Тажикстанда ислам

Дүшәнбелә үҙәк йәмиғ мәсете

Тажикстанда ислам иң киң таралған дин булып тора. 2009 йылда Тажикстандың Юғары Йыйылышы Хәнәфи мәҙһәбе трактовкаһындағы исламды рәсми дин тип таныу өсөн тауыш бирә. АҠШ Дәүләт департаменты мәғлүмәттәре буйынса, 2009 йылда Таджикстан халҡының 99 % мосолмандар (95 % − сөнниҙәр, 5 % − шиғыйҙар һәм бер аҙ суфыйҙар)^[1][2]. Тажикстандың мосолман руханиҙары дәүләт власының ҡаты даими күҙәтеүе аҫтында тора.

Тарихы

Иртә тарихы

Урта Азияға исламды ғәрәп вәғәзселәре VII быуатта индерә. Ошо ваҡыттан алып ислам тажик мәҙәниәтенең айырылғыһыҙ өлөшөнә әүерелә. IX—X быуаттарҙа Сәмәниҙәр дәүләте ислам-фарсы мәҙәниәтенең үҙәге була. Исмаил Самани мосолмандарҙың миссионерлыҡ эшмәкәрлегенә булышлыҡ итә.

Совет осоро

Совет дәүләтенең 1929 йылға тиклемге исламға ҡарата рәсми сәйәсәте башҡа конфессияларға һәм дини төркөмдәргә ҡарата үткәрелгән линия менән сағыштырғанда иң уңайлыһы була^[3][4]. Шәриғәт буйынса эштәрҙе хәл иткән дини судтарҙың эшмәкәрлеге рөхсәт ителә, сөнки уның нормалары совет ҡанундарына ҡаршы килмәй. 1921 йылда Төркөстан АССР-ының Үҙәк башҡарма комитеты «Ҡаҙый судтары тураһында положение» сығара, унда билдәләнеүенсә, беренсе инстанцияла эш айырым ҡаҙый тарафынан, апелляция ҡаҙыйҙар съезында ҡарала (3 — 5 кеше), ә башҡарма комитет Президиумы кассация вазифаһын башҡара^[5]. Шуның менән бергә ҡаҙый судтары совет органдарына ҡәтғи буйһона: улар ай һайын үҙҙәренең эштәре тураһында өлкә судына хәбәр итәләр, айына ике тапҡыр дәүләт бурысын һәм суд йыйымдарын тапшыралар, ә прокуратура һәм өлкә суды контроль тәртибендә ҡаҙыйҙан теләһә ниндәй эште талап итә ала^[6].

1923 йыл башынан округта дини мәктәптәр ябыла башлай. Муллалар йәшерен мәктәптәр асалар, дини мәктәптәр асыу өсөн агитация башлайҙар, үҙәк дәүләт һәм партия органдарына диндарҙар исеменән хаттар ебәреүҙе ойошторалар. 1920-се йылдарҙың икенсе яртыһында бөтә дини учреждениеларға, шул иҫәптән ислам учреждениеларына ҡаршы йүнәлтелгән баҫым һәм пропаганда көсәйә.

1944 йылдан СССР территорияһы бер-береһенән бойондороҡһоҙ дүрт мосолман диниә назаратына бүленә. Тажик ССР-ы территорияһы Урта Азия һәм Ҡаҙағстан мосолмандарының диниә назаратына (ДУМ) ҡарай, уның үҙәге Ташкентта урынлаша. 1960—1980 йылдарҙа назараттарға Ҡөрьән баҫтырға, ай календарҙарын сығарырға, мәсеттәрҙе дини әйберҙәр менән тәьмин итергә рөхсәт ителә; «Совет Көнсығышы мосолмандары» журналы сыға башлай. Һуғыштан һуң Тажикстанда мәсеттәр бик аҙ була. 1966 йылда бөтәһе 18 мәсет теркәлгән^[7].

1970-се йылдар аҙағы — 1980-се йылдар башында СССР-ҙың Урта Азия республикаларында мосолмандарҙың дини һәм милләтсел тойғолары көсәйә, быға Афғанстандағы һуғыш һәм Ирандағы ислам революцияһы булышлыҡ итә. СССР Дәүләт именлеге комитеты билдәләүенсә, тажик йәштәре араһында үәһһәбилек киң тарала. 1981 йылдың сентябрендә КПСС Үҙәк Комитеты «Дошмандың „ислам факторын“ СССР-ға дошман булған маҡсаттарҙа ҡулланырға тырышыуына ҡаршы тороу саралары тураһында» резолюция ҡабул итә^[8].

1989 йыл аҙағында совет етәкселеге дингә ҡарата толерант сәйәсәт алып бара башлай, был бөтә дини хәрәкәттәрҙең, шул иҫәптән исламдың сәскә атыуына килтерә. Дини белем биреү үҫешә башлай, яңы мәсеттәр асыла. Яңы ислам вәкилдәре Тажикстанда һәм Үҙәк Азияның башҡа илдәрендә барлыҡҡа килә. Тажик ССР-ы имамдарының күпселеге Урта Азия һәм Ҡаҙағстан мосолмандарының Диниә назаратынан сыға һәм үҙ ойошмаларын ойоштора башлай. Дүшәнбелә дини семинария асыла.

1990-сы йылдар

1990-сы йылдарға Тажикстандың алдынғы ислам эшмәкәре, Тажик ССР-ы мосолмандары идаралығы башлығы Ходжа Аҡбар Тураджонзода илдең күренекле сәйәси эшмәкәре була.

Тажикстандың бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеүенән һуң сәйәси көрәш ваҡытында Тураджонзода коммунистарҙы тәнҡитләй һәм сәйәси реформаларҙы хуплай. Ул Тажикстан тарихында һәм мәҙәниәтендә исламдың әһәмиәтен рәсми таныуҙы һәм исламға рәсми статус биреүҙе талап итә. Шул уҡ ваҡытта Тажикстанда ислам дәүләте төҙөргә ынтылыуҙа ғәйепләүҙәрҙе бер нисә тапҡыр кире ҡаға. Граждандар һуғышы башланғас, ул Дүшәмбенән ҡаса һәм хыянатта ғәйепләнә. Граждандар һуғышы тамамланғандан һуң Тураджонзода Тажикстандың вице-премьеры итеп тәғәйенләнә һәм Эмомали Рахмон яҡлы була.

1990-сы йылдар башында Тажикстан мосолмандары үҙҙәренең ижтимағи-сәйәси ойошмаларын ойоштора башлай. Граждандар һуғышы йылдарында Тажикстан мосолмандарының Диниә назараты Берләшкән тажик оппозицияһы составында конфликтта ҡатнаша. Мосолман аңының үҫеүе күпселек партияларҙы, шул иҫәптән Тажикстан Коммунистар партияһын да, үҙҙәренең сәйәси программаларында ислам факторын иҫәпкә алырға мәжбүр итә.

Ағымдағы хәл

Истаравшанда мәҙрәсә

Советтар Союзынан һуңғы осорҙа республикала исламдың дини учреждениелары селтәре ҡырҡа киңәйә: 2014 йылда Тажикстанда 3424 мәсет, шул иҫәптән 344 йәмиғ һәм 40 үҙәк йәмиғ мәсете була^[9]. 2005 йылдың октябрендә Тажикстан мәғариф министрлығы донъяуи мәктәптәрҙә ислам баш кейемен кейеүҙе тыя. Тажикстандың мәғариф министры Абдуджаббор Рахманов урта мәктәптәрҙә уҡыусыларҙың хижаб кейеү осраҡтарының күбәйеүен тәнҡитләй, һәм был Тажикстандың мәғариф тураһындағы законының өсөнсө статьяһына ҡаршы килә, уға ярашлы бөтә урта, юғары һәм профессиональ уҡыу йорттарында партия һәм дини идеологияны пропагандалау тыйыла^[10].

Тажикстан хөкүмәте легаль булмаған мәсеттәрҙе яба^[11]. Дәүләт «хәүефле» мәсеттәрҙе ябыуын һәм граждандар тураһында хәстәрлек күреүен раҫлай, шул уҡ ваҡытта ҡайһы бер эксперттар илдә ислам ҡыҫырыҡлана, тип билдәләй^[11]. 2010-се йылдарҙа илдә исламды донъяуи власҡа ҡәтғи буйһондороуға йүнәлтелгән сәйәсәт алып барыла. 2011 йыл башынан Тажикстанда 1500-ҙән ашыу мәсет ябылған. Хижабтарҙы тыйыуҙан тыш, намаҙға һәм мәсеттәргә саҡырыу өсөн тауыш биреүсе аппараттар ҡулланыу һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың мәсеткә йөрөүе тыйыла^[12]. Властар сит илдәрҙә ислам белеме алған студенттарға һәм имамдарға мониторинг индерә һәм мәсеттәрҙә вәғәздәр өсөн рөхсәт ителгән темаларҙың рәсми исемлеген раҫлай^[13]. Дин эштәре буйынса Комитет имамдар өсөн 52 йома вәғәздәре махсус әсбабы әҙерләй, уларҙы ирекле-мәжбүри рәүештә ҡулланалар^[14]. Сит илдә уҡытыуҙы контролдә тотоуға айырыуса иғтибар бүленә. 2011 йылдан опека органдары ризалығынан тыш бәлиғ булмағандарҙы сит илгә уҡырға ебәреү тыйыла^[15]. 2013 йылда Тажикстанға Ливия, Сәғүд Ғәрәбстаны, Иран һәм Мысырҙан 2705 студент ҡайтарыла^[16]. Дин эштәре буйынса Комитет вәкилдәре бөтә дини сараларҙа һәм мәсет имамдарын һайлауҙа ҡатнашырға хоҡуҡ ала^[17]. Дәүләткә ҡараған мәктәпкәсә учреждениеларҙа һәм мәктәптәрҙә, шулай уҡ шәхси йорттарҙа һәм фатирҙарҙа вәғәзләү тыйыла^[17]. Ниһайәт, 2014 йылдан мәсет имамдары дәүләт эш хаҡы ала^[17]. Бәлиғ булмағандарға мәсеткә йөрөү тыйыла^[15].

2017 йылдың авгусында Тажикстандың мәғариф һәм фән Министрлығы мәктәп уҡыусылары өсөн тышҡы ҡиәфәт ҡағиҙәләрен баҫтырып сығара, улар ҡыҙҙар өсөн хижаб һәм малайҙар өсөн һаҡал йөрөтөүҙе тыйыуҙы күҙ уңында тота^[18].

Тажикстанда дини ғәрәп-мосолман исемдәре традицион тажик исемдәренә ҡарағанда популярлыҡ яулай бара.^[19]. Был тажик властарын ғәрәп исемдәрен тыйырға мәжбүр итә^[20][21][22]. Тажикстан президенты Эмомали Рахмон фарсы эпосы Шахнаме тажик исемдәре өсөн төп сығанаҡ булараҡ ҡулланылырға тейеш, тип билдәләй^[23]. Шулай уҡ ул пәрәнжә кейгән ҡатын-ҡыҙҙарҙы тәнҡитләй^[24].

Тажикстанда 2009 йыл мосолман хоҡуҡ белгесе Әбү Хәнифәне хөрмәтләү йылы тип билдәләнә. Дүшәнбелә Әбү Хәнифәгә арналған халыҡ-ара симпозиум үтә, унда бөтә донъянан фәнни һәм дини лидерҙар йыйыла^[25]. 2009 йылдың октябрендә Дүшәмбелә Урта Азияла иң ҙуры булған Дүшәмбе Үҙәк йәмиғ мәсетенең беренсе ташы һалына, ул бер юлы 120 меңдән ашыу кешене һыйҙыра ала. Төҙөлөш Катар хөкүмәте тарафынан финанслана. 2019 йылда мәсет төҙөлөшө тамамлана^[26]. В 2010 йылда Тажикстанда Ислам хеҙмәттәшлеге ойошмалары сессияһы үтә, унда 56 дәүләт вәкилдәре ҡатнаша^[27].

Ҡайһы бер тажик мосолман дин әһелдәре тылсымлы йолалар менән шөғөлләнә (мәҫәлән, түлһеҙлекте дауалау өсөн)^[28]. Тажикстан властары сихырсылыҡ менән шөғөлләнеүгә ҡаршы көрәш алып бара — 2015 йылда сихырсылыҡ өсөн 7 йылға тиклем иркенән мәхрүм итеү язаһы билдәләнә^[29].

Исмәғилиҙәр

Тажиктарҙың күпселеге сөнниҙәр булһа ла, башлыса Таулы Бадахшан өлкәһендә йәшәгән Памир халыҡтары вәкилдәре низари-исмәғилилеккә ҡарай. Совет власы осоронда бөтә донъя исмәғилиҙәре башлығы Аға хан менән өҙөлгән мөнәсәбәттәр, Тажикстан бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң, яйға һалына башлай.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Религия в СССР
• Религия в Таджикистане
• Гражданская война в Таджикистане

Иҫкәрмәләр

1. Ханафитский мазхаб объявлен официальным в Таджикистане  (билдәһеҙ). Дата обращения: 17 ноябрь 2015. Архивировано 8 декабрь 2015 года.
2. Tajikistan  (билдәһеҙ). U.S. Department of State. Дата обращения: 14 февраль 2015. Архивировано из оригинала 1 август 2011 года.
3. Малашенко А. Ислам для России. М.: РОССПЭН, 2007, стр. 95.
4. The Bolsheviks and Islam  (билдәһеҙ). Дата обращения: 17 ноябрь 2015. Архивировано 11 ғинуар 2015 года.
5. Типеров А. В. История становления советского суда в Кыргызстане (1917—1924 гг.) // Вестник Кыргызско-Российского славянского университета. — 2013. — Т. 13. — № 9. — С. 73
6. Типеров А. В. История становления советского суда в Кыргызстане (1917—1924 гг.) // Вестник Кыргызско-Российского славянского университета. — 2013. — Т. 13. — № 9. — С. 73
7. Ахмадуллин В. А. Отдел международных связей мусульманских организаций СССР в структуре Совета по делам религиозных культов: опыт создания и нормативные основы деятельности // Исламоведение. — 2016. — Т. 7. — № 2 (28). — С. 36 — 37.
8. Королева Л.А, Королев А. А.ГОСУДАРСТВО И ИСЛАМ В СССР: ИЗ ОПЫТА ВЗАИМООТНОШЕНИЙ  (билдәһеҙ). Дата обращения: 17 ноябрь 2015. Архивировано 22 апрель 2021 года.
9. Рудов Г. А. Ислам в Центральной Азии: масштабы и перспективы влияния // Научно-аналитический журнал Обозреватель — Observer. — 2014. — № 6 (293). — С. 63
10. Минобразования Таджикистана против ношения хиджаба в школах  (билдәһеҙ). Дата обращения: 17 ноябрь 2015. Архивировано 4 март 2016 года.
11. Tajik govt. targets unlicensed mosques : World  (билдәһеҙ). Дата обращения: 17 ноябрь 2015. Архивировано 16 октябрь 2018 года.
12. Goble, Paul. Tajik Officials Have Closed 1500 Mosques Since Start Of 2011 (June 2, 2011).
13. Tajik Government To Issue List Of Approved Sermon Topics  (инг.). 17 ноябрь 2015 тикшерелгән.
14. Егоров Е. Н. Борьба с религиозным экстремизмом в Таджикистане: законодательный уровень // Актуальные вопросы общественных наук: социология, политология, философия, история. — 2014. — № 35. — С. 33 — 34
15. Егоров Е. Н. Борьба с религиозным экстремизмом в Таджикистане: законодательный уровень // Актуальные вопросы общественных наук: социология, политология, философия, история. — 2014. — № 35. — С. 34
16. Егоров Е. Н. Борьба с религиозным экстремизмом в Таджикистане: законодательный уровень // Актуальные вопросы общественных наук: социология, политология, философия, история. — 2014. — № 35. — С. 32
17. Егоров Е. Н. Борьба с религиозным экстремизмом в Таджикистане: законодательный уровень // Актуальные вопросы общественных наук: социология, политология, философия, история. — 2014. — № 35. — С. 33
18. Таджикским школьникам запретили носить бороды  (билдәһеҙ). Дата обращения: 25 август 2017. Архивировано 19 июль 2018 года.
19. In Tajikistan, Islamic Names Are The New Fashion, Zarangez (October 6, 2010). 17 ноябрь 2015 тикшерелгән.
20. Trilling, David. Tajikistan debates ban on Arabic names as part of crackdown on Islam (8 May 2015). 29 сентябрь 2017 тикшерелгән.
21. Trilling, David. Tajikistan Mulls Ban on Muslim Names (May 5, 2015). 17 ноябрь 2015 тикшерелгән.
22. Moftah, Lora. Tajikistan Muslim Name Ban: Parliament Considers Forbidding Arabic-Sounding Names Amid Crackdown On Islam (May 6, 2015). 17 ноябрь 2015 тикшерелгән.
23. Orange, Richard. Tajik President warns parents of dangers of 'scary names' (03 Jun 2011). 17 ноябрь 2015 тикшерелгән.
24. Pannier, Bruce. Central Asia's Controversial Fashion Statements (April 1, 2015). 17 ноябрь 2015 тикшерелгән.
25. Today marks 18th year of Tajik independence and success  (билдәһеҙ). TodaysZaman. Дата обращения: 14 февраль 2015. [no Архивировано] 11 октябрь 2014 года. 2014 йыл 11 октябрь архивланған.
26. В Таджикистане готовятся к открытию самой большой мечети в Центральной Азии  (билдәһеҙ) (14 сентябрь 2019). Дата обращения: 27 ноябрь 2019. [no Архивировано] 5 декабрь 2019 года.
27. Top Islamic Body Holds Foreign Minister Meeting In Dushanbe  (билдәһеҙ). RadioFreeEurope/RadioLiberty. Дата обращения: 14 февраль 2015. [no Архивировано] 21 сентябрь 2016 года.
28. Как в Таджикистане борются с домогательствами магов и колдунов  (билдәһеҙ). Дата обращения: 12 март 2016. Архивировано 12 март 2016 года.
29. В Таджикистане ввели уголовную ответственность за чародейство  (билдәһеҙ). Дата обращения: 12 март 2016. Архивировано 12 март 2016 года.

Һылтанмалар

• Густерин П. Рейтинг исламских государств // ЦентрАзия.