Мары

Мары
төркм. Mary
Нигеҙләү датаһы 1884
Рәсем
Рәсми атамаһы Мары
Дәүләт  Төркмәнстан
Административ үҙәге Марый виләйәте[d], Мары өлкәһе[d], Мервский округ[d], Мервский уезд[d] һәм Мары өлкәһе[d]
Административ-территориаль берәмек Марый виләйәте[d]
Халыҡ һаны 126 141 кеше (2010)
Туғандаш ҡала Джиддә, Истанбул һәм Сәмәрҡәнд
Милке Спорт топлумы[d]
Почта индексы 745400
Номер тамғаһы коды MR
Карта
 Мары Викимилектә

Мары[1] (төркм. Mary [maɾɯ], 1937 йылға тиклем атамаһы Мерв , фарсы. مرو‎) — Төркмәнстандың көньяғындағы ҡала, боронғо Мерв ҡалаһы хөрмәтенә аталған, Мары виләйәте (өлкәһе) үҙәге.

Ҙурлығы буйынса хәҙерге Төркмәнстандың икенсе ҡалаһы. Туран уйһыулығының көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә Мургаб оазисы территорияһында, Афғанстан тауҙарында баш алған Мургаб йылғаһы дельтаһында урынлашҡан. Көньяҡтан ҡаланы Ҡараҡом каналы урап үтә. Ҡеүәтле тимер юл, мөһим автомобиль юлдары үҙәге. Халҡы — 126 141 кеше (2010)[2]. Ҡала башлығы хәким тип атала.

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мары ҡалаһына 1884 йылда Рәсәй хәрби-административ үҙәге булараҡ беҙҙең эраға тиклем I мең йыллыҡ уртаһында барлыҡҡа килгән боронғо Мерв ҡалаһынан 30 километр көнбайыштараҡ нигеҙ һалына. Атамаһы уның боронғо исеменән алынған[3].

1921 йылдың 7 авгусында Каспий аръяғы Төркмән өлкәһе тип үҙгәртелә. Шулай итеп, Мерв Төркөстан АССР-ының Төркмән өлкәһе Мерв өйәҙе үҙәгенә әүерелә һәм 1924 йылдың 4 декабренә тиклем шулай ҡала. 1926 йылдың 13 авгусына тиклем ҡала Төркмән ССР-ының Төркмән өлкәһе нигеҙендә 1924 йылдың 27 октябрендә төҙөлгән Мерв округы үҙәге була. 1941 йылға тиклем ҡалала 18-се Төркмән тау-кавалерия дивизияһы идаралығы һәм частары урынлашҡан.

1926 йылдың 13 авгусында Мерв округы бөтөрөлә, ә Мерв район үҙәге булып китә. 1937 йылда Мерв Мары тип үҙгәртелә.

1991 йылдан һуңғы осор

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

СССР тарҡалғандан һуң Төркмәнстан бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итә. 1992 йылдың 18 майында Мары Мары виләйәте (өлкәһе) үҙәге булып китә[4]. 2015 йылда төрки донъяның мәҙәни баш ҡалаһы итеп һайлана[5][6][7].

Климаты

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Климаты континенталь ҡоро; ғинуарҙың уртаса температураһы −2-нән +4 градусҡа °C тиклем, июлдә +28 — +32 °C; яуым-төшөм йылына 100—300 мм[8].

  • Уртаса йыллыҡ һауа температураһы — +17,1 °C
  • Сағыштырмаса һауа дымлылығы-41,8 %
  • Елдең уртаса тиҙлеге-секундына 4,0 метр
Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Уртаса температура, °C 3,4 4,5 9,9 18,1 24,1 29,2 31,4 29,3 23,3 16,1 10,4 5,3 17,1
Сығанаҡ: NASA. База данных RETScreen

Халҡы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2017 йылға 120 000 кеше.

3000 кешелек ғәйәт ҙур тирмә. Мары.

Халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса 1998 йылда Мары ҡалаһында йәшәүселәр һаны 94 000 кеше тәшкил итә. 2005 йылға Мары халҡының һаны 100 000 кешегә тиклем арта, ә 2017 йылда 120 000 кешегә яҡынлашҡан. Этник составы буйынса Мары ҡалаһында башлыса төркмәндәр, урыҫтар, татарҙар, әрмәндәр йәшәй .

Туғандаш ҡалалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Суперанская А. В. Словарь географических названий. — М.: АСТ-ПРЕСС КНИГА, 2013. — 208 с. — С. 75: Мары [ранее Мерв и Мервь] (Туркм.).
  2. ↑ Население Мары. Дата обращения: 12 октябрь 2011. Архивировано 5 март 2016 года.
  3. ↑ Татарский мир • По средней Азии. Дата обращения: 1 июнь 2009. Архивировано из оригинала 8 февраль 2015 года.
  4. ↑ МАРЫЙСКИЙ ВЕЛАЯТ. Архивировано 28 июль 2009 года. 2009 йыл 28 июль архивланған.
  5. ↑ Культурная столица тюркского, диаметром в 70 метров и высотой 35 метров. Дата обращения: 21 ноябрь 2014. [no Архивировано] 29 ноябрь 2014 года.
  6. ↑ В Туркмении построят трёхэтажную юрту на три тысячи человек. Дата обращения: 2 декабрь 2015. [no Архивировано] 30 ноябрь 2015 года.
  7. ↑ Turkmenistan’s biggest Yourte. Архивировано 6 декабрь 2015 года.
  8. ↑ Марыйская область // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]