Мәхтүмҡолой Фираги

Мәхтүмҡолой Фираги
Зат	ир-ат[1]
Гражданлыҡ	Сәфәүиҙәр дәүләте  Афшариды^[d]  Зенды^[d]  кажарҙар^[d]
Тыуған көнө	1733[2][3]
Тыуған урыны	Hajji Qushan^[d], Сәфәүиҙәр дәүләте
Вафат булған көнө	1782[1][2][3]
Вафат булған урыны	Голестан^[d], Иран
Ерләнгән урыны	Aq Taqeh-ye Qadim^[d]
Атаһы	Довлетмамед Азади^[d]
Яҙма әҫәрҙәр теле	Төркмән теле
Һөнәр төрө	шағир, духовный учитель
Эшмәкәрлек төрө	фәлсәфә һәм шиғриәт[4]
Йәшәү рәүеше	мистицизм^[d]
Мәхтүмҡолой Фираги Викимилектә

Мәхтүмҡолой (төрекм. Mahtumkulu Firaki, Магтымгулы Пираги, фар. مخدومقلی فراغی) — Төркмән шағиры, фәлсәфәсеһе, Төркмәнстан классик әҙәбиәтенә нигеҙ һалыусыларҙың береһе. Шағир Дәүләтмәмәд Азадиҙың улы .

Биографияһы

Мәхтүмҡолой Төркмәнстанда, ҡушылдыҡтары Сумбар һәм Чендыр булған Атрек йылғаһы үҙәнендә, Копетдағ тауҙары итәгендә гөклен ҡәбиләһенә ҡараған төркмәндәр йәшәгән Хажи-Говшан ауылында тыуған. Мәхтүмҡолой ғаиләһе гөклен ҡәбиләһенең бер тармағы булған гәркәз ырыуының ҡышыҡ нәҫеленә — фарсы хакимдары вассаллығы аҫтында булған ултыраҡ игенселәр ҡәбиләһенә ҡараған.

Олоғайғас, шағир үҙе өсөн Фираги (айырылған) ҡушаматын һайлаған. Һәр шиғыр аҙағында ул был псевдонимды, ҡайһы ваҡыт, үҙенә мөрәжәғәт иткән кеүек, ысын исемен ҡуйған. Уның заманындағы шиғриәттең традицияһы шулай булған.

Атаһы уҡытҡан ауыл мәктәбендә уҡыған. Бәләкәй сағынан атаһының өй китапханаһындағы китаптарҙы уҡып, Мәхтүмҡолой фарсы һәм ғәрәп телдәрендә уҡырға өйрәнә. Бала сағынан һөнәрселеккә ынтыла — еп-ҡайыш шорник, тимерсе һәм зәргәр ювелир оҫталығын үҙләштерә.

Мәхтүмҡолой 1753 йылда, бер йыл, Бохара ханлығында Амударья буйындағы Ҡыҙыл-Аяҡта Изге Идрис-Баба кәшәнә мәҙрәсәһендә, уҡый.

1754 йылда Мәхтүмҡолой Бохараға бара һәм танылған Күкәлташ мәҙрәсәһендә бер йыл уҡый. Унда ул мәүләна дин әһеле исемен йөрөткән юғары белемле Нурый-Ҡазым Аббас ибн исемле Сүриә төркмәне менән дуҫлаша.

Мәхтүмҡолой Нурый-Ҡазым менән икәү бергә, хәҙерге Үзбәкстан, Ҡаҙағстан, Тажикстан территориялары буйлап, Афғанстанды аша үтеп, төньяҡ Һиндстанға барып етә.

1757 йылда икеһе лә Хәрәзем баш ҡалаһы Хиуаға — мәҙрәсәләре күп булған ҙур уҡыу-уҡытыу үҙәгенә килә. Бында Мәхтүмҡолой 1713 йылда Ширғази хан төҙөгән мәҙрәсәгә уҡырға инә. Бында хандың айырым хуплауы менән билдәләнгән ғаиләләрҙән сыҡҡан балалар ғына уҡыған. Бында ул алдағы ике мәҙрәсәлә башланған уҡыу курсын тамамлай.

1760 йылда Мәхтүмҡолойҙың атаһы мәрхүм була, һәм шағир тыуған яғына ҡайта. Менгли исемле яратҡан ҡыҙы ғаиләһе тейешле ҡалым түләргә һәләтле булған башҡа кешегә кейәүгә сыҡҡан була. Менглиға булған мөхәббәтен ғүмере буйы күңеле төбөндә һаҡлай — күп шиғырҙарын уға бағышлай.

Тағы бер оло ҡайғы кисерә: ике оло ағаһы һәләк була — көслө хаким Әхмәд Шаһҡа илселек ағзалары булып барғанда улар әсирлеккә эләгәләр. Туғандарын һағыныуы күп шиғырҙарында сағыла.

Тыуған яғына ҡайтҡас, Мәхтүмҡолой өйләнә. Ул ике улын — Һары менән Ибраһимды бик яратҡан; ләкин улдары, кем булһа ла ун ике, икенсеһе ете йәшендә, үлә.

1760 йылдан һуң ғүмеренең аҙағына тиклем, Мәхтүмҡолой Манғышлаҡ ярымутрауына, Әстерханға, хәҙерге Әзербайжан һәм Яҡын Көнсығыш илдәренә сәйәхәт ҡыла.

Төркмән шиғриәтенә йоғонтоһо

Мәхтүмҡолой төркмән шиғри телен, халыҡ һөйләменә яҡынайтып, байтаҡ үҙгәртә. Ул шулай уҡ төркмән әҙәбиәте өсөн традицион булған ғәрәп-фарсы үлсәменән метрика баш тарта, уны силлабик система менән алмаштыра.

Хәтер

• Төркмәнстанда, 18 майҙа, йыл һайын Мәхтүмҡолой Фираги шиғриәтенең яңырыуы, берҙәмлек һәм уның шиғриәте көнө билдәләп үтелә, һәм был көн ял көнө итеп иғлан ителә^[5] .
• 1959 йылда Мәхтүмҡолойға арналған СССР почта маркаһы сығарылды.
• 1983 йылда Мәхтүмҡолойға арналған СССР почта маркаһы сығарылды.
• 1991 йылда Мәхтүмҡолой арналған СССР-ҙың иҫтәлекле тәңкәһе сығарылды.
• Төркмәнстан Хөкүмәте йыл һайын Мәхтүмҡолой исемендәге халыҡ-ара премияһын тапшыра.

Һәйкәлдәре

Файл:Мәхтүмколый (Ашхабад).jpg

Татар Википедисы Ашхабадта Мәхтүмҡолойҙоң һәйкәле алдында

Мәхтүмҡолой һәйкәлдәре донъяның төрлө ҡалаларында ҡуйылған. Иң күп скульптуралары Төркмәнстан ҡалаларында һәм элекке СССР илдәрендә (Киев, Әстерхан, Хиуа), шулай уҡ Иран һәм Төркиәлә урынлашҡан.

Бер бөтөн бетон һәм тәбиғи таштан яһалған төркмән шағиры Мәхтүмҡолой һәйкәле 1971 йылда, Ашхабад ҡалаһының үҙәгендә Мәхтүмҡолой проспектындағы (элек Азатлыҡ проспекты) Мәхтүмҡолой скверында, Төркмәнстан Эске эштәр министрлығының бинаһына ҡаршы, ҡуйылған.

2017 йылдың 18 майында Ташкентта шағирҙың исемен йөрөткән үҙәк урамдарҙың береһендә Мәхтүмҡолойҙың барельефы асылды^[6] .

Топонимикала

• Мәхтүмҡолой (ҡала)
• Мәхтүмҡолой этрабы йәки өлкәһе — Төркмәнстандың Балҡан виләйәтендә.
• Мәхтүмҡолой — Төркмәнстандың газ һәм нефть сығанағы зоналары.
• Ашхабад, Астана, Ҡаршы, Ташкент, Төркмәнбашы, Үргәнес һәм Төркмәнстандың ҙур булмаған бер нисә ҡалаһында һәм элекке СССР-ҙың башҡа күп илдәрендә күп урамдар Мәхтүмҡолой исеме менән аталған.

Институттар һәм ойошмалар

Төркмән шағиры Мәхтүмҡолой исеме менән аталған:

• Төркмән дәүләт университеты.
• Мәхтүмҡолой исемендәге тел һәм әҙәбиәт институты (төркм. Magtymguly adyndaky Dil we Edebiýat Instituty).
• Мәхтүмҡолой исемендәге Ашхабад Милли музыка һәм драма театры.
• Мәхтүмҡолой исемендәге йәштәр ойошмаһы.
• Киевтағы Мәхтүмҡолой исемендәге китапхана.

Кинематографта

• «Мәхтүмҡолой» (1968, реж. Алты Карлиев) — ролде Хаммат Моллук уйнаны.
• Фираги — бәхетенән айырылған (1984, реж. Хужаҡолой Нарлиев) — ролде Анасәйед Аннамухамедов уйнаны.
• Мәхтүмҡолойҙың шиғырҙары Охламон фильмында (уларҙы фильмдың төп геройы уҡый) яңғырай.

Башҡа төрлө хөрмәттәр

• 1974 йылда, Мәхтүмҡолой иҫтәлегенә, Вәли Мухадовтың оркестр әҫәре — Мәхтүмҡолой иҫтәлегенә" симфонияһы булдырылды.
• 1992 йылда Төркмән теле һәм әҙәбиәте өлкәһендә Мәхтүмҡолой исемендәге халыҡ-ара премия булдырылды^[7] .
• 2013 йылда Мәхтүмҡолой хөрмәтенә Мәмәд Гөсәйнов «Мәхтүмҡолой Фираги монологтары» концертлы моно-операһын яҙҙы.
• 2001 йылдан 2009 йылға тиклем Төркмәнстанда «май» айы «Мәхтүмҡолой айы» (Magtymguly aý) тип аталды.
• 2014 йылда Мәхтүмҡолойҙың ижади мираҫын өйрәнеүҙә, таратыуҙа һәм пропагандалауҙа оло ҡаҙаныштары өсөн бүләкләү маҡсатынан «Мәхтүмҡолой Фираги» миҙалы раҫланды^[8].
• Төркмәнстандың «Мәхтүмҡолой» исемле ҡоро йөк карабы^[9]

Нумизматикала

• 
  Төркмән манаты.
  Төркмәнстандың Мәхтүмҡолой портреты төшөрөлгән купюраһы — 10 манат (2009 йыл)

Әҫәрҙәренең урыҫ теленә тәржемәләре

• «Махтумкули. Избранное». Москва. Издательство «Художественная литература». 1983 год. 414 с. Переводы Георгия Шенгели, Арсения Такого, Даума Гребнева, Юлии Нейман, Александра Ревич, Анатолия Старостина, Ю. Алиса, Т. Стрежевой, Ю. Гордиенко.
• Махтумкули Стихотворения. — Вступ. стат. А. Зорина и М. Совельева. Сост. и прим. М. Совельева. — Л.: Издательство «Советский писатель», 1984 год. — 384 с. — портр. — (Б-ка поэта. Большая серия) Переводы Г. Шенгели, А. Такого, М. Таловского, Н. Гребнева, Ю. Нейман, А. Ревич, А. Старостина, Ю. Алиса и др.
• «Слышу голос друга. Страницы туркменский поэзии». Ашхабад. Издательство «Туркменистан». 1985 год. Перевод Н. Гребнева.
• Перевод на английский гөнаһ профессора Юсуп Азмун (Великобритания)

Әҙәбиәт

• Краткая литературная энциклопедия, М., 1972.
• Предисловие А. Зорина и М. Совельева т издание Мәхтумкули, Стихотворения, Советский писатель, Ленинградское отделение, 1984.
• Нуры Байрамов «Долгая дорога», Ашхабад, «Магариф», род. 1986. В составе сборника повесть «Долгая дорога» (перевод Михаила Гребнева) о Мәхтумкули.
• Симашко, Морис Давыдович «Повести красных песков», Алма-Ата, «Ашы», 1966. В составе сборника повесть «Искушение Праги» о Махтумкули.
• Victor Pogadaev (2015). «Turkmenistan. Maktymgyly Pyragy: Dalam Puisinya Berdebar Jantung Rakyat» (Туркмения. Мәхтумкули: в его поэзии сердце бьется народа). — «Dewan Sastera». Куала Lumpir: Bil. 4, Jilid 45, p. 57-58. ISSN 0126-5059.

Иҫкәрмәләр

1. https://data.cerl.org/thesaurus/cnp02151589 (ингл.) — Consortium of European Research Libraries.
2. Библиотека Конгресса — 1800.
3. Международный идентификатор стандартных наименований — 2012.
4. Magtymguly // Чешская национальная авторитетная база данных
5. В Туркменистане праздник — День возрождения, единства и поэзии Махтумкули
6. На ул. Махтумкули в Ташкенте открыт барельеф поэта (фото)  (билдәһеҙ). Газета.uz (18 май 2017). Дата обращения: 18 май 2017.
7. В Туркмении планируют поднять авторитет международной премии им. Махтумкули // turkmenistan.ru
8. ЗАКОН ТУРКМЕНИСТАНА Об учреждении медали Туркменистана «Magtymguly Pyragy»
9. Вести. Ru: Туркменский сухогруз получил пробоину на реке под Астраханью

Һылтанмалар

• Биография Мәхтумкули Праги // medeniyet.gov.tm
• Мәхтумкули — туркменский поэт XVIII века, пиауи под псевдоним «Фраги». Биография поэта // magtymguly.ru