Нәсими

Нәсими
әзерб. İmadəddin Nəsimi
Ошибка Lua в Модуль:Unicode_data на строке 469: attempt to index field 'scripts' (a boolean value).
Рәсем
Зат ир-ат
Тыуған көнө 1369
Тыуған урыны Шәмәхә
Тәбриз, Иран
Бағдад
Алеппо, Сүриә
Шираз[d], Иран
Диярбаҡыр, Төркиә
Вафат булған көнө 1419
Вафат булған урыны Алеппо, Сүриә
Үлем төрө Үлем язаһы
Яҙма әҫәрҙәр теле Әзербайжан теле, Ғәрәп теле һәм фарсы теле
Һөнәр төрө шағир, яҙыусы, Шейх
Йәшәү рәүеше мистицизм[d]
Авторҙың Викимилектәге ҡалыбы Nasimi
 Нәсими Викимилектә

Нәсими (ҡушаматы; ысын исеме Сәйед Имадеддин; әзерб. İmadəddin Nəsimi, фарс. عمادالدین نسیمی; яҡынса 1369—1417 йыл, Һалеб) — XIV—XV быуаттың мәшһүр шағиры һәм мистигы, әзербайжан, фарсы һәм ғәрәп телдәрендә ижад иткән[1].

Нәсими әзербайжан шиғриәтен үҫтереүгә ҙур өлөш индергән[2], «Ираника» энциклопедияһы уны беренсе әзербайжан шағиры тип атай[3].

Ғәзәл, робағи һәм тойуғ жанрҙарында яҙа. Әҫәрҙәре Яҡын Көнсығышта һәм Урта Азияла танылыу таба[4]. Суфыйсылыҡтың бер тармағы булған хәрефселек эйәрсәне була.

Сығышы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Нәсими 1369 йылда тыуған. Ҡайҙа тыуғанлығы аныҡ ҡына билдәле түгел: тыуған төйәге тип иҫәпләнгән урындар араһында Шәмәхә[5][6], Тәбриз[7][8], Диярбаҡыр[9], Бурса[10], Һалеб[11], Бағдад[12]һәм Шираз бар[13]. Нәсимиҙең ҡәрҙәше шағир Шаһандан (Шаһиҙә-һандан) Шәмәхәлә Шаһандан зыяратында ерләнгән, тип фараз ителә[14][15]. Әзербайжан тикшеренеүсеһе Сәлмән Мумтаз билдәләүенсә, Шәмәхәләге Шаһандан зыяраты Нәсимиҙең ҡәрҙәше Шаһандан исеме менән бәйле. Мумтаз, ошоға таянып, Нәсими Шәмәхәлә тыуғандыр, тип һығымта яһай[16]. Немец төркиәтсеһе Герхард Дёрфер фекеренсә, Нәсими сығышы менән Әзербайжандыҡы, ә Анатолия йә Хорасандыҡы түгел.

«Нәсими» тигән ҡушаматы ғәрәп һүҙе "нәсим"дән (еңелсә ел) яһалған.

Ҡайһы бер авторҙар фекеренсә, Нәсими төркүмән сығышлы булған[17][18]. Шағирҙың «сәйед» тигән титул йөрөтөүе уның ғәрәп сығышлы булып, Мөхәммәт пәйғәмбәр ырыуына ҡарау ихтималлығына ишаралай, Нәсими үҙе лә ҡайһы бер шиғырҙарында ошо хаҡта әйтә[19].

Совет төркиәтсеһе Афрасияб Вәкилев раҫлауынса, әзербайжан теле Нәсимиҙең туған теле булған[20].

Тормошо

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Нәсими шиғырҙарын әзербайжан, ғәрәп һәм фарсы телдәрендә яҙған.

Нәсими әзербайжан диванына башланғыс һалған (15 меңләп юл)[21], бынан тыш ул фарсы телендә диван төҙөгән (5 меңләп юл). Нәсими әзербайжан шиғриәтенең тәүге шедерҙарын тыуҙырған, әзербайжан әҙәби теленә башланғыс һалған.

Нәсими һөнәрселәр араһында үҫә; математика, астрономия, логика һәм теология өйрәнә. Ижадының башында Нәсими, остазы Наими кеүек үк, суфыйсылыҡ ҡараштарында тора һәм данлыҡлы суфый шәйехе Шиблиҙең эйәрсәне була. Ул шулай уҡ Х быуаттың иран суфыйы һәм шағиры Хөсәйен Халлаж Мансур ижадын бик ярата, Мансур: «Мин — Аллаһ!» тип әйтер булған, шулай итеп, ул һәр кемдә Аллаһ йәшәүе, йәғни һәр кеше Аллаһтың бер өлөшө булыуы тураһындағы фекерҙе белдерә. Нәсими ҙә был фразаны шиғырҙарында ҡуллана. Шулай итеп, ул хәрефселек эйәрсәне булып китә.

Нәсими әҫәрҙәрендә Жәләлетдин Руми, Сәғҙи, Әбүғәлисина, Фәридәддин Аттар телгә алына. Шағирҙың ижадына фарсы әҙәбиәте классиктары Руми, Низами Гәнжәүи һәм Шәйех Аттарҙың йоғонтоһо көслө була. Шәмәхәлә Нәсими ғалимдар (мәжлис-үл-өләмә) һәм музыканттар (муғанниҙар) йәмғиәтен ойоштора, уларға талантлы кешеләр берләшә[22]. Наими язалап үлтерелгәс, Нәсими Ширвандан китә һәм Бағдадҡа килә, Ираҡ, Төркиә ҡалаларында йөрөй, йөрөгән ерендә хәрефселек идеяларын тарата. Бының өсөн йыш ҡына йә ҡыуыла, йә зинданға ябыла.

Нәсими Сүриәгә юллана һәм Һалеб ҡалаһында туҡтай. Дин әһелдәренең ғәйепләүҙәре буйынса ул язалап үлтерелергә тейеш була. Үлем көткәндә Нәсими «хабсиә» («төрмәлә)» тигән дөйөм баш аҫтында бер нисә шиғыр яҙа, уларҙа хакимдарҙың ғәҙелһеҙлеге, хөкөмдарҙарҙың һатлыҡлығы тураһында әрнеүле фекерҙәрен белдерә, фетнәсел ҡарашта ҡалыуын раҫлай. Мысыр солтаны Мөәйәд уның тиреһен һыҙырып алырға һәм кәүҙәһен Һалебта бөтә кеше күрерлек итеп элек ҡуйырға бойора.

Шағир Һалебтағы зыяратҡа ерләнә. Нәсими ырыуы мәрхүмдәре лә шунда ҡуйыла. 1970-се йылдарҙа Нәсими ҡәберенә Әзербайжан ССР-ының Коммунистар партияһы Үҙәк Комитетының беренсе секретары Гейдар Алиев килә[23].

Ижады

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Нәсими әзербайжан әҙәбиәтендә әзербайжан телендә лирик мөхәббәт шиғырҙары — ғәзәлдәр — яҙған беренсе шағир була. Нәсими ижадының башы Әзербайжанда хәрефселек таралыу ваҡытына тап килә. Нәсими хәрефселектең башлығы булған Наими йоғонтоһона бирелә. Нәсими ижады һәм Анатолияла уның эйәрсәндәренең күп булыуы был төбәктә хәрефселектең киң таралыуына сәбәпсе була[24]. Лирикала Нәсими ғәзәл, робағи, тойуғ кеүек жанрҙар оҫтаһы булып таныла.

Нәсимиҙең шиғри мираҫы уның ҡараштарының киңлеген һәм тәрәнлеген дәлилләгән лирик-философик шиғырҙарға бай.

Миңә ике донъя ла һыйыр, тик был донъяға мин һыймам.
Мин — асыл, минең урыным юҡ, йәшәйешкә мин һыймам.
Бөтә булған, бар һәм буласаҡ — һәммәһе лә миндә кәүҙәләнә.
Һорама. Артымдан эйәр. Аңлатмаларға мин һыймам.

Шағирҙы тәбиғәт, тирә-йүндең күркәмлеге һоҡландыра һәм тормошто, йыһанды өйрәнеүгә илһамландыра.

Һөйгәнен ул алиһәгә тиңләй, был үҙе үк дин әһелдәренә Аллаһты хурлау булып күренә.

Нәсими ҡарашынса, хәҡиҡәттең ни икәненә төшөнөргә теләгән кеше кешене, уның матурлыҡҡа, изгелеккә ынтылыштарын аңларға тырышырға тейеш, сөнки Нәсими өсөн кеше — донъя үҙәге, йәшәйеш тажы.

Эй һин, таштар һәм мәғдәндәр араһында хазина эҙләүсе,
Кешенән дә зиннәтлерәк хазинаның булғаны юҡ әле!

Нәсими гуманизмы кешенең бөйөк тәғәйенләнешен, сикһеҙ мөмкинлектәрен аңлау менән бәйләнгән.

Нәсими ижадына фетнәселек кәйефтәре хас була, ул социаль ғәҙелһеҙлек, шәхесте ирекһеҙләү, хакимдарҙың ҡанһыҙлығы һәм тиранлығы менән көрәшкә әйҙәй. Уның шиғырҙары кеше матурлығын һәм аҡылын данлай, һәр төрлө ҡалыптарҙан, шартлылыҡтарҙан, дини догмаларҙан азат булырға саҡыра.

Әҫәрҙәренең ҡулъяҙмалары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Истанбулдағы Баязит китапханаһында 3353-сө һан һуғылған Имаметдин Нәсими диваны әҙиптең иң тулы ҡулъяҙмалар йыйынтығы һанала. Датаһы ҡуйылмаған был "Диван"да 1 мәснәүи, мөнәжәт, 582 ғәзәл, 4 мүстәзад, 3 тәрджибәнд, 302 тойуғ бар[25].

Баҡының Ҡулъяҙмалар институтында датаһы ҡуйылмаған «Диван-и Нәсими» һаҡлана (шифры М-227). Палеографик бирелмәләренә ҡарағанда ҡулъяҙма XVI быуатҡа ҡарай[25]. Институтта тағы М-188 шифры аҫтындағы «Диван-и Нәсими» бар[25].

Нәсими әҫәрҙәре шулай уҡ Матенадаранда (Әрмәнстан)[26], Үзбәкстан Фәндәр академияһы Көнсығышты өйрәнеү институтында (Р-1794 шифры) һаҡлана.

Хәтер

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«Нәсими» фильмынан күренеш. Нәсими (илл.) ролен Рәсим Балаев башҡара

Нәсими исеме бирелгән:

  • Әзербайжан Фәндәр академияһы Нәсими исемендәге Тел белеме институты
  • Баҡы ҡалаһында Нәсими районы
  • Баҡыла Нәсими — метро станцияһы
  • Нәсими исемендәге 2-се ҡала урта мәктәбе (Балакен, Әзербайжан)[27]
  • Ағжабедиҙа, Худатта һәм Баҡыла урам исемдәре
  • Әзербайжандың Сабирабад һәм Биләсүвәр райондарында Нәсими ауылдары, Саатлы районында Нәсимикенд ауылы.
  • Каспий Дәүләт диңгеҙ пароходсылығының «Нәсими» ҡоро йөк теплоходы.

1973 йылда Нәсимиҙең тыуыуына 600 йыл тулыу уңайынан әзербайжан режиссёры Хәсән Сәйетбейле «Нәсими» тигән фильм төшөрә. Төп ролде Рәсим Балаев башҡара. Шул уҡ йылды әзербайжан композиторы Фикрәт Әмиров «Нәсими хаҡында дастан» хореографик поэмаһын (балет) яҙа.

1980 йылда Баҡыла Нәсимигә һәйкәл ҡуйыла. Скульпторҙары — Т. Мәмәдов һәм И. Зәйнәлов; архитекторҙары — А. Гусейнов һәм Г. Мөхтәров (бронза, гранит)[28].

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Энциклопедия Британника. Статья: Seyid İmadeddin Nesimi:
  2. ↑ Encyclopaedia Iranica. Azeri Literature in Iran. 2011 йыл 4 апрель архивланған.:
  3. ↑ Encyclopaedia Iranica. Azeri Turkish
  4. ↑ БСЭ. Статья: Несими
  5. ↑ Inna Naroditskaya. Song from the land of fire: continuity and change in Azerbaijanian mugham. — Routledge, 2002. — С. 10. — 263 с.
  6. ↑ H. Algar. HORUFISM (инг.). — Encyclopædia Iranica, 2004. — Т. XII.
  7. ↑ Сара Ашурбейли. История города Баку: период средневековья. — Азербайджанское государственное издательско-полиграфическое объединение, 1992. — 401 с.
  8. ↑ Kathleen R. F. Burrill. The quatrains of Nesimî, fourteenth-century Turkic Hurufi. — Columbia University publications: Near and Middle East studies, Series A, Volume 14. — Mouton, 1973 — p. 19
  9. ↑ Andrews Walter G. Ottoman Lyric Poetry: An Anthology. — University of Texas Press, 1997. — P. 211–212. — ISBN 0292704720.
  10. ↑ Safarli Aliyar. Imadəddin Nəsimi, Seçilmis Əsərləri. — Baku: Maarif Publishing House, 1985. — P. 1-7.
  11. ↑ Devellioğlu Ferit. Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat: eski ve yeni harflerle. — 1993. — P. 823–824. — ISBN 9757519022.
  12. ↑ Babinger, Franz Nesīmī, Seyyid ʿImād al-Dīn. Encyclopaedia of Islam. Brill Online (2008). Дата обращения: 1 сентябрь 2008. Архивировано 25 февраль 2012 года. 2012 йыл 25 февраль архивланған.
  13. ↑ Walter G. Andrews, Najaat Black, Mehmet Kalpaklı «Ottoman lyric poetry: an anthology», стр. 211, University of Washington Press, 2006:
  14. ↑ Шахәндан (әзерб.) // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Б.: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. X. — С. 472.
  15. ↑ Джидди Г. А. Средневековый город Шемаха (IX—XVII века). — Б.: Элм, 1981. — С. 105. — 174 с.
  16. ↑ Xeybər Göyyallı İnsanlıq mərtəbəsini ucaldan şair (әзерб.) // Mədəniyyət : газета. — 18 декабря 2009. — С. 6-7.
  17. ↑ Энциклопедия Ислама, том VIII, стр. 8, E. J. Brill:
  18. ↑ N. Hanif «Biographical encyclopaedia of Sufis: Central Asia and Middle East», стр. 360, Sarup & Sons
  19. ↑ Siavash Lornejad, Ali Doostzadeh «On the Modern Politicization of the Persian Poet Nezami Ganjavi», стр. 18, Caucasian Centre for Iranian Studies:
  20. ↑ Векилов А. П. Насими. Биографическая справка // Поэты Азербайджана. Малая серия. Издание третье. / В. Н. Орлов (главный редактор). — Л.: Советский писатель, 1970. — С. 162.
  21. ↑ Медина аль-Ислам № 126 — Творчество выдающегося Насими в восприятии немецкого профессора
  22. ↑ Научно-исследовательский институт общей педагогики (Академия педагогических наук СССР). Очерки истории школы и педагогической мысли народов СССР, с древнейших времен до конца XVII в. — Педагогика, 1989. — Т. 1. — С. 406. — 479 с.
  23. ↑ Выступление Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева в Президентском дворце на заседании Государственной юбилейной комиссии в связи с 500-летним юбилеем гениального азербайджанского поэта Мухаммеда Физули - 1 августа 1994 года (Переведено с азербайджанского языка) // Азербайджан : газета. — 2 августа 1994 года.
  24. ↑ Said Öztürk. «Ottoman History: Misperceptions and Truths». — IUR Press, 2011 — p. 136 — ISBN 9090261087
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Каграманов, 1973, с. 170170
  26. ↑ Григорян С. Певец дружбы // Имадеддин Насими : сборник статей. — Б., 1973. — С. 222.
  27. ↑ Федерация гимнастики Азербайджана 2011 йыл 6 июль архивланған.
  28. ↑ Н. В. Воронов. Советская монументальная скульптура, 1960-1980. — М.: Искусство, 1984. — С. 217. — 221 с.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Каграманов Дж. В. Научные поиски наследия азербайджанского поэта XIV Сеййида Имадеддина Насими // Из истории средневековой восточной философии. Баку, 1989. С.139-147.
  • Каграманов Дж. Научно-критический текст произведений Насими // Имадеддин Насими : сборник статей. — Б., 1973.