Сребреницалағы геноцид

Сребреницалағы геноцид
2007 йылда танылған 465 ҡорбанды ерләү
Үлтереү юлы

геноцид, атыу, күпләп үлтереү

Урын

Сребреницаның әйләнә-тирәһендә

Координаталар

44°06′ с. ш. 19°18′ в. д.HGЯO

Сәбәп

Бөйөк Сербия, исламофобия, боснякофобия, этник таҙартыуҙар, серблаштырыу

Дата

1995 йылдың 11—31 июле

Үлтереүселәр

Сербия армияһы, Саяндар

Үлтерелгәндәр

8372 бошняк

 Сребреницалағы геноцид Викимилектә

Сребреницалағы геноцид (босн. genocid u Srebrenici, сер. геноцид у Сребреници)[1][2][3][4], шулай уҡ Сребреница һуйышы (босн. masakr u Srebrenici, сер. масакр у Сребреници) — 1995 йылдың июлендә Сребреница ҡалаһында һәм уның тирә-яғында Босния һуғышы ваҡытында 8000-дән[5] ашыу босний мосолман ир-егетен һәм малайҙы геноцидлы үлтереш[6]. Икенсе донъя һуғышы тамамланғандан һуң Европала иң ҙур күмәк кеше үлтереү[7]; элекке Югославия буйынса Халыҡ-ара трибунал һәм БМО-ның Халыҡ-ара суды тарафынан танылған геноцид акты[8][9].

1993 йылдың апрелендә БМО-ның Именлек Советы тарафынан «хәүефһеҙлек зонаһы» тип иғлан ителгән Сребреница анклавы 1995 йылдың 11 июлендә Босния сербтары армияһы тарафынан баҫып алына.

Югославия буйынса Халыҡ-ара трибунал 8 меңдән ашыу өлкән босниялы мосолман ир-егеттең үлтерелеүен асыҡлай[10]. Тикшереүҙәр күрһәтеүенсә, үлтереүҙәрҙе генерал Ратко Младич етәкселегендәге Серб Республикаһы армияһы һалдаттары башҡара[11].

2003 йылда Босния һәм Герцеговинаның Серб Республикаһы властары Босния һәм Герцеговинаның тыныс халыҡты күпләп үлтереүе өсөн яуаплылығын рәсми рәүештә таный[12]. 2010 йылда Сербия парламенты ла үлтереүҙе хөкөм итә, әммә уны геноцид тип таныуҙан баш тарта[13].

2007 йылдың ғинуарында Халыҡ-ара трибунал сербтарҙың ғәмәлдәрен «геноцид енәйәте» тип баһалай (босн. Genocid u Srebrenici). Үҙ сиратында, 2009 йылдың ғинуарында Европа парламенты 11 июлде Сребреницалағы геноцидты иҫкә алыу көнө тип иғлан итә, ә 2024 йылдың 23 майында БМО «Сребреницалағы 1995 йылғы геноцид тураһында халыҡ-ара уйланыу һәм хәтер көнө»н булдыра.[14].

Тикшереү һәм эҙҙәрен йәшереү

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1996 йылда Сребреницалағы геноцид ҡорбандарының ҡалдыҡтарын эксгумациялау

Массовый атыу ваҡытында һигеҙ кеше иҫән ҡала. Улар көн буйына башҡа кешеләрҙең кәүҙәләре аҫтында ҡала, ә төндә ҡасып ҡотола. 1996 йылда, уларҙың шаһиттары һәм спутник һүрәттәре ярҙамында, урындағы тикшереүҙәр башланғас, күпләп ерләнгән урындарҙа бер нисә йөҙ генә мәйет табыла. Һуңыраҡ асыҡланыуынса, бер нисә күмәк ҡәберлектән меңдәрсә кәүҙә сығарыла һәм енәйәт эҙҙәрен ҡаплар өсөн тиҫтәләрсә икенсел һәм өсөнсө ҡатлы ҡәберҙәргә күсерелә. Элекке Югославия буйынса Халыҡ-ара трибунал тикшеренеүселәре төп ҡәберлектә табылған кешеләрҙең ҡалдыҡтары икенсел ҡәберлектәрҙәге кешеләр менән бер үк ҡорал менән үлтерелгәнен билдәләү өсөн криминалистик тикшеренеүҙәр үткәрә; бер үк кешеләрҙең тәненең төрлө өлөштәренең төрлө урындарҙа ерләнгәнлеген раҫлаған 1000-дән ашыу ДНК анализы эшләнә[15][16].

Сребреницала (Канцари үҙәне) мосолмандарҙың геноциды ҡорбандарының эксгумацияланған туғандаш ҡәберҙәренең береһе.

Ҡорбандар һаны

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Документтарҙа ҡорбандарҙың теүәл һаны билдәләнмәгән[17], әммә 8000 тирәһе кеше үлтерелгән тип баһалана. Ҡорбандар туғандар ҡәберлегендә ерләнә.

1995 йылдың июль ваҡиғалары ҡорбандарының ҡәберҙәре күп йылдар үткәс табыла. Атап әйткәндә, 2007 йылдың көҙөндә 616 босний мосолманының мәйеттәре менән бер туғандар ҡәбере табыла.

Босния һәм Герцеговиналағы һуғыш ваҡытында хәбәрһеҙ юғалғандарҙы эҙләү буйынса дәүләт комиссияһы 8200 ҡорбан теркәгән, Халыҡ-ара Ҡыҙыл Тәре комитеты - 7800, ә Сребреницалағы ҡорбандарҙың ғаиләләре буйынса төрлө ойошмаларҙың мәғлүмәттәренә ярашлы, һәләк булғандар һаны 10 700-гә етә. Комиссия етәксеһе Амор Машович, ысын ҡорбандар һаны - 8,5 мең самаһы кеше, тип иҫәпләй[18].

Сребреницалағы үлтереш ҡорбандары иҫтәлегенә йәмәғәт ойошмалары ойошторған проекттың рәсми сайтында һәләк булғандар исемлеге 8 372 исемдән тора[19], Поточари ауылында рәсми мемориал урынында ҡуйылған иҫтәлекле ташта ла тап ошо һан күрһәтелгән.

Ҡорбандарҙың дөйөм һаны һәм ҡорбандар йәшәгән тораҡ пункттар исемлеге менән иҫтәлекле таш, Поточариҙағы мемориаль комплекс.

Ҡорбандар тураһында иҫтәлек

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Сербтар тарафынан атып үлтерелгән ун өс йәшлек малайҙың ҡәбер ташы

«Сребреницалағы геноцид ҡорбандары иҫтәлегенә мемориал» 2003 йылдың 20 сентябрендә АҠШ-тың элекке президенты Билл Клинтон тарафынан Поточари ауылында БМО-ның элекке базаһы урынында асыла. Инаугурация тантанаһында Клинтон былай ти: «Ҡеүәткә ынтылышлы яуыз кешеләр был яҡшы кешеләрҙе улар булғанға ғына үлтергән. Әммә Сребреница Европала геноцидтың аҙағы башланыуы була...»[20].

Сәйәси баһа

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Серб Республикаһы властарының позицияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тәүҙә Серб Республикаһы властары тыныс граждандарҙы күпләп үлтереүҙе инҡар итә. Мәҫәлән, 2002 йылда «Серб Республикаһының хәрби енәйәттәрҙе тикшереү буйынса документация үҙәге» Серб Республикаһының элекке Югославия буйынса Халыҡ-ара трибунал менән бәйләнештәр буйынса бюроһы менән берлектә «Сребреница эше тураһында отчет» баҫтырып сығара. Унда Сребреницала 2000-дән артыҡ мосолман үлтерелмәгән һәм уларҙың барыһы ла хәрбиҙәр, ә Халыҡ-ара Ҡыҙыл тәре фальсификацияла ғәйепләнә. Был отчет БМО тарафынан хөкөм ителә.

2004 йылдың октябрендә яңы ойошторолған Сребреница ваҡиғаларын тикшереү буйынса комиссия яңы отчет баҫтырып сығара, унда Серб Республикаһы һалдаттары Сребреницала кәм тигәндә 7000 ир-егетте һәм малайҙы үлтергәнен таный. Комиссия шулай уҡ элекке Югославия буйынса Халыҡ-ара трибуналдың "Прокурор Радислав Крстичҡа ҡаршы" тигән ҡарарын таный, унда ғәйепләнеүселәрҙе «Сребреницала ҡылынған геноцидҡа ярҙам иткән һәм уға булышлыҡ иткән өсөн» хөкөм итәләр. Шул уҡ йылда Серб Республикаһы президенты Драган Чавич 1995 йылдың июлендә Сребреница районында ҡылынған «һуҡмарлы енәйәттәр» өсөн Серб Республикаһы хөкүмәте исеменән рәсми ғәфү үтенә[21].

Сербияның босний мосолмандарын күпләп үлтереүҙе хөкөм итеүе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Босния халҡы үлгән туғандары өсөн йыназа намаҙын уҡый.

Сербия парламенты 2010 йылдың 31 мартына ҡараған төндә 1995 йылда Сребреницала босний мосолмандарының күпләп үлтерелеүен хөкөм иткән һәм һәләк булғандарҙың ғаиләләре алдында ғәфү үтенгән резолюция өсөн тауыш бирә. «Сербия парламенты 1995 йылдың июлендә Босния мосолмандарына ҡаршы енәйәтте, БМО-ның Халыҡ-ара суды билдәләүенсә, ҡәтғи хөкөм итә», — тиелә документта, ултырышта булған 173 кешенең 127-һе уның өсөн тауыш бирә.

Серб закон сығарыусылары һәләк булғандарҙың ғаиләләренә ҡайғы уртаҡлашыуҙарын белдерә, сөнки «фажиғәне булдырмау өсөн мөмкин булғандың барыһы ла эшләнмәгән». Әммә документта 1995 йылғы ваҡиғалар геноцид тип аталмай[22][23]. Президент Томислав Николич шулай уҡ Сребреницалағы үлтереште геноцид тип таныуҙан баш тарта. Уның раҫлауынса, Сребреницала бер ниндәй ҙә геноцид булмаған. Ул ҡайһы бер сербтарҙың унда етди хәрби енәйәттәр ҡылыуын һәм, уның һүҙҙәре буйынса, «уларҙы табырға, судҡа бирергә һәм язаларға кәрәк» тип белдерә[23][24].

2015 йылдың 10 сентябрендә Сербия властары үлтереүҙә ҡатнашҡан һигеҙ кешене, шул иҫәптән Неделько Милидраговичты, ғәйепләй[25].

БМО-ның Именлек Советында тауыш биреү

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2015 йылдың 8 июлендә БМО-ның Именлек советы Бөйөк Британия әҙерләгән Сребреница буйынса резолюция проектын ҡарай[26], ул үлтереүҙе геноцид акты тип таный. Именлек советының өс даими ағзаһы (Франция, Бөйөк Британия, АҠШ) һәм ете даими булмаған ағзаһы (Чад, Чили, Иордания, Литва, Малайзия, Яңы Зеландия, Испания) документты хуплай, дүртәүһе (Ҡытай — даими ағза, Ангола, Нигерия һәм Венесуэла — даими булмаған ағзалар) үҙ һүҙен белдермәй.

Резолюцияны ҡабул итеүҙе Рәсәй, БМО Именлек советының даими ағзаһы булған вето хоҡуғын ҡулланып, ҡамасаулай. РФ вәкиле Виталий Чуркин быны, уның фекеренсә, тәҡдим ителгән резолюция Балҡанда хәлде киҫкенләштереү менән янауы менән нигеҙләй[27][28][29][30][31][32]. Ҡытай резолюция проекты буйынса тауыш биреү Совет ағзаларының берҙәмлегенә кире йоғонто яһаясаҡ тип иҫәпләй. АҠШ һәм Бөйөк Британия Рәсәй ветоһын билдәләнгәндәрҙе инҡар итеү тип баһалай Бмо-ның Халыҡ-ара суды факттар[33][27].

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ krs-tj010802e.PDF (icty.org)
  2. ↑ Decision Enacting the Law on the Center for the Srebrenica-Potocari Memorial and Cemetery for the Victims of the 1995 Genocide (archive.org)
  3. ↑ krs-tj010802e.PDF (icty.org)
  4. ↑ Texts adopted - Srebrenica - Thursday, 15 January 2009 (europa.eu)
  5. ↑ The United Nations - Kirsten Nakjavani Bookmiller - Google Books
  6. ↑ Appeal Judgement Summary for Popović et al. (icty.org)
  7. ↑ Резня в Сребренице: как это происходило? Би-Би-Синың рус хеҙмәте (русса)
  8. ↑ The United Nations - Kirsten Nakjavani Bookmiller - Google Books
  9. ↑ 1992-1995 йылдарҙағы Босния һуғышы ваҡытында Сребреницалағы ваҡиғалар. Досьеһы 2021 йыл 20 май архивланған. // ТАСС
  10. ↑ Kirsten Nakjavani Bookmiller. The United Nations. — Infobase Publishing, 2008. — С. 81. — ISBN 9781438102993.
  11. ↑ Резня в Сребренице: украинские миротворцы и вмешательство НАТО. Би-Би-Синың украин хеҙмәте
  12. ↑ Vreme 704 - Izvestaj Komisije Vlade RS o zlocinu u Srebrenici 1995: Otvaranje najmracnije stranice (серб.)
  13. ↑ Серб парламенты Сребреницалағы күпләп үлтереү өсөн ғәфү үтенде. Lenta.ru (31 март 2010). Дата обращения: 14 август 2010. Архивировано 4 август 2010 года.
  14. ↑ БМО, сербтарҙың ҡаршылыҡ күрһәтеүенә ҡарамаҫтан, Халыҡ-ара Сребреница геноцидын иҫкә алыу көнөн булдыра. (русса)
  15. ↑ Microsoft Word - ~6126968.doc (icty.org)
  16. ↑ Сребреница геноциды: ни өсөн ғәҙеллек татыулыҡҡа алып бармай (рус.)
  17. ↑ Phillip Corwin, Edward S. Herman, George Bogdanich и др. The SREBRENICA MASSACRE Evidence, Context, Politics (ингл.). Дата обращения: 13 июль 2015. Архивировано 9 июль 2015 года.
  18. ↑ Хатиджа из Сребреницы. Радио Свобода (13 июль 2015). Дата обращения: 13 июль 2015. Архивировано 13 июль 2015 года.
  19. ↑ Francesca Cleverly. List of Victims | Remembering Srebrenica (билдәһеҙ) (24 июнь 2021). Дата обращения: 2 октябрь 2022. Архивировано 2 февраль 2022 года.
  20. ↑ Clinton unveils Bosnia memorial 2020 йыл 1 август архивланған. // BBC
  21. ↑ SREBRENICA GENOCIDE DENIAL REPORT 2020. — Srebrenica-Potočari Memorial and Cemetery for the Victims of the 1995 Genocide, 2020. — С. 26—27.
  22. ↑ Сербский парламент извинился за массовое убийство в Сребренице: Мир: Lenta.ru
  23. ↑ 23,0 23,1 Серб президенты Сребреницалағы үлтереүҙе геноцид тип таныуҙан баш тарта // Lenta.ru. — 1 июня 2012 года. Архивировано из первоисточника 21 апрель 2021.
  24. ↑ Press Online Republika Srpska :: Nikolić: U Srebrenici nije bilo genocida (недоступная ссылка — история). Дата обращения: 26 апрель 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
  25. ↑ Сербияла Сребреницалағы үлтерештә ҡатнашыусыларға ғәйепләү белдерелде // korrespondent.net. — 10 сентября 2015 года. Архивировано из первоисточника 11 апрель 2021.
  26. ↑ Рәсәй БМО Именлек советында Сребреница буйынса резолюцияға вето һалды. Интерфакс. Дата обращения: 5 апрель 2016. Архивировано 3 апрель 2016 года.
  27. ↑ 27,0 27,1 Russia vetoes UN genocide resolution on Srebrenica 2015 йыл 7 август архивланған. // Al Jazeera English
  28. ↑ Russia Vetoes U.N. Resolution Calling Srebrenica Massacre ‘Crime of Genocide’ 2017 йыл 22 ноябрь архивланған. // The New York Times, 09.07.2015
  29. ↑ Russia vetoes UN move to call Srebrenica 'genocide' 2015 йыл 24 август архивланған. // BBC News
  30. ↑ Why Russia is unwilling to call Srebrenica massacre genocide (+video) 2015 йыл 10 июль архивланған. // CSMonitor.com (инг.)баш.
  31. ↑ Russia threatens veto on UN vote calling Srebrenica 'a crime of genocide' 2020 йыл 7 ғинуар архивланған. // The Guardian, 08.07.2015
  32. ↑ Рәсәй Сребреница буйынса БМО Именлек советы резолюцияһына вето ҡуя 2015 йыл 10 июль архивланған. // ТАСС
  33. ↑ Russia Vetoes U.N. Resolution Calling Srebrenica Massacre ‘Crime of Genocide’ 2017 йыл 22 ноябрь архивланған. // The New York Times, 09.07.2015

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]