Мәләүез районы

Мәләүез районы
Мәләүез районы
Байраҡ^[d]
Нигеҙләү датаһы	20 август 1930
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәк	Мәләүез
Административ-территориаль берәмек	Башҡортостан Республикаhы
Сәғәт бүлкәте	YEKT һәм UTC+05:00^[d]
Халыҡ һаны	88 549 кеше (2010)[1]
Майҙан	3234 км²
Почта индексы	4538ХХ
Рәсми сайт	admmeleuz.ru
Урындағы телефон коды	34764
Мәләүез районы Викимилектә

Мәләүез районы (рус. Мелеузовский район) – Башҡортостандағы муниципаль район. Административ үҙәге – Мәләүез ҡалаһы. Районда 26948 кеше йәшәй.

Башҡортостандың көньяғында урынлашҡан. 1930 йылдың авгусында ойошторолған. Районда 85 ауыл. Йәшәүселәр һаны буйынса уларҙың иң ҙурҙары: Ергән (5,1 мең кеше), Воскресенк (2 мең), Нөгөш (1989 — 1,4 мең), Нордовка (1,0 мең), Корнеевка (0,9 мең кеше). Ауыл халҡының күпселеген башҡорттар, урыҫтар, татарҙар тәшкил итә.

Билдәле шәхестәр

• Кочетков Степан Михайлович, (14.08.1923—24.09.1984), Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан яугир, гвардия кесе сержанты. Уҡсылар полкының пулемёт расчёты командиры. Советтар Союзы Геройы (1943). Васильевка ауылынан^[2].
• Рыбалко Иван Игнатьевич (25.05.1925—26.04.2000), хәрби хеҙмәткәр, полковник. Бөйөк Ватан һуғышыяугиры, механизацияланған уҡсылар батальоны пулемётсыһы. Советтар Союзы Геройы (1943).
• Залыгин Сергей Павлович (23.11.1913—19.04.2000), рус совет яҙыусыһы. 1986—1998 йылдарҙа «Новый мир» журналының баш мөхәррире. Рәсәй Фәндәр Академияһы академигы (1991), ауыл хужалығы фәндәре кандидаты (1948). Социалистик Хеҙмәт Геройы (1988). СССР-ҙың Дәүләт премияһы (1968), Рәсәй Федерацияһы Президентының әҙәбиәт һәм сәнғәт өлкәһендәге премияһы (2000) лауреаты. Сухаревка ауылынан.
• Банников Василий Васильевич (1.11.1925—12.12.1951), Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан яугир, уҡсылар полкының орудие командиры, гвардия өлкән сержанты. Дан орденының тулы кавалеры. Ергән ауылынан.

---

• Кузнецова Валентина Георгиевна (8.02.1949), совет һәм Рәсәй керамика оҫтаһы, биҙәү-ҡулланма сәнғәте рәссамы. 1983 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. Рәсәй Художество академияһының мөхбир ағзаһы (2012). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған рәссамы (1997). Воскресенск ауылынан.
• Моратшин Амран Миһран улы (20.09.1948), ғалим-инженер-электрик, дәүләт эшмәкәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1987 йылдан Башҡортостан Республикаһының Стандартлаштырыу, метрология һәм сертификация үҙәге директоры. Рәсәй Сифат проблемалары академияһы академигы, техник фәндәр докторы. Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған метрологы. Салауат Юлаев ордены кавалеры. Мотай ауылынан^[3].
• Серёгин Иван Тимофеевич (9.09.1933—24.06.1996), нефтсе, 1962—1994 йылдарҙа Краснохолм быраулау идаралығы мастеры. СССР‑ҙың нефть сәнәғәте отличнигы (1979) һәм Дәүләт премияһы лауреаты (1983). Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1981) һәм «Почёт Билдәһе» (1966) ордендары кавалеры. Богородский ауылынан^[4].

Географияһы

Район территоряһының көнбайыш өлөшө көньяҡ сите менән Дөйөм Һырттың төньяҡ армыттарына күскән Ағиҙел буйы убалы тигеҙлегендә, ә көнсығыш өлөшө — Башҡортостан (Көньяҡ) Уралы башланған һырттарҙа ята. Гидрографик селтәре Ағиҙел йылғаһы һәм уның Нөгөш, Һуҡайлы, Ашҡаҙар, Мәләүез ҡушылдыктары менән билдәләнә.

Климаты ҡоро. Йыуылған типик ҡара, ҡара-һоро урман тупраҡтары киң таралған. Ер аҫтында нефть (Введеновка, Волостновка, Грачи, Озерки, Тирәкле, Столяровка, Төньяҡ Ергән, Иҫке Казанковка), балсыҡ (Ҡаран), ҡомло балсыҡ (Самойловка, Ужа), ҡом (Корнеевка), эзбизташ (Гремячин), ҡом-ҡырсынташ ҡатнашмаһы (Ергән, Мәләүез, Таулы, Ташлыкүл, Юпитер, Самаровка), агрономик руда (Ивановка) һ.б. ятҡ-ҡтар бар. Район территорияһында “Башҡортостан” милли паркы, тәбиғәт ҡомартҡылары (карст-спелеологик ҡом. — Ҡотоҡ төбәге, Күперле тәбиғи карст күпере, Кочкарь заказнигы — һирәк осрай торған йәнлектәрҙең йәшәү урыны, Ромадановка йырыны — аҡ балсыҡ һәм олигоцен флоралы сидерит) бар.

Тарихы

Мәләүез районы биләмәһендә үткән быуаттарҙа Юрматы, Тамьян, Сәнкем-Ҡыпсаҡ, Бошман-Ҡыпсаҡ волостары башҡорттары аҫабалар хоҡуғында йәшәй. Һуңынан һәр береһе даими йәшәү урынына әйләнгән ауылдарға нигеҙ һала. Ауылдар, башлыса, 16-сы быуат урталарында барлыҡҡа килә. Уларҙың исемдәре лә йыш үҙгәреп тора. Хатта ҡайһы берҙәре губерна картаһынан төшөп ҡалған саҡтар ҙа була. Улар урынына яңы ауылдар нигеҙләнә. Юрматы волосына ҡараған ауылдар Аҙнай түбәһенә инә. 19-сы быуаттың беренсе яртыһында улар, 7-се башҡорт кантонына ҡарап, 17-се йортҡа берләшә^[5].

Мәләүез һүҙенең килеп сығышы

Халыҡ һаны

1939 йылдан башлап халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса районда даими йәшәгән халыҡ һаны (кеше):

Йыл Халыҡ һаны 1939 44 070 [6][7] 1959 57 968 [8][7] 1970 63 821 [9][7] 1979 30 281 [10][7] 1989 26 509 [11][7] Йыл Халыҡ һаны 2002 26 723 [12][7] 2008 88 735 [13] 2009 88 498 [14] 2010 88 549 [1] 2012 87 150 [15] Йыл Халыҡ һаны 2013 86 577 [16] 2014 85 714 [17] 2015 85 238 [18] 2016 84 784 [19] 2017 84 042 [20] Йыл Халыҡ һаны 2018 83 202 [21] 2019 82 000 [22] 2021 81 876 [23]

Иҡтисад

Мәләүз районы — сәнәғәт-ауыл хужалығы йүнәлешендәге район. Эшкәртеүсе сәнәғәт предприятиелары Мәләүез ҡалаһында урынлашҡан. Нефть ятҡылыҡтары “Ишембайнефть” НГДУ-һы, ҡом, балсыҡ, ҡомло балсыҡ, ҡом-ҡырсынташ ҡатнашмаһы ятҡылыҡтары Мәләүез, Салауат ҡалаларының төҙөлөш материалдары предприятиелары һәм төҙөлөш ойошмалары тарафынан файҙаланыла.

Воскресенкала үҙағас әҙерләнә һәм эшкәртелә. Ауыл хужалығы ерҙәре 173,8 мең га майҙанды биләй, шул иҫәптән 116,0 мең — һөрөнтө ерҙәр, 14,5 мең — бесәнлектәр, 43,1 мең — көтөүлектәр. Иген культураларынан тыш күпләп шәкәр сөгөлдөрө, көнбағыш һәм картуф үҫтерелә. Малсылыҡ — һөт-ит йүнәлешендәге мөгөҙлө эре мал үрсетеүҙән, сусҡасылыҡтан, һарыҡсылыҡтан тора. Районда мал һимертеү буйынса хужалыҡ-ара комплекс, “Ужа” емеш-еләк совхозы, инкубатор ҡошсолоҡ станцияһы, элеватор эшләй.

Транспорт

Район территорияһы буйлап Өфө—Ырымбур тимер юлы, Р-240 «Өфө — Ырымбур» федераль автомобиль юлы үтә.

Социаль-мәҙәни өлкә

Районда 58 дөйөм белем биреү мәктәбе, шул иҫәптән 14 урта, 30 дөйөм китапхана, 50 клуб учреждениеһы, Воскресенка картиналар галереяһы (М.В.Нестеров ис. Худ. музейының филиалы), 2 участка дауаханаһы, “Нөгөш” туристик-экскурсия комплексы, Ағиҙел йылғаһы ярындағы «Дуҫлыҡ» турбазаһы бар. Урыҫ һәм башҡорт телдәрендә «Путь Октября», «Көнгәк» гәзиттәре сыға.

Ауыл биләмәләре һәм ауылдар

80 241	Мәләүез районы	'
80 241 802 000	Әбет ауыл Советы
80 241 802 001	Боһорман
80 241 802 002	Әбет
80 241 802 003	Ерек
80 241 802 004	Ҡотлобулат
80 241 802 005	Түбәнге Таш
80 241 802 007	Восточный
80 241 802 008	Эткөсөк
80 241 805 000	Александровка ауыл Советы
80 241 805 001	Александровка
80 241 805 002	Андреев
80 241 805 003	Петров
80 241 805 004	Хлебодаровка
80 241 810 000	Аптраҡ ауыл советы
80 241 810 001	Аптраҡ
80 241 810 002	Апас
80 241 810 003	Муллағол
80 241 810 004	Сурағол
80 241 810 005	Томансы
80 241 810 006	Хәсән
80 241 815 000	Арыҫлан ауыл Советы
80 241 815 001	Смаҡ
80 241 815 002	Арыҫлан
80 241 815 004	Исламғол
80 241 815 005	Бәләкәй Шәрип
80 241 815 006	Яҡты Күл
80 241 815 007	Яңауыл
80 241 815 008	Береговка
80 241 815 009	Красногорка
80 241 822 000	Воскресенский ауыл советы
80 241 822 001	Воскресенск
80 241 822 002	Ҡусҡар
80 241 822 003	Ҡыҙылъяр
80 241 830 000	Ергән ауыл Советы
80 241 830 001	Ергән
80 241 830 002	Тирәкле
80 241 830 003	Үрге Юлдаш
80 241 830 004	Климовка
80 241 830 005	Нурдәүләт
80 241 830 006	Һабаш
80 241 830 007	Семёновка
80 241 830 008	Столяровка
80 241 830 009	Йомаҡ
80 241 835 000	Денис ауыл Советы
80 241 835 001	Богородский
80 241 835 002	Михайловка
80 241 835 003	Яңы Казанковка
80 241 835 004	Петропавловка
80 241 835 005	Сәйет
[[Иштуған ауыл Советы (Мәләүез районы)	Иштуған ауыл Советы]]
80 241 845 001	Иштуған
80 241 845 003	Берёзовка
80 241 845 006	Һирәт
80 241 845 007	Һыртлан
80 241 850 000	Мәләүез ауыл советы
80 241 850 001	Ҡаран
80 241 850 002	Айтуған
80 241 850 003	Кузьминский
80 241 850 004	Ҡотош
80 241 850 005	Бәләкәй Моҡас
80 241 850 006	Рассвет
80 241 850 007	Ҡаран разъезы
80 241 850 010	Тамъян
80 241 850 011	Ташлыкүл
80 241 850 016	Сарлаҡ
80 241 855 000	Нордовка ауыл Советы
80 241 855 001	Нордовка
80 241 855 002	Варварино
80 241 855 003	Дмитриевка (Нордовка ауыл советы)
80 241 855 004	Яңы Троевка}}
80 241 860 000	Нөгөш ауыл Советы
80 241 860 001	Нөгөш
80 241 860 002	Кәшәле
80 241 860 003	Һәргәй
80 241 865 000	Партизан ауыл Советы
80 241 865 001	Дарьино
80 241 865 003	Һамар
80 241 865 004	Иҫке Казанковка
80 241 865 006	Романовка
80 241 865 007	Троицкий
80 241 865 008	Васильевка
80 241 865 009	Ивановка
80 241 870 000	Первомайский ауыл советы
80 241 870 001	Беренсе май
80 241 870 002	Бельский
80 241 870 004	Дмитриевка (Первомайский ауыл советы)
80 241 870 005	Ҡыҙрай
80 241 870 006	Һамар-Ивановка
80 241 870 007	Самойловка
80 241 870 008	Иҫке Муса
80 241 870 009	Түләк
80 241 870 010	Ужа
80 241 875 000	Сарышевский ауыл Советы
80 241 875 001	Һарыш
80 241 875 003	Аҡназар
80 241 875 008	Мотай
80 241 880 000	Корнеевка ауыл Советы
80 241 880 001	Корнеевка
80 241 880 002	Даниловка
80 241 880 003	Дәүләтҡол
80 241 880 004	Яңы Слободка
80 241 880 005	Покровка
80 241 880 006	Ромадановка
80 241 880 007	Сухаревка
80 241 880 008	Таулы
80 241 880 009	Тихоновка
80 241 885 000	Шевченко ауыл советы
80 241 885 001	Антоновка
80 241 885 002	Конаревка
80 241 885 003	Озерки

Иҫкәрмәләр

1. Всероссийская перепись населения 2010 года
2. Башҡорт энциклопедияһы — Кочетков Степан Михайлович(недоступная ссылка) (Тикшерелеү көнө: 11 август 2018)
3. Справочно-информационный ресурс «Кто есть кто в Республике Башкортостан»: Муратшин Амран Мигранович (рус.) (Тикшерелеү көнө: 15 сентябрь 2018)
4. Башҡорт энциклопедияһы — Серёгин Иван Тимофеевич 2016 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 1 сентябрь 2018)
5. Юлдашев Мулланур. Йомаҡ ауылының микротопонимикаһы. "Көнгәк" гәзите (Мәләүез районы). 16.12.2003. 145-се һан.
6. перепись населения СССР 1939 года
7. Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008. — Б. 448.
8. перепись населения СССР 1959 года
9. перепись населения СССР 1970 года
10. перепись населения СССР 1979 года
11. перепись населения СССР 1989 года
12. Всероссийская перепись населения 2002 года
13. 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
14. Оценка численности Республики Башкортостан постоянного населения на 1 января 2009-2016 годов
15. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (урыҫ)
16. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов (урыҫ) — Росстат, 2013. — 528 с.
17. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (урыҫ)
18. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (урыҫ)
19. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (урыҫ) — 2018.
20. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2017.
21. 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Рәсәй Федерацияһы статистика федераль хеҙмәте.
22. Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019. — Б. 62.
23. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (урыҫ)

Һылтанмалар

• Мәләүез районы // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.  (Тикшерелеү көнө: 18 ноябрь 2018)
• Официальный сайт района
• Неофициальный сайт города Мелеуз и Мелеузовского района 2012 йыл 27 ғинуар архивланған.
• На сайте Республики Башкортостан 2011 йыл 30 ғинуар архивланған.
• Мәләүез ҡала һәм район хакимиәте мәҙәниәт бүлегенең рәсми сайты  (рус.)