5. Christenhusz, 2013, p. 281 (список в тексте и рисунок 1)
6. Бочанцева, 1962, с. 150: «Оба эти вида являются наиболее северно распространяющимися в пределах СССР…»
7. Christenhusz, 2013, pp. 322 (современное положение T.patens), 321 (T.biebersteiniana)
8. Christenhusz, 2013, p. 301: «The genus is most diverse in the area between Cappadocia and Bactria»
9. Christenhusz, 2013, p. 301: «…with many species in northern Iran, the Pamir Alai and the Tien Shan Mountains»
10. Christenhusz, 2013, p. 281: «…from sea level up to c. 3000 m»
11. Бочанцева, 1962, с. 153: «В разных горах на разной высоте, но не выше 3000 м»
12. Бочанцева, 1962, с. 150—153
13. Marasek, 2012, p. 90: «Tulip originated from the Pamir Alai and Tien Shan mountain ranges…» (со ссылкой на Хуга)
14. Zonneveld, 2009, p. 218: «The Tien Shan and Pamir-Alay mountain ranges in central Asia are considered the primary gene centers» (со ссылкой на Бочанцеву)
15. Бочанцева, 1962, с. 153: «Один очаг современного нам формообразования рода лежит в пустынях Средней Азии…»
16. Christenhusz, 2013, p. 281: «Wild tulips from Italy, France or Switzerland are certainly naturalized and are often referred to as neo-tulipae»
17. Christenhusz, 2013, p. 281: «Tulipa sylvestris is naturalized throughout Europe, as far north as Norway, Scotland and Finland», рисунок 1
18. Kowarik, I.; Wohlgemuth, J. Tulipa sylvestris (Liliaceae) in Northwestern Germany: a non-indigenous species as an indicator of previous horticulture // Polish Botanical Studies. — 2006. — Vol. 22. — P. 317—331.
19. Christenhusz, 2013, p. 301: «Type: Tulipa ×gesneriana L.»
20. Christenhusz, 2013, p. 310: В США были описаны такие формы тюльпана Геснера, как T. bicolor Raf. из Арканзаса и T. montana Raf. с Аллеганских гор.
21. Cullen, 2011, pp. 77, 78
22. Christenhusz, 2013, pp. 309—312
23. Christenhusz, 2013, pp. 309, 321: мнение о синонимии тюльпана Геснера и тюльпана Шренка возникло из-за неверной интерпретации описаний, данных Геснером (1561) и Линнеем (1753), как описания одного вида.
24. Marasek, 2012, p. 91: «…which is the collective name given to a large number of varieties of unknown origin»
25. Cullen, 2011, p. 77: «…an extremely complex species from which most of the garden cultivars have been derived.»
26. Christenhusz, 2013, p. 309: «A complex hybrid only known from cultivation, escaping and sometimes naturalizing in France, Italy, Norway, Russia, Spain, Switzerland and Turkey»
27. Hiroshi, 2012, p. 109
28. Cullen, 2011, p. 72 со ссылкой на Grey-Wilson, C. Tulips // Flora Europaea vol. 5. — Cambridge University Press. — P. 28—31..
29. Зайцева, 1958, рисунок 4
30. Бочанцева, 1962, с. 21, цитирует Серебрякова (1951)
31. Бочанцева, 1962, с. 21
32. Бочанцева, 1962, с. 27: «…у зрелых луковиц наблюдается до шести запасающих чешуй»
33. Rees, 1972, p. 21
34. Бочанцева, 1962, с. 21: «Отмершие чешуи прошлых лет … предохраняют её»
35. Бочанцева, 1962, с. 27: «…скопившиеся за многие годы и не разрушившиеся останки покровных чешуй продолжаются до поверхности почвы»
36. Бочанцева, 1962, с. 21: «но луковицы T.kaufmanniana нельзя отличить от луковиц T.greigii…»
37. Бочанцева, 1962, с. 271 (таблица 15)
38. Бочанцева, 1962, с. 298: «Вся жизнь луковицы T. fosteriana от заложения до отмирания длится 22 месяца» и т. д.
39. Бочанцева, 1962, с. 345 (таблица 24)
40. Бочанцева, 1962, с. 21: «…у многих видов в естественных условиях они обычно подавлены…»
41. Lim, 2014, p. 227
42. Van Baarlen, P. et al. Plant Defence Compounds Against Botrytis Infection // Botrytis: Biology, Pathology and Control: Biology, Pathology and Control. — Springer, 2007. — P. 150, 151. — ISBN 9781402026263.
43. Mansfield, J. Antimicrobial Compounds and resistance // Mechanisms of Resistance to Plant Diseases / ed. Slyusarenko, A. J.. — Springer, 2001. — P. 330—331. — ISBN 9781402003998.
44. Tulip (Common name)  (билдәһеҙ). Canadian Biodiversity Information Facility (2014). Дата обращения: 27 декабрь 2014. Архивировано 14 август 2014 года.
45. McCluskey, J. et al Tulipalin A induced phytotoxicity // Int J Crit Illn Inj Sci. — 2014. — Vol. 4. — № 2 (Apr-Jun). — P. 181–183.
46. Lim, 2014, p. 223
47. Бочанцева, 1962, с. 24: «Стебель имеет три главных формы … стебель как компонент столона…»
48. Бочанцева, 1962, с. 24: «папиллы … служат для укрепления луковицы в почве … и защиты от раздавливания почвой»
49. Бочанцева, 1962, с. 266, 268
50. Бочанцева, 1962, с. 256: «Этот орган не получил в литературе общепризнанного специального названия…» и т. д.
51. Бочанцева, 1962, с. 257: «оригинальное поперечное разрастание узла, достигающее от 10 до 50 см…»
52. Бочанцева, 1962, с. 257: «Количество сосудистых пучков … колеблется от двух до семи…»
53. Бочанцева, 1962, с. 22: «Так, у T. fosteriana они достигают 50 см»
54. Бочанцева, 1962, с. 23: «главный корень существует лишь у проростков и к концу первого вегетационного сезона отмирает.»
55. Зайцева, 1958, «у взрослых луковиц их бывает до 245»
56. Miller, W. A Review of Procedures for Forcing High Quality Rooting Room Bulbs // Bulb Research Newsletter. — 2010. — № 25 (November). — P. 3. Архивировано из первоисточника 13 декабрь 2014.
57. Бочанцева, 1962, с. 290—291: «В третьей декаде июня, почти одновременно с заложением почки, начинается заложение корней…» и т.д.
58. Бочанцева, 1962, с. 23: «корни … неспособны регенерировать и ветвиться»
59. Бочанцева, 1962, с. 23: «вся корневая меристема … расходуется одновременно на заложение корней и к регенерации не способна»
60. Бочанцева, 1962, с. 23: «на луковицах можно делать прививки только в период от начала покоя до середины июня…» и т.д.
61. Бочанцева, 1962, с. 291: «пересадка вегетирующих растений с повреждением хотя бы части корневой системы наносит непоправимый вред.»
62. Бочанцева, 1962, с. 347: «Период в жизни донца от обособления луковицы до заложения корней … может считаться периодом, когда на донце возможно производить хирургические операции — пересадку, прививку и прочее»
63. Бочанцева, 1962, с. 23: «…оно не погибнет, но ему будет нанесён непоправимый вред на несколько лет»
64. Бочанцева, 1962, с. 25: «…только при вступлении в пору плодоношения отрастают 2—5 зелёных, сидящих на стебле листьев.»
65. Бочанцева, 1962, с. 279: «…появление розетки означает перелом … переход во взрослое состояние»
66. Бочанцева, 1962, с. 293: «Весь период жизни стебля длится около 450 дней…»
67. Бочанцева, 1962, с. 321: «к середине марта, в начале развёртывания розетки листьев … начинается закладка меристематического бугорка…»
68. Бочанцева, 1962, с. 25
69. Бочанцева, 1962, с. 376—378, описывает это явление у тюльпана Фостера, тюльпана Кауфмана и культурных сортов тюльпана Геснера
70. Бочанцева, 1962, с. 27; упомянутый Бочанцевой тюльпан вверх стремящийся (T.anadroma) в современной систематике включен в вид T.tschimganica
71. Иващенко, 2005, с. 78
72. Хондырев, В. А. Профилактика пестролепестности // Цветоводство. — 1981. — № 5. — С. 19.
73. Rees, 1972, p. 70: «damage due to trampling on the leaves, if heavy, leads to extermination of the community»
74. Бочанцева, 1962, с. 354: «Дикие виды необычайно чутко реагируют на улучшение условий культуры…»
75. Воронин, А. Охота за белым тюльпаном // Цветоводство. — 2010. — № 3. — С. 54—55.
76. Бочанцева, 1962, с. 284: «Цветы T.kaufmanninana часто расцветают, как только бутон покажется в розетке»
77. Бочанцева, 1962, с. 284: «После цветения плодоножка таких растений бурно растёт…»
78. Бочанцева, 1962, с. 293: «Надземные органы T. kaufmanniana после опадения листочков околоцветника не прекращают роста…»
79. Бочанцева, 1962, с. 28
80. Иващенко, 2005, с. 82, 100
81. Бочанцева, 1962, с. 352: «Многоцветковость … может быть трёх типов»
82. Бочанцева, 1962, с. 352, приводит список из 11 видов
83. Бочанцева, 1962, с. 362: «в виде развилки, кисти, одно-, двух- или трёхъярусного зонтика»
84. Бочанцева, 1962, с. 363: «Пазушные побеги растений из секции Eriostemones не имеют листья»
85. Бочанцева, 1962, с. 363: «При избыточном кормлении материнской луковицы замещающая луковица трогается в рост в год формирования…»
86. Christenhusz, 2013, p. 296 (table 5). Это деление, введенное ещё Буассье, описывается во всех источниках XX—XXI веков (Бочанцева c. 28, ван Раамсдонк и т.д.)
87. Бочанцева, 1962, с. 49: «Один из самых крупных и красивых цветков среди диких видов…»
88. What Are the Largest Tulip Bulbs Available?  (билдәһеҙ) Gardenguides.com. Дата обращения: 27 декабрь 2014. Архивировано 15 октябрь 2014 года.
89. Oparka, T. Tulips burst in bloom  (билдәһеҙ). C&G Newspapers (2014, May 13). Дата обращения: 27 декабрь 2014. Архивировано 19 декабрь 2014 года.
90. Бочанцева, 1962, с. 28: «В устройстве, форме и окраске первого круга околоцветника ест некоторое отличие от второго круга…»
91. Lim, 2014, p. 224: «Anthocyanidins appear to be absent in white and yellow forms…»
92. Kohle, M. Photonic Structures Inspired by Nature. — Springer, 2011. — P. 39—44. — ISBN 9783642151699.
93. Kamenetsky, 2012, p. 221 (figure 8.14)
94. Бочанцева, 1962, с. 47
95. Бочанцева, 1962, с. 50
96. Бочанцева, 1962, с. 73
97. Бочанцева, 1962, с. 227: «семена лежат в трёхгнёздной коробочке шестью стопками»
98. Бочанцева, 1962, с. 74
99. Бочанцева, 1962, с. 230, 231: «…в особенно тёплую зиму семенам … не хватает дней с пониженными температурами…» и т. д.
100. Цит. по: Жулева, В. М., Черенок, Л. Г. Мои 6 соток: Цветы луковичные и клубнелуковичные. — М.: Издательский Дом МСП, 1990. — ISBN 5757801050.
101. Бочанцева, 1962, с. 271: «Холл пишет, что тюльпаны зацветают при посеве семенами на 5, 6, 7-й год»
102. Бочанцева, 1962, с. 267 (таблица 14)
103. Бочанцева, 1962, с. 272 (таблица 16)
104. Бочанцева, 1962, с. 230: «…от 0 до 10 °С и повышенной влажности осенью и зимой»
105. Бочанцева, 1962, с. 253: «…когда по ночам значительно падает температура, они долго не зеленеют…»
106. Бочанцева, 1962, с. 254: «…верхняя бесцветная часть семядоли остаётся в семенной кожуре, играя роль гаустории»
107. Бочанцева, 1962, с. 259 (таблица 9)
108. Бочанцева, 1962, с. 253: «Растения просмотренных нами 17 видов и многих сортов имели всего один главный корень … только однажды мы встретили проросток с разветвлённым корнем»
109. Бочанцева, 1962, с. 254: «…растение любого вида или сорта тюльпана имеет в первый год жизни один семядольный лист»
110. Бочанцева, 1962, с. 229: «Почечка, зачаток стебля и корня составляют меньшую нижнюю часть зародыша…»
111. Бочанцева, 1962, с. 256: «…всё удлиняющийся мешковидный вырост…»
112. Бочанцева, 1962, с. 258: «…в центре столона, через его длину … проходит воздухоносная полость»
113. Бочанцева, 1962, с. 260 (таблица 10)
114. Бочанцева, 1962, с. 260: «Из покровной чешуи луковицы, образовавшейся из нижней части столона, крахмал перемещается в запасающую чешую, а покровная чешуя засыхает»
115. Бочанцева, 1962, с. 262 (таблица 12)
116. Бочанцева, 1962, с. 263: «…зачаток первого питающего листа и второго низового, запасающего»
117. Бочанцева, 1962, с. 263: «…первый зелёный лист долго растёт внутри луковицы и поздно осенью выходит из неё, но только весной показывается над почвой»
118. Бочанцева, 1962, с. 264 (таблица 13)
119. Бочанцева, 1962, с. 281: «Любое молодое растение тюльпана непрерывно растёт до начала пожелтения верхушки листа»
120. Бочанцева, 1962, с. 263: «…несмотря на небольшие размеры, его консистенция, форма и окраска характерны для листьев изучаемого вида»
121. Бочанцева, 1962, с. 265, 266
122. Бочанцева, 1962, с. 270: «…в луковице тюльпана любого возраста (от первого года) всегда имеется не меньше двух почек…»
123. Бочанцева, 1962, с. 266: «…прекращение углубления луковицы есть один из признаков наиболее раннего вступления в плодоношение»
124. Christenhusz, 2013, p. 284, таблица
125. Christenhusz, 2013, p. 296, таблица
126. Zonneveld, 2009, p. 234: «Subgenus Clusianae is distinguished from the remaining tulips by its low amount of DNA…»
127. Бочанцева, 1962, с. 16
128. Zonneveld, 2009, p. 235: «The species of subgenus Orithyia are characterized by a style nearly as long as the ovary…»
129. Van Raamsdonk, 1995, p. 13: «Eriostemones, migrated from the primary as well as from the secondary gene center (Caucasus) westwards into western Europe. The approximately 20 species»
130. Van Raamsdonk, 1995, p. 13: «Sect. Tulipa (Leiostemones Boiss.) is mainly found in the primary gene center in Central Asia and comprises about 40 species»
131. Christenhusz, 2013, p. 296: «At this time, it does not appear to be necessary or, indeed, warranted to accept sections in subgenus Tulipa»
132. Christenhusz, 2013, p. 282
133. Pavord, 2014, pp. 24—26
134. Salzmann, 2008, p. 86: «the tulip expressed renewal and peace, as well as spiritual turmoil and mystical intoxication…»
135. Pavord, 2014, p. 22—24
136. Christenhusz, 2013, pp. 282: «Tulips do not appear in Byzantine manuscripts … because the artists were not familiar with tulips», 285: «No tulips appear in the flower-strewn borders of European medieval manuscripts»
137. Pavord, 2014, pp. 24—26: «different types of tulips 'occurred' rather than being specifically bred… collected from the wild and brought into cultivation in Ottoman gardens»
138. Pavord, 2014, pp. 29—30
139. Pavord, 2014, pp. 26—27: «Tulips first appear on Iznik ceramics between about 1635 and 1640…»
140. Pavord, 2014, pp. 27—29: «Another 300,000 bulbs were despatched for the palace gardens from Kefe (now Feodosiya in the Ukraine).»
141. Pavord, 2014, pp. 26—27: «particular Turkish custom: to present a single perfect bloom in a narrow-necked container or vase»
142. Pavord, 2014, pp. 27—29: «The Sultan ordered the Mayor of Istanbul to publish fixed prices for the most sought-after bulbs…»
143. Christenhusz, 2013, p. 285: «fixed prices were set by the Mayor of Istanbul to keep speculation under control»
144. Pavord, 2014, pp. 26—27: «an elegant waisted flower with petals that flipped at the top … comfortable, rounded creatures.»
145. Pavord, 2014, pp. 26—27: «the etiolated, starved flowers preferred under the later reign of Ahmed III»
146. Pavord, 2014, pp. 29—30: «Some Indian miniatures show tulips that seem to have been copied from the illustrations in early European books… extraordinarily like the the tulip illustrated by Conrad Gesner…» и т. д.
147. Christenhusz, 2013, p. 285: «The western name for the tulip is derived from the Persian dulband, or the equivalent Turkish türbent, meaning a turban»
148. Salzmann, 2008, p. 86: «tülbend, the name of a west Asian cotton cloth commonly used for and identified with turbans»
149. Christenhusz, 2013, p. 285: «one explanation is that the flower was compared with turbans … An alternative explanation … is the fashion of noblemen in Istanbul to wear a tulip on their turbans»
150. Christenhusz, 2013, p. 285: «Whatever the origin of the name, it most probably spread from Spanish tulipan or Italian tulipano into German tulpe or Dutch tulp»
151. Christenhusz, 2013, p. 285: «where, in the Germanic languages, the ‘-an’ was mistaken for a suffix»
152. Christenhusz, 2013, p. 285: «…and into other European languages including Latin, hence its scientific name Tulipa.»
153. Pavord, 2014, приводит подробное описание рисунка и его предысторию и провенанс: «The painting shows a fat, low-growing flower as wide as it is high…»
154. Christenhusz, 2013, p. 285: «Portugal, where they were introduced in 1530»
155. Pavord, 2014, «The honour belongs to … Gesner … who saw the first tulip in April 1559…»
156. Christenhusz, 2013, p. 285: «it is probable that Gesner’s tulip was similar to T. suaveolens (or an early selection of it)»
157. Pavord, 2014, «sprung from a seed which has come from Constantinople or as other say from Cappadocia…»
158. Pavord, 2014, «In 1562 some of those bulbs came into the port of Antwerp…»
159. Goldgar, 2009, p. 32:«Popular mythology gives credit for the introduction … to de Busbecq»; «The assumption has always been made, for example by E. H. Krelage, that the Augsburg tulips had been sent by de Busbecq…»
160. Pavord, 2014, «Clusius … plays a seminal part in the early history of tulips in Europe.»
161. Christenhusz, 2013, p. 285: «in Vienna, he received numerous plants through diplomatic channels, among others from De Busbecq … Clusius also sent bulbs and seeds to many parts of Europe, thus spreading the popularity of the tulip.»
162. Christenhusz, 2013, p. 285: «Some bulbs were subsequently stolen from the garden, and soon these were multiplied and grown throughout the United Provinces of the Netherlands.»
163. Pavord, 2014, «slowly the fancy moved out of court circles to embrace a wider circle of aficionados.»
164. Christenhusz, 2013, p. 286: «collections were also popular with royalty and the middle classes especially in the Netherlands, were the spice trade with the East Indies had made many people wealthy, and in France, Germany and England. These nouveaux riches wanted to show off their wealth and status»
165. Benschop, 2010, p. 20: «‘Duc van Tol Red and Yellow’ (1595)»
166. Christenhusz, 2013, p. 286: «An export business was built up in France, and Dutch, Flemish, German and English buyers were plentiful.»
167. Christenhusz, 2013, p. 286: «The trade drifted slowly from the French to the Dutch…»
168. Garber, 1989, p. 544: «Common bulbs did not figure in the speculation until November 1636.»
169. Pavord, 2014, «Krelage was right. The Darwin tulips were better adapted to the new vogue than the English Florists tulip…»
170. Tukey, H. B. Proceedings of the Second International Symposium on the Taxonomy of Cultivated Plants. — International Society for Horticultural Science, 1995. — P. 140. — ISBN 9789066059672.
171. RHS, 1917, Darwin Tulips
172. De Hertogh, 2012, p. 5: «Commercial forcing increased significantly when Nicolaas Dames, a Dutch bulb grower, developed the basic technique for hyacinths in 1910»
173. Benschop, 2010, pp. 14—15: «The research of Professor Anton Blaauw and his coworkers from the 1920s … provided the scientific physiological foundation for the bulb industry, both nationally and internationally»
174. Van Tuyl, 2012, pp. 143, 144: «the dominant cultivar in the seventies, eighties and nineties…»; таблица 6.2
175. Van Tuyl, 2012, p. 144 (таблица 6.2)
176. Силина, 1983, с. 15 (таблица)
177. Buschman, 2005, pp. 27, 32, 33
178. De Hertogh, 2012, p. 2 (таблица 1.1)
179. BKD, 2014, p. 2 (таблица)
180. Buschman, 2005, pp. 27, 28, 32
181. Hiroshi, 2012, p. 115: «Only 0,8 % of tulips prodiced for cut flowers in 1997/1998 season were cultivated hydroponically. The percentage increased to 75—80 % in 2011.»
182. De Hertogh, 2012, p. 7 (таблица 1.3)
183. Benschop, 2010, p. 9 (таблица 1.5)
184. Benschop, 2010, pp. 55—68, подробно описывает основные нидерландские научные и деловые учреждения
185. Benschop, 2010, p. 19: «The two official registration offices for flower bulbs are the Royal Horticultural Society (RHS) for daffodils and lilies and the Royal General Bulbgrowers’ Association (KAVB) for tulips»
186. De Hertogh, 2012, «at the end of the twentieth century they controlled about 92 % of the total world bulb trade.», p. 5
187. BKD, 2014, pp. 2—34 (таблица)
188. Benschop, 2010, pp. 17, 18: «it takes about 25 years between the initial hybridization and the release of a new cultivar to the industry»
189. BKD, 2014, p. 7
190. BKD, 2014, p. 30
191. Quest-Ritson, C. The Dutch garden where tulip bulbs live forever // The Telegraph. — 2014. — № September 26. Архивировано из первоисточника 27 декабрь 2014.
192. Benschop, 2010, p. 20: «The oldest tulip cultivars in the collection are ‘Duc van Tol Red and Yellow’ (1595) and ‘Zomerschoon’ (1620)»
193. De Hertogh, 2012, p. 6: «Second, since 1992 total world bulb production has not changed significantly.»
194. De Hertogh, 2012, p. 6: «The United States, Japan and France have declined while China, Chile, Israel and New Zealand have increased…»
195. De Hertogh, 2012, p. 5: «The estimated data … without question undervalued the number of hectares in production»
196. De Hertogh, 2012, p. 6: «In contrast, China has reported an increase to 4680 hectares (2010)»
197. Buschman, 2005, pp. 28, 29, 32
198. Buschman, 2005, pp. 28: «Bulb cultivation for in France is largely under Dutch supervision», 29
199. Зайцева, 1958, гл. «Выращивание тюльпанов в открытом грунте»
200. Викулин, 2011, с. 41: «только детку можно выращивать в течение двух лет без выкопки…»
201. Хондырев, В. А. Тюльпановые поля Вячеслава Хондырева // Цветоводство. — 2009. — № 13. — С. 12—13.
202. Викулин, 2011, с. 42
203. Силина, 1979, с. 15
204. Силина, 1979, с. 16
205. Rees, 1972, pp. 64 (британские данные), 66 (голландские данные)
206. Rees, 1972, pp. 62, 63
207. Викулин, 2011, с. 41: «…слой земли над луковицей должен составлять две её высоты…»
208. Викулин, 2011, с. 41: «Глубокая посадка способствует развитию замещающей луковицы…»
209. Hiroshi, 2012, p. 114, рисунок 4.4 (существенно упрощён. Не показаны временные диаграммы для гидропонной выгонки и различия между ящичной и холодильной технологиями)
210. Hiroshi, 2012, p. 114
211. Быков, А. 31 вопрос по выгонке тюльпанов к 8 марта // Цветоводство. — 2008. — № 50. — С. 50—51.
212. Быков, А. Что делать и кто виноват: два русских вопроса по выгонке тюльпанов // Цветоводство. — 2006. — № 4. — С. 23—24.
213. Buschman, 2005, pp. 28, 29
214. Benschop, 2010, p. 15: «Some examples are … (2) the use of French Tulips … »
215. Hiroshi, 2012, p. 115
216. Hiroshi, 2012, p. 115: «they are frozen at −1.5 to −2 °C until placed in greenhouse»
217. Hiroshi, 2012, p. 115: «flowering takes place under warm conditions, however, the quality of the flowers can be reduced»
218. Hiroshi, 2012, pp. 113—114
219. Хрусталёва, 1983, p. 20
220. Kie Yamada et al. Epidemiological Research on Botrytis Diseases of Tulip Plants Caused by B. tulipae and B. cinerea // IX International Symposium on Flower Bulbs. — ISHS Ornamental Plant Section // Acta Horticulturae, 2005. — P. 469. — ISBN 9066056088.
221. Хрусталёва, 1983, p. 19
222. Хрусталёва, 1983, pp. 19, 20
223. Грошева Е. В., Скрипникова Е. В. Фузариоз и альтернариоз луковиц тюльпана // Современная микология в России. Материалы 3-го съезда микологов России.. — 2012. — Т. 3.
224. Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; MILL төшөрмәләре өсөн текст юҡ
225. Cerveny, C. B. and Miller, W. Residual Effects of Ethylene on Tulip Growth and Flowering // HortScience. — 2010. — Vol. 45. — № 8. — P. 1166—1168.
226. Проценко, А. Е. Пестролепестность тюльпанов // Цветоводство. — 1975. — № 8. — С. 20.
227. Васильевы, О. и Л. Пёстрая чума // Приусадебное хозяйство. — 2008. — № 4. — С. 86—88.
228. Benschop, 2010, p. 38: «it is essential to use minimum 5-year field rotations in order to reduce disease pressure»
229. Хрусталёва, 1983, p. 21
230. Benschop, 2010, p. 37: «The requirements of each species and/or cultivar must be considered by the growers to maximize profitability»
231. Benschop, 2010, p. 37: «some tulip cultivars have higher yields in sandy soils, while others perform best in clay-based soils»
232. Rosalind Creasy. The Edible Flower Garden. — Tuttle Publishing, 2012-11-27. — 285 с. — ISBN 978-1-4629-0617-8. Архивная копия от 19 август 2020 на Wayback Machine
233. Tasty tulips (ингл.). the Guardian (4 октябрь 2013). Дата обращения: 30 сентябрь 2020. Архивировано 3 октябрь 2020 года.

Һылтанмалар

Ҡалып:Refbegin2 Урыҫ телендә

• Бочанцева, З. П. Тюльпаны. Морфология, цитология и биология. — Ташкент: Изд-во АН УзССР, 1962.
• Викулин, Ю. С. Вся агротехника тюльпанов // Цветоводство. — 2011. — № 2. — С. 40—42.
• Зайцева, Е. Н. Тюльпаны. — М.: Госсельхозиздат, 1958.
• Иващенко, А. А. Тюльпаны и другие луковичные растения Казахстана. — Алматы: ИД «Две Столицы», 2005. — 192 с.
• Миноранский, В. А. Тюльпанные ковры Приманычья // Донской временник. Год 2016-й. — 2015. — С. 95—97.
• Силина, З. М. Тюльпаны: биология и агротехника // Цветоводство. — 1979. — № 4. — С. 13—16.
• Силина, З. М. Тенденции мировой селекции // Цветоводство. — 1983. — № 2. — С. 15—17.
• Хрусталёва, В. А. Болезни и вредители // Цветоводство. — 1983. — № 2. — С. 19—21.

Инглиз телендә

• Benschop, M. et al. The Global Flower Bulb Industry // Horticultural Reviews. — 2010. — Vol. 36. — P. 1—115.
• Buschman, J. C. M. Globalisation — Flower — Flower Bulbs — Bulb Flowers // IX International Symposium on Flower Bulbs. — ISHS Ornamental Plant Section // Acta Horticulturae, 2005. — P. 27—33. — ISBN 9066056088.
• Christenhusz, M. et al. Tiptoe through the tulips – cultural history, molecular phylogenetics and classification of Tulipa (Liliaceae) // Botanical Journal of the Linnean Society. — 2013. — Vol. 172. — P. 280—328.
• Cullen, J. et al. The European Garden Flora Flowering Plants: A Manual for the Identification of Plants Cultivated in Europe. — Cambridge University Press, 2011. — ISBN 9780521761475.
• Garber, P. M. Tulipmania // The Journal of Political Economy. — 1989. — Vol. 97. — № 3. — P. 535—560.
• Goldgar, A. Tulipmania. Money, Honor, and knowledge in the Dutch golden age. — University of Chicago Press, 2009. — ISBN 9780226301266.
• De Hertogh, A. et al. Globalization of the Flower Bulb Industry // Ornamental Geophytes: From Basic Science to Sustainable Production / ed. Kamenetsky, R., Hiroshi, O.. — CRC Press, 2012. — P. 1—16. — ISBN 9781439849248.
• Hiroshi, O. et al. Botanical and Horticultural Aspects of Major Ornamental Geophytes // Ornamental Geophytes: From Basic Science to Sustainable Production / ed. Kamenetsky, R., Hiroshi, O.. — CRC Press, 2012. — P. 77—122. — ISBN 9781439849248.
• Juodkaite, R. et al. Evaluation of tulip (Tulipa L.) decorative capacities and resistance to Tulip breaking potyvirus in the tulip collection of the Botanical Garden of Vilnius University // Biologija. — 2005. — № 4. — P. 64—70.
• Juodkaite, R. et al. Selection and presentation of tulip (Tulipa L.) species and cultivars to the Lithuanian Plant Genetic Resources // Biologija. — 2008. — № 2. — P. 139—146.
• Kamenetsky, R. et al. Florogenesis // Ornamental Geophytes: From Basic Science to Sustainable Production / ed. Kamenetsky, R., Hiroshi, O.. — CRC Press, 2012. — P. 197—232. — ISBN 9781439849248.
• Lambrechts, H. et al Carbohydrate Status of Tulip Bulbs during Cold-Induced Flower Stalk Elongation // Plant Physiology. — 1994. — Vol. 104. — P. 515—520.
• Lim, T. K. Edible Medicinal and Non Medicinal Plants, Volume 8: Flowers. — Springer, 2014. — 1038 p. — ISBN 9789401787482.
• Marasek-Ciolakowska, A. et al. Breeding and Genetics in genus Tulipa // Floriculture and Ornamental Biotechnology. — 2012. — Vol. 6.1. — P. 90—97. — ISSN 1749-0294.
• Meerow, A. Taxonomy and Phylogeny // Ornamental Geophytes: From Basic Science to Sustainable Production / ed. Kamenetsky, R., Hiroshi, O.. — CRC Press, 2012. — P. 17—56. — ISBN 9781439849248.
• Pavord, A. The Tulip. — Bloomsbury Publishing, 2014. — ISBN 9781408859032. (электронная книга Google)
• Perruzzi, L. and Jarvis, C.E. Typification of Linnaean names in Liliaceae // Taxon. — 2009. — Vol. 58. — P. 1359—1365.
• Rees, A. The Growth of Bulbs: Applied aspects of the physiology of ornamental bulbous crop plant. — London: Academic Press, 1972. — ISBN 0125854501.
• Royal Horticultural Society. Report of the Nomenclature Committee 1914—1915 / chairman E. A. Bowles. — London: Spottiswoode, Ballantyne & Co., 1917.
• Royal Horticultural Society. A classified list of tulip names / chairman E. A. Bowles. — London: The Royal Horticultural Society, 1939.
• Rudall, P. et al. Consider the Lilies: Systematics of the Liliales // Monocots: Systematics and Evolution: Systematics and Evolution / ed. Wilson, K. and Morrison, D.. — 2000. — P. 347—359. — ISBN 9780643099296.
• Salzmann, A. The Age of Tulips. Confluence and Conflict in Early Modern Consumer Culture 1550—1730 // Consumption Studies and the History of the Ottoman Empire, 1550—1922 / ed. Donald Quataert. — SUNY Press. — 2008. — ISBN 9780791444313.
• Van Tuyl, A. et al. Breeding and Genetics of Ornamental Geophytes // Ornamental Geophytes: From Basic Science to Sustainable Production / ed. Kamenetsky, R., Hiroshi, O.. — CRC Press, 2012. — P. 131—158. — ISBN 9781439849248.
• Zonneveld, J. M. The systematic value of nuclear genome size for ‘‘all’’ species of Tulipa L. (Liliaceae) // Plant Syst Evol. — 2009. — Vol. 281. — P. 217—245. — DOI:10.1007/s00606-009-0203-7

Нидерланд телендә

• Bloembollenkeuringsdienst (BKD). Statistics Tulip 2012—2013. — Lisse: BKD, 2013.
• Bloembollenkeuringsdienst (BKD). Voorlopige statistiek voorjaarsbloeiers 2013—2014. — Lisse: BKD, 2014.
• Krelage, E. H. Bloemenspeculatie in Nederland: De Tulpomanie van 1636—'37 en de Hyacintenhandel 1720—'36. — Amsterdam: P.N. van Kampen & Zoon, 1942.
• Van Raamsdonk, L.W.D. Species relationships and taxonomy in Tulipa subg. Tulipa (Liliaceae) // Plant Syst Evol. — 1995. — Vol. 195. — P. 13—44.

Һылтанмалар

• Ләлә (сәскә) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.

Әҙәбиәт

• Ҡалып:Анненков
• Ҡалып:Книга:Флора СССР
• Клабуков, А. Г. Итоги интродукции и особенности биологии и агротехники тюльпанов на Урале // Интродукция и приёмы культуры цветочно-декоративных растений. — М.: Наука, 1997. — 168 с.
• Лисянский, Б. Г., Ладыгина, Г. Б. Тюльпаны. — М.: Астрель; АСТ, 2002. — 152 с. — ISBN 5-17-014176-9 (АСТ). — ISBN 5-271-04222-7 (Астрель)
• Силина, З.М. Декоративные травянистые растения для открытого грунта СССР: в 2 т. / Н. А. Аврорин. — Л.: Наука, Лен. отд., 1977. — Т. 2. — С. 221—317.
• Шарипов, А., Пратов, У. Тюльпаны Средней Азии (на узб. и рус. яз.). — Ташкент: Ӱзбекистон миллий энциклопедияси, 1997. — 145 с.
• Шарипов А., Пуратов У. Тюльпаны. — Ташкент, 1999.