Саки (ҡала)

Саки
укр. Саки ҡырымтат. Saq, Сакъ
Байраҡ^[d]	Герб^[d]
Рәсми атамаһы	Саки һәм Saq, Сакъ
Рәсми тел	Ҡырымтатар теле, украин теле һәм урыҫ теле
Дәүләт	Украина  Рәсәй
Административ үҙәге	Саҡ районы[1]
Административ-территориаль берәмек	Городской округ Саки^[d][2] һәм Сакский горсовет^[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+2:00^[d] һәм UTC+3:00^[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Ҡара диңгеҙ
Закондар сығарыу органы	Сакский горсовет^[d]
Халыҡ һаны	396 кеше (1805), 2450 кеше (1926), 7779 кеше (1939)[3], 18 122 кеше (1959)[4], 24 208 кеше (1970)[5], 31 230 кеше (1979)[6], 38 690 кеше (1989)[7], 39 500 кеше (1992), 31 900 кеше (1998), 29 416 кеше (2001)[8], 26 400 кеше (2006), 24 765 кеше (2009)[9], 24 580 кеше (2010)[9], 24 323 кеше (2011)[9], 24 038 кеше (2012)[10], 23 655 кеше (2013)[10], 25 146 кеше (2014)[11], 25 195 кеше (2015)[12], 25 186 кеше (2016)[13], 24 885 кеше (2017)[14], 24 797 кеше (2018)[15], 24 727 кеше (2019)[16], 24 654 кеше (2020)[17], 24 285 кеше (2021)[18]
Ир-егеттәр	11 127[19]
Ҡатын-ҡыҙҙар	14 019[19]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	10 ± 1 метр
Туғандаш ҡала	Братск[20] һәм Долина^[d]
Майҙан	29 км²
Почта индексы	96500–96509
Рәсми сайт	saki.rk.gov.ru
Урындағы телефон коды	+380-6563
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Saky^[d]
Саки Викимилектә

Саки (укр. Саки, ҡырымтат. Saq, Сакъ) — Ҡырымдағы ҡала. Ҡырымдың Сак районының үҙәге, әммә район составына инмәй, ә Саки ҡала округын булдыра (Сак ҡала советы). Бальнео-батҡаҡ курорты. XXI быуат башында БДБ илдәренең «инвалид-коляскала йөрөүселәренең баш ҡалаһы» булараҡ әүҙем үҫешә: ҡала урамдары, магазин, хәстәханалары 80 процентҡа пандустар менән йыһазландырылған һәм мөмкинлектәре сикләнгән кешеләрҙе ҡабул итеү өсөн ҡулайлаштырылған^[21], ундайҙар ҡала халҡының дүрттән бер өлөшөн тиерлек тәшкил итә. Йылы климат һәм диңгеҙ буйының ялпаҡ тигеҙлеге лә быға булышлыҡ итә

Географияһы

Саки Ҡырымдың көнбайыш яры буйында Ҡара диңгеҙҙән 4-5 км, Евпаториянан 22 саҡрым, Симферополдән 45 км алыҫлыҡта ята. Географияһы буйынса ярайһы уҡ үҙенсәлекле ҡала: Сак күленән төньяҡҡа табан диңгеҙ буйы тигеҙлегендә урынлашҡан. Орехово, Лесновка, Владимировка, Прибрежное, Яңы Федоровка, Михайловка, Чеботарка ҡасабалары ҡалаға терәлеп кенә ултыра. Шулай уҡ Михайлов, Тобе-Чокрак күлдәре һәм Ковш быуаһы ла ҡала һыҙатында ята. Ҡалала ағып ятҡан йылға юҡ. Ҡала территорияһына ҡараған ҡом пляждары (Ҡара диңгеҙҙең Каламит ҡултығы) 4,6 километрға һуҙыла^[22].

Климаты

Саки бик күптәнге бальнеологик курорт булараҡ киң билдәле. Ҡала тәбиғәт һәм климат шарттары буйынса Евпаторияға яҡын. Бында диңгеҙ буйы-дала климаты, шуға ла уға ҡоро йәй һәм уртаса йылы, йомшаҡ ҡыш хас. Йыш ҡына көслө еле иҫеүсән. Уртаса йыллыҡ һауа температураһы +12,2 °C^[23], был Ҡырымдың көньяҡ яры буйындағы һауа шарттарына ҡарағанда бер аҙ һалҡыныраҡ. Йәйге айҙарҙа уртаса температура +22 °C, ҡышҡыһын — яҡынса +2 °C. Сакиҙа йәшәүселәр йылына ҡояш балҡышын 2 500 сәғәт татый (Ялтала — 2 223 сәғәт).

Тарихы

Ҡала Ҡырым ханлығы дәүерендә Мансур тип аталған киң билдәле ҡырым ырыуы биләмәһенә ингән ҙур булмаған ауыл була. Саки атамаһы, бәлки, борон был төбәктә көн иткән сактар ҡәбиләһе атамаһынан килеп сыҡҡандыр.

1827 йылда Сакила Рәсәйҙәге тәүге батҡаҡ менән дауалау ҡулланылған шифахана асыла, ә ун йылдан һуң бында Симферополь хәрби госпиталенең бүлексәһе эшләй башлай.

Ҡырым һуғышы осоронда Сакиҙан алыҫ түгел, Сак һәм Ҡызыл яр, күлдәре араһына, коалиция ғәскәрҙәренең ғәйәт ҙур армияһы килеп урынлаша, ул бик күп айҙар буйына Севастополде ҡамауҙа тота. 1855 йылдың февраль башында, Евпаторияла дошман нығытмаларына һөжүм итеү алдынан, бында С. А. Хрулевтың ғәскәре урынлаша. Саки ауылы дошман уты аҫтында емерелә.

Ҡырым һуғышынан һуң 1860—1864 йылдарҙа Ҡырым татарҙарыэмиграцияһының икенсе тулҡынынан барышында, «Таврия губернаһының 1867 йылғы Хәтер китабына» ярашлы, ҡырым-татар халҡының күпселеге Саки ҡалаһын ташлап китә, әммә һуңыраҡ ҡайтанан татар, грек һәм рус күскенселәре килеп тула^[24]. Емерелгән һәм ташланған ҡасаба әкренләп ҡайтанан төҙөлә башлай.1858 йылда Полтава губернаһы күскенселәре бында күсенеп килә, һуңынан Константинополь гректары килеп тула. Ҡала гербында бронтозавр һүрәтләнгән.

Әммә тик совет дәүерендә генә Саки ысын ҡалаға әүерелә, сөнки халыҡ һанының ҡырҡа артыуы күҙәтелә. 1952 йылда уға ҡала статусы бирелә^[25].

Халҡы

Халыҡ һаны 1805 1926 1939 1959[26] 1971 1979[27] 1989[27] 396 ↗2450 ↗7786 ↗18 122 ↗800 25 ↗921 25 ↗990 31 2001[27] 2006 2009[28] 2010[28] 2011[28] 2012[29] 2013[29] ↘416 29 ↘400 26 ↘765 24 ↘580 24 ↘323 24 ↘24 038 ↘655 23 2014[30] 2015[31] 2016[32] 2017[33] 2018[34] ↗25 146 ↗195 25 ↘186 25 ↘885 24 ↘797 24

2016 йылдың 1 ғинуарына ҡарата халҡы буйынса ҡала Рәсәй Федерацияһының 1112^[35] ҡалаһы араһында ^[36] 375-се урында була

Милли составы

Халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса 2001 һәм 2014 йылдарҙа халыҡтар һаны түбәндәгесә:

милләте	2001[37], бөтәһе, кеше	% барыһы ла- көндәре	2014[38] бөтәһе, кеше	% барыһы ла- көндәре	% күрһәтеү- шиха
күрһәтеү			24046	95,63 %	100,00 %
рус	18573	65,12 %	17354	69,01 %	72,17 %
украиндар	6938-гә	24,33 %	4001	15,91 %	16,64 %
ҡырым татарҙары	1646	5,77 %	1324	5,27 %	5,51 %
татарҙар	118	0,41 %	460	1,83 %	1,91 %
белорустар	527	1,85 процент	358	1,42 %	1,49 процент
әрмәндәр	130	0,46-ға %	148	0,59 процент	0,62 %
йәһүдтәр	68	0,24 %	40	0,16 %	0,17 процент
поляктар	51	0,18 %	36	0,14 %	0,15 %
сиғандар	67	0,23 %	35	0,14 %	0,15 %
әзербайжандар			31	0,12 %	0,13 %
молдавандар			30	0,12 %	0,12 %
башҡа	404	1,42 %	229	0,91 %	0,95 %
күрһәтеү			1100	4,37 %
барыһы	28522	100,00 %	25146	100,00 %

1805 йыл — 396 кеше (378 ҡырым татарҙары, 16 сиған, 2 ясырь)

1926 йыл — 2450 кеше (1792 урыҫ, 327 украин, 112 ҡырым татарҙары, 52 әрмән, 48 йәһүд, 14 немец, 12 эстон)

2006 йыл — 26 400 кеше (66 % урыҫтар, 25 % украиндар, 6,5 проценты — ҡырым татарҙары, 2 % белорустар, шулай уҡ әрмән, грек, йәһүд, поляк, ҡырымчаҡтар, ҡараимдар)

Курорт тармағы

Батҡаҡ менән дауалаусы шифахананың рекламаһы,
1896 йыл.

Үтә ныҡ минералләнгән ләмле яр буйы батҡағы һәм рапа (тоҙға бай булған күл һыуы) Сакины бар тарафҡа таныта. Ҡалала туғыҙ шифахана, шул иҫәптән Николай Бурденко исемендәге арҡа ауырыуҙарын дауалау өсөн махсус санаторий^[39], курорт поликлиникаһы, батҡаҡ шифаханаһы һәм минераль һыу биреү өсөн махсус бювет ҡуйылған һыу менән дауалау шифаханаһы уңышлы эшләй.

Иҡтисады

Ҡалала Ҡырымда калий перманганатын, бромлы метил, персоль һәм аш тоҙон сығарыуға махсуслашҡан иң эре химик заводтарҙың береһе урынлашҡан. Ҡалдыҡтарҙы утилләштереү буйынса проблемалар тыуыуға бәйле, завод 2002 йылда эшләүҙән туҡтай.

Минераль сығанаҡтар базаһында минераль һыу етештереү буйынса завод эшләй. Заводта 1990 йылда 40,9 миллион, 1994 йылда — 16,7 миллион шешә һыу шешәләргә тултырылған. Ҡырымда һәм унан ситтә танылыу алған «Ҡырым» минераль һыуы ла Саки ҡалаһында сығарыла.

Ә Евпатория ҡалаһы һөт заводының һөт цехы һәм икмәк комбинаты — эшкәртеү сәнәғәте предприятиелары.

Ҡалала йод-бром сәнәғәте һәм марганец берләшмәләре технологияларын эшкәртеү буйынса ғилми, конструкторлыҡ һәм эксперименталь-сәнәғәт базаһы булған Ғәмәли химия ғилми тикшеренеү институтына нигеҙ һалынған һәм ул үҫешә.

Төҙөлөш материалдары заводында төҙөлөш өсөн тимер-бетон изделиелар сығарыла. Тәбиғи таш — ҡабырсыҡтарҙан торған эзбизташты һәм төҙөлөш ҡомон сығарыу ҙа юлға һалынған.

Транспорты

Ҡала аша үткән транспорт магистралдәре: республика әһәмиәтендәге автомобиль юлы һәм электрлаштырылған тимер юлы (Остряково-Евпатория тимер юлы). Ҡалала автовокзал һәм тимер юл станцияһы бар. Сакиҙан 36 км алыҫлыҡта аэропорт, 20 километрҙа (Евпатория) йөктәр һәм пассажирҙар өсөн диңгеҙ порты ята. Ҡала юлдарының оҙонлоғо — 62 км.

Сакила 6 автобус маршруты бар.

Евпаториянан Сакиға ҡала яны поезы йәки рейс автобусы менән барырға мөмкин. Ҡалалар араһы ни бары 20 км. Автомобиль юлы яр буйындағы пляждар янынан үтә. Симферополдән Сакиға яҡынса бер сәғәт эсендә барып етеп була.

Иҫтәлекле урындары

Ҡаланың иҫтәлекле урыны — һикһән төргә яҡын ағас һәм ҡыуаҡлыҡтары булған Саки курорт паркы. Леся Украинка, Н. С. Гоголь һәм С. О. Макаровтарға ҡуйылған һәйкәлдәр уларҙың Сакила дауаланыуҙары тураһында хәтерләтә. Евпаториянан 5 км алыҫлыҡта моряк-десантсылар — Евпатория диңгеҙ десанты геройҙарына ҡуйылған һәйкәл урынлашҡан. Диңгеҙ урамы башында грек-скифтарҙың Ҡара-Түбә ҡаласығы ята.

Туғанлашҡан ҡалалар^[40]

Вельста Вадул-луна-Водэ Грозный Долина Ессентуки Ливны Назрань Протвино Рубежный Синин

Судак Фетхий Үҙәк район г. Гомель Цюнхай Щигры Урай Братск Тобольск

Иҫкәрмәләр

1. ОКТМО. 179/2016. Крымский ФО
2. ОКТМО (урыҫ)
3. Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность городского населения СССР по городским поселениям и внутригородским районам (урыҫ)
4. Всесоюзная перепись населения 1959 г. Численность городского населения союзных республик (кроме РСФСР), их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ)
5. Всесоюзная перепись населения 1970 г. Численность городского населения союзных республик (кроме РСФСР), их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ)
6. Всесоюзная перепись населения 1979 г. Численность городского населения союзных республик (кроме РСФСР), их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ)
7. Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения союзных республик, их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ)
8. Кількість та територіальне розміщення населення України. Дані Всеукраїнського перепису населення 2001 року (укр.)
9. Чисельність наявного населення України на 1 січня 2011 року (укр.) — Київ: 2011. — 112 с.
10. Чисельність наявного населення України на 1 січня 2014 року (укр.)
11. Перепись населения 2014 года. Численность населения Крымского федерального округа, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений (урыҫ)
12. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (урыҫ)
13. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (урыҫ) — 2018.
14. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2017.
15. Оценка численности постоянного населения по городским округам и муниципальным районам Республики Крым по состоянию на 1.01.2018 года (урыҫ)
16. Оценка численности постоянного населения по городским округам и муниципальным районам Республики Крым по состоянию на 1.01.2019 года (урыҫ)
17. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (урыҫ)
18. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (урыҫ)
19. http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis_krim/tab-krim/pub-01-03.xlsx
20. https://www.bratsk-city.ru/city/sodruzhestvo-bratska/saki-respublika-krym/
21. Как город Саки превращается в столицу инвалидов | Примечания. Новости Севастополя и Крыма 2018 йыл 27 сентябрь архивланған.
22. Яндекс. Карты — выбирайте, где поесть, куда сходить, чем заняться
23. О Саках 2017 йыл 26 апрель архивланған.
24. Памятная книжка Таврической губернии за 1867год, стр.427(недоступная ссылка)
25. Под редакцией П. Т. Тронько. Історія міст і сіл Української РСР. Том 26, Кримська область.. — Киев: Главная редакция УСЭ., 1974. — С. 585. — 833 с.
26. Всесоюзная перепись населения 1959 г. Численность городского населения союзных республик (кроме РСФСР), их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу
27. Кількість та територіальне розміщення населення України. Дані Всеукраїнського перепису населення 2001 року про адміністративно-територіальний поділ України, чисельність, розміщення та склад населення України за статтю, групування населених пунктів, адміністративних районів, сільських рад за чисельністю населення станом на 5 грудня 2001 року. (неопр.). Дата обращения 17 ноября 2014. 17 ноября 2014 года.
28. Статистичний збірник «Чисельність наявного населення України на 1 січня 2011 року» . — Киів, ДКС, 2011. — 112с. 2021 йыл 31 август архивланған. (неопр.). Дата обращения 1 сентября 2014. 1 сентября 2014 года.
29. Статистичний збірник «Чисельність наявного населення України на 1 січня 2014 року» 2021 йыл 26 ғинуар архивланған. (неопр.). Дата обращения 1 сентября 2014. 1 сентября 2014 года.
30. Перепись населения 2014 года. Численность населения Крымского федерального округа, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений 2015 йыл 24 сентябрь архивланған. (неопр.). Дата обращения 6 сентября 2015. 6 сентября 2015 года.
31. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года 2020 йыл 14 май архивланған. (неопр.). Дата обращения 6 августа 2015. 6 августа 2015 года.
32. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 йыл 13 май архивланған.
33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (неопр.) (31 июля 2017). Дата обращения 31 июля 2017. Архивировано 31 июля 2017 года.
34. Оценка численности постоянного населения по городским округам и муниципальным районам Республики Крым по состоянию на 01.01.2018 года 2019 йыл 14 март архивланған. (неопр.). Дата обращения 24 марта 2018.
35. с учётом городов Крыма
36. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года. Таблица «31. Численность населения городов и пгт по федеральным округам и субъектам Российской Федерации на 1 января 2016 года». RAR-архив (1,0 Mб)
37. Всеукраинская перепись населения 2001 года  (билдәһеҙ). Итоги переписи населения 2001 года по Автономной Республике Крым (Крымстат). (рус.)
38. 4.1. Национальный состав населения 2015 йыл 25 сентябрь архивланған. // Итоги переписи населения в Крымском федеральном округе 2014 года на сайте Крымстата 2015 йыл 25 сентябрь архивланған.
39. Официальный сайт Сакского городского совета | Город-курорт  (билдәһеҙ). Дата обращения: 25 апрель 2013. Архивировано 25 апрель 2013 года. 2013 йыл 1 июнь архивланған.
40. Города-побратимы  (билдәһеҙ). Сакский городской совет. Дата обращения: 16 июль 2014. Архивировано 16 июль 2014 года. 2014 йыл 16 июль архивланған.

Әҙәбиәт

• Косовская А. Ф. Саки: Путеводитель / Художник П. Е. Мальцев; Фото А. В. Митюры. — Симферополь: Таврия, 1980. — 88 с. — 50 000 экз.

Һылтанмалар

• Саки ҡалаһы порталы
• Саки ҡалаһының мәҙәни мираҫы ҡомартҡылары исемлеге (Викигидтағы).