Пума Пунку

Пума Пунку
Рәсем
Исем Puma Punku
Дәүләт  Боливия
Оҙонлоҡ 116,7 метр
Киңлек 167,36 метр
Карта
 Пума Пунку Викимилектә

Пума Пунку (кечуа Puma Punku — «Пума ҡапҡаһы»)[1] — ҡоролмаларҙың мегалитик ритуал комплексы, унан билдәлерәк мегалитик комплекс Боливияла Титикака күленең көнсығыш яры буйындағы Ла-Пастан 72 км алыҫлыҡта ятҡан Тиуанако эргәһендә урынлашҡан.

Тарихы һәм йәше

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Документаль сығанаҡтарҙа комплекс беренсе тапҡыр испан конкистадоры Педро Сьеса де Леон тарафынан 1549 йылда телгә алына[2]. Пума Пунку беҙҙең эраның VI быуатында төҙөлә. Инкалар өсөн был ҡала донъя яралыуының мөһим урыны булып иҫәпләнгән[3].

Пума Пунку асылған мәлдән алып комплекстың йәшен билдәләү иң мөһим тикшеренеү предметы булып ҡала. Бының менән, башлыса, Анд мәҙәниәте тикшеренеүселәре Бингемтон университетынан Уильям Х.Исбел[4] һәм А. Вранич[5] шөғөлләнә. Пума Пункуның аҫҡы ҡатламы өйөмөнөң радиоуглерод анализы өс төҙөлөш этаптарының беренсеһендә эш башланышы б.э. 536—600 йылдарында була. Әйткәндәй, был ҡатлам Плейстонцен ҡатламдарына һалынған. Вранич ҡаҙыныуҙары Тихуанако/Пумпунку районында инкалар алдынан килгән башҡа мәҙәниәттең юҡлығына күрһәтә[6].

Дөйөм мәғлүмәттәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Пума Пунку комплексы схемаһы менән мәғлүмәт ҡалҡаны

Пума емереклектәре Апакананы хәтерләткән ҡалҡыулыҡта урынлашҡан, һәм, бәлки, яһалма өйөлгән. Уба түбәһендә — соҡор, уны Артур Познанский ҡасандыр яһалма һыу ятҡылығы булған тип һанай[7].

Комплекс мегалитик блоктар менән көпләнгән балсыҡ өйөмдән ғибәрәт. Уның күләме төньяҡтан көньяҡҡа ҡарай 167,36 м, көнсығыштан көнбайышҡа ҡарай 116,7 м тәшкил итә. Төньяҡ-көнсығыш һәм көньяҡ-көнсығыш мөйөштәрендә киңлеге 27,6 метр һәм оҙонлоғо 20 м булған тура мөйөшлө өҫтәмә күләмдәр бар. Өйөмдән түбәндә тура мөйөшлө эске ихата бар, стеналары һәм өҫтө шулай уҡ мегалиттарҙан тора[8][9].

Пума Пункуның көнсығыш ситендә «Литица платформаһы» тип аталған терраса урынлашҡан. Уның күләме — 6,75 метрға 38,72 м. Платформа составына Пума Пунку һәм Тиуанакоҙа табылған иң ҙур таш блок инә. Ҡыҙыл ҡомташтан монолит плитаның күләме 7,81 м оҙонлоҡта, 5,17 метр киңлектә, һәм уртаса, 1,07 метр ҡалынлыҡта. Ауырлығы — 131 тонна самаһы[10].

Пума Пунку өйөмө башлыса балсыҡтан тора, ә ситтәре йылға ҡомо һәм һуйырташтар менән тултырылған. Археологик тикшеренеүҙәр комплекстың өс этапта төҙөлөүен билдәләй[8][9][10][11][12].

Пума Пунку үҫеш осоронда һоҡландырғыс мөғжизә булған тип иҫәпләйҙәр[8]. Әммә был комплекстың башланғыс әһәмиәте һәм роле бер яҡтан тарихи яҙма сығанаҡтарҙың булмауы һәм ваҡыт үтеү менән емерелеүе арҡаһында, икенсе яҡтан юлдар төҙөлөшөндә ваҡ таш етештереү өсөн таш блоктарҙы вәхшиҙәрсә емереү арҡаһында яҡынса[13] [14].

Шулай уҡ XX быуаттың 50-се йылдарында Пума Пунку тирә-яғындағы ҡаҙыныуҙарҙа шундай Урынһыҙ артефакт, шумер һырҙауына оҡшаш яҙыу менән керамик туҫтаҡ кеүек— Фуэнте Магна (исп. Fuente Magna) табыла. Хәҙерге ваҡытта ул Ла-Паста (Боливия) Аҫыл металдар музейында һаҡлана (исп. Museo de Metales Preciosos)

Магнитометрия, электр үткәреүсәнлек һәм сейсмик разведка ысулдарын ҡулланыуҙар комплекстан бер километр радиуста ер аҫтында йәшеренгән төрлө ҡоролмаларҙың, күперҙәрҙең һәм хатта һыу үткәргестәрҙең ҡалдыҡтары барлығын билдәләргә мөмкинлек бирә[15][16].

Пума Пунку төҙөлөшө технологияһы үҙенсәлектәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Юғарыла күрһәтелгәнсә, Пума Пункуның иң ҙур таш монолиты булып ҡыҙыл ҡомташ блок тора, уның ауырлығы яҡынса 131 тонна һәм күләме 7,81 м х 5,17 м х 1,07 м. Күләме буйынса икенсе блоктың ауырлығы 85,2 тонна һәм күләме 7,9 м х 2,5 м х 1,86 м. Ике монолит та «Литица платформаһы» составына инә[10]. Пума Пунку таш һалыуҙары һәм таштарҙың тирә-яҡ сығанаҡтары өлгөһөнөң ентекле петрографик һәм химик тикшеренеүҙәр ҡыҙыл блоктар 10 км алыҫлыҡтағы карьерҙан, ә бәләкәйерәк андезит блоктар яҡынса 90 км алыҫлыҡтан килтерелгән тип билдәләй[8][17]. Таштарҙың карьерҙарҙан килтерелеүе тасуирлаған бер нисә рәт теориялар бар, әммә уларҙың береһе лә киң танылған тип һаналмай. Иң ныҡлы теорияларҙың береһендә күп кешеләрҙең барлығы һәм яһалма ауыш яҫылыҡтар менән берлектә лама тиреһенән арҡандар ҡулланылыуы тураһында фаразлана[18].

Комплекстың таш блоктары цемент иретмәһен ҡулланмайынса ғына формаһы һәм сифаты буйынса өҫ яғы үҙ-ара ялғарлыҡ итеп эшкәртелә[19], ул үҙенә күрә Лего элементтары була.

Бәйләнешеүҙең теүәл башҡарылыуы һыҙма геометрия өлөшөндә едти белемде һәм таш эшкәртеүҙә хәҙер юғалған технологияларға эйә булыуҙы раҫлай[12]. Күп блоктарҙың ярығына хатта ҡырыныу лезвиеһы ла инмәй[20].

Пума Пунку блоктары араһында бер-береһен алмаштырыусы төр элементтарҙың байтаҡ һаны бар. Был, күрәһең, уларҙың күпләп етешетереү эҙемтәһе була һәм технология яғынан урындағы халыҡты күп быуаттар уҙып китә[18]. Беҙҙең ваҡытта ҡаҙып алынған һәм Пума Пункуның рәт булып урынлашҡан блоктары хәҙерге заводтарҙың тимер-бетон конструкцияларының әҙер продукция келәттәрен ныҡ хәтерләтә. Тик заводта изделиеларҙы бетондан ҡоялар, ә Пума Пунку таштарын ҡаты хәлдә эшкәрткәндәр һәм хатта уларҙа ҡатмарлы формалағы төпкөл тишек башҡарғандар.

Пума Пунку комплексының ышаныслы нигеҙен төҙөү өсөн төҙөүселәр котловандар ҡаҙған, уны ҡом һәм ваҡ таш ҡатламдары менән тултырған[18]. Бындай ҡатламдар мегалитик ҡоролманың идеаль нигеҙе булып тора[21][22]. Комплексты төҙөүселәр шулай уҡ иригацион системаһының эшмәкәрлеген һәм йыуынты һыуҙарҙы түгеү мәсьәләләрен эффектлы хәл итә.

Бронза, никель һәм мышаяҡтың уникаль берләшмәһенән эшләнгән ][-рәүешле тарттырғыстарҙы ҡулланыуҙы билдәләргә кәрәк. Улар таш блоктарҙы өҫтәмә үҙ-ара беркетеү өсөн ҡулланылған. Күрәһең, шундай тарттырғыстар ныҡлыҡты арттырыу өсөн сүкеү ысулы менән эшләнгән[23][24].

  • Пума Пункуның таш блоктары
  • Орнамент миҫалы (һул блоктың ҡабырға йөҙө)
    Орнамент миҫалы (һул блоктың ҡабырға йөҙө)

Пума Пункуның мәҙәни һәм рухи әһәмиәте

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Комплекс төҙөлөшө ваҡытындағы яҙма сығанаҡтар булмағанлыҡтан, уның баштағы мәҙәни һәм рухи әһәмиәте тураһында тик тойорға ғына мөмкин. Ошо юҫыҡта, Пума Пунку һәм Тиуанако өлкәһе анд донъяһының үҙенә күрә хаж ҡылыусыларҙы йәлеп иткән дини үҙәге булған[25][26]. Пума Пунку һәм Тиуанаконы уратып алған урындағы ҡаҙыныуҙар был урында бер ниндәй ҙә мәҙәни ҡатламдың булмауын раҫлай. Йәғни бында даими ултыраҡтың эҙҙәре табылмай[8].

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Harold Osborne. Indians of the Andes: Aymaras and Quechuas. — Routledge, 2013. — С. 135. — 294 с. — ISBN 9781136544521.
  2. ↑ Alan L. Kolata. The Tiwanaku: Portrait of an Andean Civilization. — Wiley, 1993. — 336 с. — ISBN 9781557861832.
  3. ↑ Jo Ellen Burkholder Tiwanaku (Tiahuanaco) // Encyclopedia of Anthropology. — Thousand Oaks: SAGE Publications, Inc., 2006. — С. 2201–2201.
  4. ↑ Isbell, William H. Palaces and Politics in the Andean Middle Horizon / Dumbarton Oaks Research Library and Collection. — Washington, D.C., Palaces of the Ancient New World: Evans, Susan Toby & Pillsbury, 2004. — С. 191–246. — ISBN 0-88402-300-1. Архивная копия от 13 июнь 2010 на Wayback Machine
  5. ↑ Vranich, Alexei N. Interpreting the meaning of ritual spaces: The temple complex of Pumapunku, Tiwanaku, Bolivia (англ.) : диссертация. — University of Pennsylvania, 1999.
  6. ↑ Vranich, Alexei N. Interpreting the meaning of ritual spaces: The temple complex of Pumapunku, Tiwanaku, Bolivia (англ.) : диссертация. — University of Pennsylvania, 1999.
  7. ↑ В. А Башилов. Древние цивилизации Перу и Боливии. — М.: Наука, 1979. — С. 63—70. — 212 с.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Vranich, Alexei N Interpreting the meaning of ritual spaces: The temple complex of Pumapunku, Tiwanaku, Bolivia (инг.) : диссертация. — University of Pennsylvania, 1999.
  9. ↑ 9,0 9,1 Vranich, A. The Construction and Reconstruction of Ritual Space at Tiwanaku, Bolivia: A.D. 500—1000 (инг.) // Journal of Field Archaeology. — 2006. — № 31(2). — С. 121—136.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Ponce Sanginés, C. and G. M. Terrazas, 1970, Acerca De La Procedencia Del Material Lítico De Los Monumentos De Tiwanaku. Publication no. 21. Academia Nacional de Ciencias de Bolivia
  11. ↑ Ponce Sanginés, C., G. M. Terrazas Acerca De La Procedencia Del Material Lítico De Los Monumentos De Tiwanaku // Academia Nacional de Ciencias de Bolivia. — 1970. — № 21.
  12. ↑ 12,0 12,1 Protzen, J.-P., and S.E.. Nair, 2000, On Reconstructing Tiwanaku Architecture: The Journal of the Society of Architectural Historians. vol. 59, no. 3, pp. 358—371.
  13. ↑ Vranich, Alexei N. Interpreting the meaning of ritual spaces: The temple complex of Pumapunku, Tiwanaku, Bolivia (англ.) : диссертация. — University of Pennsylvania, 1999.
  14. ↑ Ponce Sanginés, C. and G. M. Terrazas, 1970, Acerca De La Procedencia Del Material Lítico De Los Monumentos De Tiwanaku. Publication no. 21. Academia Nacional de Ciencias de Bolivia
  15. ↑ Ernenweini, E. G., and M. L. Konns, 2007, Subsurface Imaging in Tiwanaku’s Monumental Core. Technology and Archaeology Workshop. Dumbarton Oaks Research Library and Collection Washington, D.C.
  16. ↑ Williams, P. R., N. C. Couture and D. Blom, 2007 Urban Structure at Tiwanaku: Geophysical Investigations in the Andean Altiplano. In J. Wiseman and F. El-Baz, eds., pp. 423—441. Remote Sensing in Archaeology. Springer, New York.
  17. ↑ Ponce Sanginés, C. and G. M. Terrazas, 1970, Acerca De La Procedencia Del Material Lítico De Los Monumentos De Tiwanaku. Publication no. 21. Academia Nacional de Ciencias de Bolivia
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Protzen, Jean-Pierre; Stella Nair, 1997, Who Taught the Inca Stonemasons Their Skills? A Comparison of Tiahuanaco and Inca Cut-Stone Masonry: The Journal of the Society of Architectural Historians. vol. 56, no. 2, pp. 146—167
  19. ↑ Vranich, A., 2006, The construction and reconstruction of ritual space at Tiwanaku, Bolivia (A.D. 500—1000): Journal of Field Archaeology. vol. 31, no. 2, pp. 121—136.
  20. ↑ Robinson, Eugene (1990). In Bolivia, Great Excavations; Tiwanaku Digs Unearthing New History of the New World, The Washington Post. Dec 11, 1990: d.01.
  21. ↑ Vranich, A. The Construction and Reconstruction of Ritual Space at Tiwanaku, Bolivia: A.D. 500—1000 (англ.) // Journal of Field Archaeology. — 2006. — No. 31(2). — P. 121—136.
  22. ↑ Protzen, Jean-Pierre; Stella Nair, 1997, Who Taught the Inca Stonemasons Their Skills? A Comparison of Tiahuanaco and Inca Cut-Stone Masonry: The Journal of the Society of Architectural Historians. vol. 56, no. 2, pp. 146—167
  23. ↑ Lechtman, H.N., 1998, Architectural cramps at Tiwanaku: copper-arsenic-nickel bronze. In Metallurgica Andina: In Honour of Hans-Gert Bachmann and Robert Maddin, Deutsches, edited by T. Rehren, A. Hauptmann, and J. D. Muhly, pp. 77-92. Bergbau-Museum, Bochum, Germany.
  24. ↑ Lechtman, H.N., 1997, El bronce arsenical y el Horizonte Medio. En Arqueología, antropología e historia en los Andes. in Homenaje a María Rostworowski, edited by R. Varón and J. Flores, pp. 153—186. Instituto de Estudios Peruanos, Lima.
  25. ↑ Morell, Virginia (2002). Empires Across the Andes National Geographic. Vol. 201, Iss. 6: 106
  26. ↑ Choi, Charles Q. Drugs Found in Hair of Ancient Andean Mummies National Geographic News. Oct. 22, 2008