Магадан

Ҡала
Магадан рус. Магадан
Флаг Герб
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Магадан өлкәһе
Ҡала округы	Магадан ҡалаһы
Координаталар	59°34′ с. ш. 150°48′ в. д.^HGЯO
Ҡала мэры	Гришан Юрий Фёдорович[1]
Нигеҙләнгән	1929 йыл
Ҡала с	1939 йыл
Майҙаны	295[2] км²
Климат тибы	субарктик, диңгеҙ
Рәсми теле	рус теле
Халҡы	↘92 974[3] кеше (2015)
Тығыҙлығы	315,17 кеше/км²
Милли состав	урыҫтар 84,1 %, украиндар 6,5 %, эвендар 1,7 %, белорустар 0,8 %, татарҙар 0,9 %, коряктар 0,6 %, ительмендар 0,4 %, чукчалар 0,2 %, камчадалылар 0,2 %, юкагирҙар 0,05 %, чувандар 0,04 % [4]
Этнохороним	магадандар
Телефон коды	+7 4132
Почта индексы	685000
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	49
ОКАТО коды	44 401
ОКТМО коды	44 701 000 001
Рәсми сайт	magadangorod.ru  (рус.)
Магадан Магадан (Магадан өлкәһе)

Магадан — Рәсәйҙең төньяҡ-көнсығышындағы порт-ҡалаһы. Магадан өлкәһе һәм шул уҡ исемдәге ҡала округының административ үҙәге.

Халҡы 92 974^[3] кеше тәшкил итә (2023). Магадан ҡалаһында Магадан өлкәһе халҡының 66 проценттан ашыуы йәшәй (2022).

«Хеҙмәт батырлығы ҡалаһы» тигән маҡтаулы исемде йөрөтә^[5]. Уға Колыма крайында файҙалы ҡаҙылмаларҙы үҙләштереү буйынса эшселәр ҡасабаһы булараҡ 1929 йылда нигеҙ һалына, 1939 йылдан ҡала статусы бирелә. Магаданка йылғаһы ҡаланы ике өлөшкә бүлә. Ҡала округы сиктәрендә иң ҙур йылға — Дукча, уның үҙәне ҡала иҡтисады өсөн ҙур ауыл хужалығы һәм рекреацион әһәмиәткә эйә. Тарихи үҙәктә 1950 йылдарҙа Ленинград архитекторҙары проекттары буйынса неоклассицизм стилендә төҙөлгән биналар ансамблдәре урынлашҡан.

Физик-географик характеристикаһы

Картала Магадан ҡалаһы

Ҡала пляжы

Географик урыны

Ҡала Нагаев һәм Гертнер ҡултыҡтары араһында, Охот диңгеҙе яры буйында урынлашҡан. Магадандан Мәскәүгә автомобиль юлы буйынса алыҫлығы — 10 210 км^[6]. Магадандан көньяҡтараҡ Владивосток урынлашҡан, уға тиклем ара яҡынса 5000 км тәшкил итә.

Магадан МСК+8 сәғәт бүлкәтендә урынлашҡан. UTC-ҡа ҡарата ҡулланылған ваҡыттың офсеты (күсеүе) +11:00. Ҡулланылған ваҡытҡа һәм географик оҙонлоҡҡа ярашлы, Магаданда ҡояштың уртаса төшө (төшкө сәғәт) 12:57 сәғәттә була^[7].

Климаты

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	2,4	3,2	5,8	9,7	22,3	24,5	27,8	26,1	20,2	13,8	6,6	3,3	27,8
Уртаса максимум, °C	−14,2	−12,5	−8	−1,6	4,9	11,3	14,8	15	10,4	1,7	−7,3	−12,8	0,1
Уртаса температура, °C	−16,4	−15,4	−11,4	−4,6	1,8	7,8	11,8	12	7,5	−0,9	−9,8	−14,9	−2,7
Уртаса минимум, °C	−18,5	−17,8	−14,4	−7,5	−0,5	5,2	9,6	9,7	5,1	−3,1	−12	−17	−5,1
Абсолют минимум, °C	−34,6	−33,3	−30,8	−23,5	−10,8	−3	2,0	−1	−6,3	−21,1	−26,9	−37	−37
Яуым-төшөм нормаһы, мм	14	13	17	33	37	47	64	93	77	80	60	26	561
Һыу температураһы, °C	−1,7	−1,7	−1,7	−1,5	1,1	7,4	12	12,1	8,7	4,4	−0,2	−1,7	3,1
Сығанаҡ: Погода и климат ЕСИМО

Һыу температураһы (1977—2005 годы)
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	−1,5	−1,3	1,8	0,0	8,6	16,6	17,8	18,0	14,0	8,7	4,9	−0,3	18,0
Уртаса температура, °C	−1,73	−1,73	−1,73	−1,49	1,09	7,40	12,0	12,1	8,65	4,36	−0,15	−1,7	3,12
Абсолют минимум, °C	−1,8	−1,8	−1,8	−1,8	−1,8	−1	3,2	1,0	2,7	0,3	−1,8	−1,8	−1,8
Сығанаҡ: [8]

Магаданға диңгеҙ һыҙаттары менән субарктик климат хас. Ҡыш оҙон һәм һыуыҡ, Охот диңгеҙе тарафынан йомшартыла. Йәй ҡыҫҡа һәм һалҡын, елдәр йыш була. Уртаса температура май айында ғына 0 °C билдәһен үтә, октябрь башында 0 °C-тан түбән төшә. Йылдың иң йылы айы — август, уртаса тәүлек максимумы +15 °C, йылдың иң һалҡын айы, ғинуар, уртаса тәүлек температураһы -16,4 °C.

Халҡы

Халыҡ иҫәбе
1939	1959[9]	1962[10]	1967[10]	1970[11]	1975[12]	1979[13]
27 000	↗62 225	↗68 000	↗82 000	↗92 105	↗113 000	↗121 250
1982[10]	1985[14]	1986[10]	1989[15]	1990[16]	1991[14]	1992[14]
↗131 000	↗144 000	↗145 000	↗151 652	↗154 000	↗155 000	↘152 000
1993[14]	1994[14]	1995[14]	1996[14]	1997[14]	1998[14]	1999[14]
↘142 000	↘135 000	↘128 000	↘124 000	↘123 000	↘122 000	→122 000
2000[14]	2001[14]	2002[17]	2003[10]	2005[10]	2006[10]	2007
↘121 000	↘120 600	↘99 399	↗99 400	↗99 800	↗100 000	↗107 600
2008	2009[18]	2010[19]	2012[20]	2013[21]	2014[22]	2015[3]
↘107 100	↘98 961	↘95 982	↘95 463	↘95 048	↘94 344	↘92 974

2020 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, 2021 йылдың 1 октябренә ҡала Рәсәй Федерацияһының 1119 ҡалаһынан халыҡ һаны буйынса 185-се урында тора.

Иҡтисады

Энергетика

Магадан сауҙа диңгеҙе портында «Золотая Колыма» ташыусы күмерҙе бушатыу

1933 йылда Магадан ҡалаһында ҡеүәте 672 кВт булған беренсе эре электр станцияһы төҙөлә.

Термаль (йылылыҡ) энергия етештереүҙе Магадан ТЭЦ-ы башҡара. Электр менән Тәьмин итеүҙе «Магаданэнерго», «Южные Электрические Сети», «Магаданэлектросеть» тормошҡа ашыра.

Сәнәғәт

Ҡалала тау ҡорамалдары етештерелә, балыҡ эшкәртеү предприятиелары, машиналар эшләү заводтары һәм башҡа сәнәғәт предприятиелары эшләй:

• Магадан ағас эшкәртеү заводы

• Магадан шиналар ремонтлау заводы

• «Омолон алтын сығарыу компанияһы»

• «Рәсәй Феррометалдар компанияһы»

• «Колыма күмер компанияһы»

• Магадан һөт заводы

• Магадан икмәк заводы

• Магадан балыҡ заводы

• Магадан алкоголһеҙ эсемлектәр етештереү заводы

• Магадан эре панелле торлаҡ төҙөлөшө заводы

Ауыр тау ҡорамалдары һәм запас частар эшләүсе механик ремонт заводы үҙ продукцияһын Рәсәйҙең бөтә алтын сығарыу төбәктәрен, БДБ илдәрен һәм Африка илдәрен тәьмин итә. Совет осоронан һуңғы осорҙа алтын сығарыу сәнәғәтенең мөһим предприятиелары төҙөлә.

Транспорт

Аэропорт

Автотранспорт

Магадандан өлкәнең төп ҡасабалары аша Р504 «Колыма» федераль трассаһы үтә, ул төбәкте Якутия һәм «ҙур ер - материк» менән тоташтыра.

Магадан автотранспорт предприятиелары Ола, Арман, Палатка, Сокол, Уптар, Ягодное, Сусуман, Усть-Омчуг, Матросово тораҡ пункттарына даими автобус бәйләнеше алып бара. Шулай уҡ ҡала буйлап маршрут таксиҙары йөрөй.

Тимер юл

Әлеге ваҡытта Магадан ҡалаһында тимер юлы юҡ.

1940-1950 йылдарҙа Магадан-Палатка линияһы эшләгән.

Диңгеҙ порты

Ҙурлығы буйынса илдең төньяҡ-көнсығышында икенсе диңгеҙ порты (Петропавловск-Камчатскиҙан һуң)^[23], йыл әйләнәһенә эшләй (декабрҙән майға тиклем — боҙ оҙатыусыһы — караптар төркөмөн йәки каруанын алып барған бер йәки бер нисә боҙватҡыс).

Авиатранспорт

В. С. Высоцкий исемендәге Магадан халыҡ-ара аэропорты (Сокол) — Рәсәйҙең төньяҡ-көнсығышында иң ҙур аэропорт, ул, әйтәйек, кешеләрҙе һәм ашығыс йөктәрҙе ташыу өсөн ҡулланылған берҙән-бер үҙәк. Икенсе аэропорт (Магадан-13) 1990-2000 йылдарҙа үҙенең әһәмиәтен юғалта һәм әлеге ваҡытта аҙ һанлы чартер рейстары өсөн ҡулланыла.

Фән һәм мәғариф

Магадан ҡалаһында Рәсәй Фәндәр академияһының Алыҫ Көнсығыш бүлексәһенең Төньяҡ-Көнсығыш ғилми үҙәге урынлашҡан, ул түбәндәге уҡыу йорттарын берләштерә:

• Рәсәй Фәндәр академияһының Алыҫ Көнсығыш бүлексәһенең Төньяҡ-Көнсығыш комплекслы ғилми-тикшеренеү институты (СВКНИИ)
• РФА Алыҫ Көнсығыш бүлексәһенең Төньяҡ биологик проблемалары институты (IBPS)
• Рәсәй Фәндәр академияһының Алыҫ Көнсығыш бүлексәһенең «Арктика» ғилми-тикшеренеү үҙәге.

Юғары белемде бөтә төбәктәге берҙән-бер учреждение — Төньяҡ-Көнсығыш дәүләт университеты (ТКДУ) күрһәтә^[24].

Шулай уҡ 22 дөйөм белем биреү мәктәбе эшләй.

Мәҙәниәт

Кинотеатрҙар

Магадан ҡалаһында — Горняк, Нуғай, Радуга-Кино кинотеатрҙары урынлашҡан.

Театрҙар

Магаданда ике театр эшләй:

• М. Горький исемендәге Магадан өлкә мәҙәниәт йорто бинаһын төҙөү 1940 йылдың яҙында башлана. Асыу тантанаһы 1941 йылдың 5 октябрендә үтә. Мәҙәниәт йортоноң театр труппаһы Магадан эстрада театры менән берләшкәс, Горький магадан музыка-драма театры барлыҡҡа килә.^[25]. Хәҙерге исеме — Магадан дәүләт музыкаль драма театры.

• Магадан дәүләт ҡурсаҡ театры 1979 йылда Щукин мәктәбен тамамлаусы Александр Романов тарафынан ойошторола. Тәүге сығыштары Магадан профсоюздар һарайы сәхнәһендә үтә. 1994 йылдан театрҙың үҙ бинаһы бар. Репертуарҙың нигеҙен әкиәттәр буйынса, шул иҫәптән төньяҡ халыҡтары фольклоры мотивтары буйынса спектаклдәр тәшкил итә.

Музыка

Музыкаль коллективтарҙың һәм концерттарҙың эшмәкәрлеген Магадан өлкә филармонияһы алып бара^[26]. Филармония эргәһендә йыр һәм бейеү ансамбле эшләй «Энер» (Йондоҙ)^[27] һәм рус халыҡ инструменттары оркестры^[28].

Туғандаш ҡалалар

• Анкоридж, АҠШ (22 июнь 1991)
• Тунхуа, ҠХР (1 июль 1992)
• Елгава, Латвия (16 август 2006)
• Златица, Болгария (27 сентябрь 2012)
• Шуанъяшань, ҠХР (12 июль 2013)
• Барановичи, Белоруссия (25 май 2018)^[29].

Топографик карталар

• Лист карты O-56-14 Магадан. Масштаб: 1 : 100 000. Состояние местности на 1991 год. Издание 1995 г.
• Карта бите O-56-I Магадан. Масштаб: 1 : 200 000. Состояние местности на 1980 год. Издание 1987 г.

Әҙәбиәт

• Магадан: Путеводитель-справочник / Колл. авторов: С. В. Будникова, С. П. Ефимов, В. В. Мищенко, А. Г. Козлов, Л. И. Комарова, О. М. Сокол, К. И. Стельмах; Сост.Л. И. Комарова; Худож. В. Н. Манчук. — Магадан: Магаданское кн. изд-во, 1989. — 224 с. — 30 000 экз. — ISBN 5-75-81-0048-X. (в пер.)
• Магадан. Конспект прошлого / Сост. и авт. вступ. статей А. Г. Козлов — Магадан: Магаданское кн. изд-во, 1989
• Важенин Б. П. Магадан: к историческим истокам названия — Магадан: СВКНИИ ДВО РАН, 2003
• Козлов А. Г. Магадан: возникновение, становление и развитие административного центра Дальстроя (1929—1945) — Магадан : СВКНИИ ДВО РАН, 2007
• Добротворский Н. В. Как магаданцы на Новый год белугу пилили. Сборник краеведческих зарисовок. Магадан: Новое магаданское кн. изд-во, 2010
• Добротворский Н. В. Назад — в будущее Магадана. Краеведческие зарисовки об истории столицы Колымы. Магадан: Новое магаданское кн. изд-во, 2016
• Добротворский Н. В. О бухте Нагаева, Магаданском парке и мамонтенке Диме. Сборник краеведческих статей. Магадан: Изд-во магазина «Магаданские сувениры», 2016
• Кудрин В. Н. В память о Магадане. Набор открыток со стихами. Магадан: Новое кн. изд-во, 2010
• Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2.

Һылтанмалар

• Магадан ҡалаһы мэрияһы рәсми сайты
• Магадан ҡалаһы буйынса Гид — MagadanGid.ru
• Ҡала Telegram-чаты
• Магадан «минең ҡалам»энциклопедияһында
• Фото, тарих, Магадан һәм Магадан өлкәһе тураһында документтар
• KOLYMA төбәк мәғлүмәт порталы.RU
• Магадан һәм Магадан өлкәһе (Колыма) Яңылыҡтары MagadanMedia
• Ҡаланың интерактив картаһы менән ҡала мәғлүмәт системаһы
• Магадан һәм Магадан өлкәһе панорамалары
• Колыма китапханаһы
• Магадан ҡалаһы муниципаль берәмеге паспорты 2022 йыл 25 ғинуар архивланған.

1. Мэр города Магадана » Мэрия города Магадана  (билдәһеҙ). Дата обращения: 17 ғинуар 2022. Архивировано 18 ғинуар 2022 года.
2. Сайт администрации города Магадана. Обновление материалов генерального плана 1994 г. Пояснительная записка  (билдәһеҙ). Дата обращения: 5 февраль 2012. Архивировано из оригинала 13 май 2013 года.
3. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
4. Город Магадан: климат, экология, районы, экономика, криминал и достопримечательности | Не сидится - клуб желающих переехать  (билдәһеҙ). Дата обращения: 30 ноябрь 2014. Архивировано 18 декабрь 2014 года.
5. Указ Президента Российской Федерации от 20.05.2021 № 304 "О присвоении почетного звания Российской Федерации «Город трудовой доблести»  (билдәһеҙ). Дата обращения: 21 май 2021. Архивировано 21 май 2021 года.
6. Магадан Мәскәү араһы километрҙарҙа машина менән — АТИ дистанцияһын иҫәпләү хеҙмәте  (урыҫ). ati.su. Дата обращения: 26 март 2021.
7. Магаданда ваҡыт, Магадан өлкәһе, Рәсәй. Магаданда күпме ваҡыт  (урыҫ). dateandtime.info. Дата обращения: 18 октябрь 2017. Архивировано 18 октябрь 2017 года.
8. ЕСИМО
9. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу  (урыҫ). Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
10. Народная энциклопедия «Мой город». Магадан
11. Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.  (урыҫ) Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
12. Российский статистический ежегодник, 1998 год
13. Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.  (урыҫ) Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
14. Российский статистический ежегодник. Госкомстат, Москва, 2001  (билдәһеҙ). Дата обращения: 12 май 2015. Архивировано 12 май 2015 года.
15. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения  (билдәһеҙ). Архивировано 22 август 2011 года.
16. Российский статистический ежегодник.2002 : Стат.сб. / Госкомстат России. – М. : Госкомстат России, 2002. – 690 с. – На рус. яз. – ISBN 5-89476-123-9 : 539.00.
17. Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более  (билдәһеҙ). Архивировано 3 февраль 2012 года.
18. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 ғинуар 2014. Архивировано 2 ғинуар 2014 года.
19. Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность и размещение населения Магаданской области (часть 1)  (билдәһеҙ). Дата обращения: 11 сентябрь 2014. Архивировано 11 сентябрь 2014 года.
20. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 31 май 2014 года.
21. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов)  (билдәһеҙ). Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано 16 ноябрь 2013 года.
22. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 август 2014. Архивировано 2 август 2014 года.
23. 2012 йылда Рәсәй диңгеҙ порттарының йөк әйләнеше.  (билдәһеҙ) // morport.com. Дата обращения: 21 июль 2014. Архивировано 15 сентябрь 2013 года.
24. Ни өсөн Магаданда юғары белем алыуҙы тәьмин итеү бик ауыр.  (билдәһеҙ) Российская газета (29 июль 2021). Дата обращения: 26 ноябрь 2021. Архивировано 26 ноябрь 2021 года.
25. Музыкально-драматический театр имени Горького  (билдәһеҙ). Дата обращения: 11 март 2015. Архивировано из оригинала 2 апрель 2015 года.
26. Магаданская областная филармония  (билдәһеҙ). Дата обращения: 25 март 2015. Архивировано 17 декабрь 2014 года.
27. Ансамбль «Энэр»  (билдәһеҙ). Дата обращения: 25 март 2015. Архивировано 19 март 2017 года.
28. Магаданский Русский оркестр  (билдәһеҙ). Дата обращения: 25 март 2015. Архивировано 2 апрель 2015 года.
29. Барановичи и Магадан стали городами-побратимами // Новости Союза Беларуси и России  (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 март 2021. Архивировано 27 июль 2021 года.