Нерюнгри

Нерюнгри
	Нерюнгри
	саха Нүөрүҥгүрү
	Герб
Нигеҙләү датаһы	1975
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәге	Нерюнгринский район[d] һәм Городское поселение город Нерюнгри[d]
Административ-территориаль берәмек	Городское поселение город Нерюнгри[d]
Халыҡ һаны	53 526 кеше (2023)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	850 метр
Почта индексы	678960
Рәсми сайт	neruadmin.ru
Урындағы телефон коды	411 47
	Нерюнгри Викимилектә

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Нерюнгри (значения).

Не́рюнгри (эвенк. Нерунӈа, саха Нүөрүҥгүрү) — ҡала, Рәсәй Федерацияһы составындағы Саха Республикаһы (Яҡутстан) Нерюнгри районы үҙәге. Нерюнгри ҡала биләмәһен барлыҡҡа килтерә. Саха-Якутияла ҙурлығы буйынса икенсе ҡала.

Этимологияһы

Исеме эвенк теленән Нерунӈа «бәрҙе балығына бай йылға», йәки «мең бәрҙе йылғаһы» тип тәржемә ителә.^[3]

Географияһы

Ҡала Яҡутстандың көньяғында, Мәскәү менән бер киңлектә, Чульман йылғаһының уң яҡ ярында, уның Тимптон йылғаһына ҡойған тамағынан 70 км өҫтәрәк, Якутск ҡалаһынан «Лена» автомобиль юлы буйлап 820 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Алыҫ көнсығыш тимер юлының Нерюнгри-Пассажир тимер юл станцияһы. Нерюнгри Становая һыртының төньяҡ армыттары буйлап һуҙылған, абсолют бейеклеге — 800—850 метр.

Нерюнгри Көньяҡ Яҡут урта тау тайгаһы янында урынлашҡан. ҡала урамдарының рельефы үтә йырғыланған — ҡала Стан һырты армыттары битләүҙәрендә һәм яҫы тау түбәләрендә төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер өлөштәре уйпатлыҡтарҙа урынлашҡан. Мәҫәлән, Нерюнгри-пассажир тимер юл станцияһы — Аммунаҡта йылғаһы үҙәнендә, иҫке ҡала (сәнәғәт районы) Чульман, Үрге һәм Түбәнге Нерюнгри, Бәләкәй Беркакит йылғалары үҙәндәрендә урынлашҡан. Әммә ҡаланың төп, үҙәк өлөшө сусаҡтарҙа урынлашҡан.

Климаты

Уртаса йыллыҡ температура — −6,9 C°
Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге (Бофорт шкалаһы) — 2,6 м/с
Уртаса йыллыҡ һауа дымлығы — 73 %

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	−6	−1,2	7,4	17,6	28,1	34,6	34,8	33,1	26,3	17,7	4,6	−1,8	34,8
Уртаса максимум, °C	−26,7	−20,6	−10,6	−0,1	9,8	19,5	21,8	18,8	9,3	−3	−17,5	−26,3	−2,1
Уртаса температура, °C	−30,4	−25	−15,8	−4,8	4,6	13,4	16,1	13,0	4,5	−7,1	−21,2	−29,8	−6,9
Уртаса минимум, °C	−33,8	−29,2	−21,2	−9,7	−0,4	7,7	10,9	7,9	0,2	−10,9	−24,7	−33	−11,4
Абсолют минимум, °C	−61	−56,9	−49,8	−37	−21,6	−6,4	−3,7	−8	−19,2	−38,7	−50,8	−57,9	−61
Яуым-төшөм нормаһы, мм	15	12	14	28	52	91	108	91	79	50	27	16	583
Сығанаҡ: Погода и климат

Тарихы

Нерюнгри башта палаткалар, балкалар һәм щиттарҙан төҙөлгән ятаҡтарҙан торған биләмә була, яйлап бөтә социаль-мәҙәни-көнкүреш комплексына эйә күп ҡатлы йорттарҙан торған кварталдары булған заманса ҡалаға тиклем үҫкән.

Нерюнгриҙың барлыҡҡа килеү тарихы Көньяҡ Яҡутстан байлыҡтарын үҙләштереү менән бәйле^[4]. Был биләмә тураһында тәүге мәғлүмәттәрҙе урыҫ ер тикшереүселәре Василий Поярков (1643 йыл) һәм Ерофей Хабаров (1667 йыл) алған. Улар Лена йылғаһы буйында урынлашҡан Якутскиҙан көньяҡ яҡут йылғалары буйлап Амурға һәм Алыҫ Көнсығышҡа үткән. XIX быуат башынан был төбәкте Рәсәй Фәндәр академияһы, География йәмғиәте һәм Тимер юлдары министрлығы ойошторған экспедициялар әүҙем тикшергән. 1891-1892 йылдарҙа районды сәнәғәти үҙләштереүгә тотоналар. Ул саҡта Тимптон, Сутам йылғаларының үрге ағымында һәм уларҙың ҡушылдыҡтарында 80-гә яҡын прииск иҫәпләнгән, унда миҙгел һайын 3,5 мең самаһы старатель йәшәгән. Урындағы халыҡ - эвенктар - оҙатыусы булып йөрөгән, йөк ташыу менән шөғөлләнгән. Нерюнгри атамаһы эвенк теленән «хариус йылғаһы» тип тәржемә ителә.

1940 йылдарҙа бында геологик эҙләнеүҙәр партияһы урынлашҡан урын була. 1952 йылда Нерюнгри геологик разведка партияһы ойошторола, Нерюнгри йылғаһы тамағында палаткалар, буласаҡ Нерюнгра ҡасабаһының тәүге торлағы барлыҡҡа килә^[5]. 1963 йылдың сентябрендә «Мощный» ҡатламының көнсығыш участкаһында ятҡылыҡ тәүге тапҡыр асыла, ә 1967 йылдың аҙағына тәүге сүмес күмер күтәрелә. 1975 йылда БАМ-дың төньяҡ тармағын (БАМ Тында - Беркакит линияһы) һәм Көньяҡ Яҡут территориаль-етештереү комплексын ойоштороу Нерюнгри тарихында яңы бит аса. 1975 йылдың 5 ноябрендә ҡала итеп үҙгәртелә.

Нерюнгри СССР-ҙа дөйөм ҡабул ителгән нормалар буйынса проектланһа ла, үҙенә генә хас сағыулыҡҡа эйә. Тау ландшафты төҙөлөштө ҡыйынлаштырған, ләкин был ҡала башҡа төньяҡ ҡалаларынан айырып торған үҙенсәлеккә эйә, ә сағыу төҫтәргә буялған йорт фасадтары, балкондар һәм лоджиялар, бәләкәй архитектура формалары үҙенсәлекле колорит бирә. 1997, 1998, 1999, 2002, 2005 йылдарҙағы иң яҡшы төҙөкләндереүгә Бөтә Рәсәй конкурсы йомғаҡтары буйынса Нерюнгри ҡалаһына дипломдар тапшырылды. 1976 йылда ҡалала торлаҡ йорттар сафҡа индерелә башлаған һәм 30 йыл эсендә 1,3 миллион квадрат метр йорт төҙөлгән, 2005 йылдың 1 ғинуарына ҡарата 12 дөйөм белем биреү мәктәбе, 17 балалар баҡсаһы булған^[6].

Нерюнгри Халыҡ-ара реконструкция һәм үҫеш банкынан коммуналь хужалыҡҡа яңы технологиялар индереүгә ваҡытынан алда кредит алыуға Рәсәйҙең биш ҡалаһы иҫәбенә инде.

2007 йылдың ноябрендә ҡала халҡы Рәсәй Рекордтар китабына индерелгән «Мөхәббәт хаты»н яҙҙы^[7].

Ҡала биләмәһе

Статусы һәм ҡала биләмәһенең сиктәре 2004 йылдың 30 ноябрендәге Саха (Яҡут) Республикаһының «Саха (Яҡут) Республикаһы муниципаль берәмектәренең сиктәрен билдәләү һәм уларға ҡала һәм ауыл биләмәләре статусын биреү тураһында» 173-З N 353-III Законы менән билдәләнгән^[8].

Символикаһы

1984 йылда ҡаланың беренсе гербы раҫлана: геральдика щитында күмер ҡатламы, самосвал, вагонетка, ат бәйләү ҡоролмаһы һәм өҫтөндә шестерня һүрәтләнгән; гербтың плашкаһына Нерюнгри тип яҙылған.

Значок вариантында ҡала гербының бер нисә проекты булған. Уларҙың береһендә: Дүрт өлөшлө ҡалҡан. Беренсе өлөшөндә - «БелАЗ» самосвалы, икенсеһендә - шыршы, өсөнсөһөндә - болан, дүртенсеһендә вагонетка төшөрөлгән. Герб проекты плашкаһында «Нерюнгри» яҙыуы бар^[1].

Нерюнгри гербының икенсе проекты («Яҡут серияһы» значогы буйынса) түбәндәгесә һүрәтләнгән: дүрт йәшел тау фонында ҡара сикле зәңгәрһыу яланда ике көмөш т бәйләүесе өҫкө яҡтан аҫҡы өлөшө асылған көмөш шестерня менән оҙатылған ике көмөш ат бәйләме, уңда - ҡара вагонетка, һулда - көмөш вагонетка. Алғы бүлектә ян-яғында ла шундай уҡ ҡар бөртөктәре менән оҙатылған көмөш кеүек йүгереп барған төньяҡ боланы.

В лазоревой главе серебряный бегущий северный олень, сопровождаемый по сторонам таковыми же снежинками.

Халҡы

Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-SAH' not found.
Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-SAH' not found.

2022 йылдың 1 ғинуарына халыҡ һаны буйынса ҡала Рәсәйҙең 1117 ҡалаһы араһынан 275-се урында тора. Нерюнгри халҡының артыуы ҡаланың яҡут шахталарында эшкә урынлашыу өсөн Донецк шахтёрҙарын һәм уларҙың ғаиләләрен Рәсәйгә ойошҡан рәүештә күсереү урынына әүерелеүенә бәйле^[9].

Милли составы

Урыҫтар - 79,7 %, украиндар - 6,3 %, яҡуттар - 2,5 %, татарҙар - 2,0 %, бүрәттәр - 1,9 %, эвенктар - 1,4 %, үзбәктәр - 0,4 %, ҡырғыҙҙар - 0,3 %, эвендар - 0,2 %, әрмәндәр - 0,2 %, башҡа милләттәр - 5,2 %^[10].

Иҡтисады

Нерюнгри районының артабанғы социаль-иҡтисади үҫеше өсөн тотороҡло потенциалы бар. Район территорияһынан «Лена» федераль автомобиль юлы, Беркакит - Томмот - Якутск тимер юлы үтә. Дәүләт-шәхси партнёрлыҡ нигеҙендә «Көньяҡ Яҡутстанды комплекслы үҫтереү» инвестиция проекты ғәмәлгә ашырыла. Киләсәктә Нерюнгри районы, тейешле ҡеүәттәр үҫешенә ҡарап, күмер сығарыу һәм урта сроклы перспективала - эшкәртеү сәнәғәте өлкәһендә махсуслашҡан Көнсығыш Себер төбәгенең иҡтисади әүҙемлек үҙәге булыуы ихтимал. Яҡутстан Республикаһының элекке башлығы Егор Борисов билдәләүенсә, Нерюнгри районында йылдам үҫеш биләмәһе — ТОР буласаҡ. Бында яңы производстволар төҙөләсәк, тимәк, яңы эш урындары ла булдырыласаҡ. Көньяҡ Яҡутстан Саха (Яҡут) Республикаһында беренсе йылдам үҫеш биләмәһе булырға хаҡлы рәүештә лайыҡ.

Сәнәғәте

Халыҡтың күпселек өлөшө коксланған күмер сығарыу буйынса территориаль-производство комплексының төп һәм ярҙамсы производстволарында мәшғүл. Әммә ҡала күп функциялы категорияһына ҡарай.

Нерюнгриҙа күмер киҫелеше, коксланыусы күмер концентратын етештереү буйынса Нерюнгринск байыҡтырыу фабрикаһы, Инаглин һәм Денис тау-байыҡтырыу комбинаттары, Колмар-ОГР - асыҡ тау эштәре, тау ҡорамалдарын һәм юл техникаһын ремонтлау буйынса завод (РМЗ), Нерюнгри ҡошсолоҡ фабрикаһы, Нерюнгри ГРЭС-ы, ике типография бар. Йорт һалыу комбинаты һәм һөт заводы үҙгәртеп ҡороуҙар башланған осорҙа ябылған.

Транспорт

Нерюнгриҙың транспорт тәьминәте ярайһы уҡ яҡшы. Амур-Яҡут тимер юл магистралендә урынлашҡан ҡала аша шулай уҡ Амур-Яҡут автомобиль магистрале үтә. Тимер юл станциялары - «Нерюнгри-Пассажир», «Нерюнгри-грузная» һәм «Көйөш». Аэропорт Сулман ҡасабаһы янында, Нерюнгриҙан 35 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан.

Нерюнгри илдең тимер юл селтәренә индерелгән. Нерюнгри-пассажир станцияһы Алыҫ Көнсығыш тимер юлының аҙаҡҡы (Тында бүлексәһе) станцияһы булып тора. Амур-Яҡут магистрале буйлап төньяҡҡа табан Нерюнгри Алдан һәм Томмот ҡалалары менән тимер юл селтәре менән бәйләнгән. Нерюнгри станцияһынан түбәндәге поездар йөрөй:

325-се Нерюнгри - Хабаровск пассажирҙар поезы, көн һайын;
77/78-се Нерюнгри — Новосибирск тиҙ йөрөүсе поезы, көн ашала; Барнаул һәм Бийскиға тиклем өҫтәмә төшөп-ултырмай торған вагондар (ВБС);
657/658-се Нерюнгри — Тында, эшселәр поезы, көн һайын;
324/323-сө Нерюнгри — Томмот, урындағы, көн һайын;
75/76-сы Нерюнгри — Мәскәү, тиҙ йөрөшлө, көн ашала;
97/98-се Тында — Кисловодск поезына бер нисә төшөп-ултырмай торған вагондар, тиҙ йөрөшлө, аҙнаға ике тапҡыр;
81/82-се Тында — Благовещенск маршрутындағы «Гилюй» (Томмоттан башлап йөрөй) поезы, төшөп-ултырмай торған вагонлы, тиҙ йөрөшлө, көн ашала;
324-се Нерюнгри — Нижний Бестях, пассажир поезы, көн ашала.

Нерюнгриҙан Нерюнгри - Мәскәү, Нерюнгри - Иркутск, Нерюнгри - Красноярск, Нерюнгри - Новосибирск, Нерюнгри - Хабаровск, Нерюнгри - Якутск йүнәлештәре буйынса авиаосоштар башҡарыла.

Ҡала яны автобустары хәрәкәте: Иенгра, Беркакит, Хатыми, Чульман ҡ.т.ҡ., Серебряный Бор һ.б. Элегерәк Алдан һәм хатта Якутск менән ҡала-ара автобус бәйләнеше булған.

Мәғариф, медицина, мәҙәниәт, спорт

Нерюнгриҙа Новосибирскиҙың «Сибгипрошахт» институты, Профессиональ инновациялар институты һәм М. К. Аммосов исемендәге Төньяҡ-Көнсығыш федераль университетының Техник институты (филиалы) филиалдары урынлашҡан^[11]. Һөнәрселек училищелары, гимназия, дөйөм белем биреү, спорт («Эрэл» ҡара-ҡаршы көрәш балалар һәм үҫмерҙәр спорт мәктәбе), музыка һәм художество мәктәптәре эшләй.

Һаулыҡ һаҡлау учреждениелары - дауаханалар, поликлиникалар, республика реабилитация үҙәктәре СУВАГ һәм Пете исемендәге кондуктив педагогика институты (Будапешт) методикалары буйынса эшләй.

А. С. Пушкин исемендәге мәҙәниәт һәм рухиәт үҙәге, Пионерҙар йорто, Көньяҡ Яҡут территориаль-производство комплексының төҙөлөш тарихы музейы, Нерюнгри ҡала китапханаһы, православие ҡорамдары бар.

Нерюнгриҙа - Көнсығыш Себер һәм Алыҫ Көнсығышта берҙән-бер Актёр һәм ҡурсаҡ театры^[12]. «Һандуғасҡай» балалар музыка хор мәктәбе - халыҡ-ара, төбәк һәм республика конкурстары һәм фестивалдәре лауреаты, «Северяночка» ансамбле - Греция, Бразилия, Португалия һәм Испания фестивалдәре лауреаты эшләй.

Алыҫ Көнсығышта иң ҙур «Таусы» ябыҡ стадионы^[13], «Шахтёр» һәм «Батыр» спорт комплекстары урынлашҡан, ябыҡ һырғалаҡ, тау саңғыһы базаһы бар. Климаты һәм ҡары ҡалаға күп спортсыларҙы йәлеп итә. Нерюнгри районында төрлө спорт төрҙәре буйынса юғары кимәлдәге ярыштар уҙғарырға мөмкинлек биргән 143 спорт ҡоролмаһы: спорт залдары һәм йөҙөү бассейндары, саңғы базаһы һәм ябыҡ һырғалаҡ, тау саңғыһы трассаһы һәм теннис корттары бар.

Кмң мәғлүмәт саралары

Радиостанциялары:

66,68 — Рәсәй Радиоһы / Саха ДТРК-һы (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м — разр. 1 кВт);
68,24 — Маяк радиостанцияһы (Молчит) (РТПС 4 кВт, 116 м);
102,5 — Европа Плюс [Форум — ФМ] Техноцентр ЯСЙ (Снеговик 500 Вт, 36 м, 5 дБ) лиц 9198, 16002, 20986;
102,9 — Авторадио [Форум Плюс] [ООО ТК Интеграл-ТВ] (РТПС 1 кВт, 90 м, 5,3 дБи) лиц 11191, 20141;
103,3 — Рәсәй Радиоһы / Саха ДТРК-һы (РТПС 1 кВт, 116 м — разр. 1 кВт);
103,8 — Саха Радиоһы [ГУ НВК Саха] (РТПС 1 кВт);

Телевидениеһы:

1 — ТВ Центр / Интеграл ТВ [ООО ТК Интеграл-ТВ] (Снеговик 500 Вт, 36 м) лиц 9196;
3 — НТВ (РТПС 500 Вт);
5 — Беренсе канал (РТПС 5 кВт, 155 м);
7 — РЕН ТВ / Интеграл ТВ ТК Интеграл-ТВ ЯСЙ (РТПС 100 Вт, 70 м) лиц 2183, 5613, 11120, 18973;
9 — Рәсәй-1 / Саха ДТРК-һы (РТПС 2 кВт);
11 — ТНТ / 11-се канал ПКП РТС ЯСЙ (РТПС 1 кВт) лиц 2516, 6094, 11660, 20179;
21 — СТС / Спектр ТВ ПКП РТС ЯСЙ (РТПС 1 кВт) лиц 4390, 9309, 16080;
25 — цифра DVB-T (1мп) (яңы 500 Вт, 68 м);
31 — Матч ТВ ТК Интеграл-ТВ ЯСЙ (РТПС 1 кВт, 120 м);
33 — цифра DVB-T (2мп) (РТПС 1 кВт);
36 — Рәсәй К;
Нерюнгри телевидение һәм радиотапшырыуҙар студияһы;
Nerulife — төбәк яңылыҡтары күҙәтеүсе.