Тула

Тула
Байраҡ[d]
Рәсем
Кем хөрмәтенә аталған Тулица[d]
Дәүләт  Рәсәй
Административ үҙәге Тула[d][1] һәм Тула өлкәһе
Административ-территориаль берәмек Тула[d][1]
Сәғәт бүлкәте UTC+3:00[d]
Хөкүмәт башлығы Ольга Слюсарева[d][2]
Халыҡ һаны 466 609 кеше (1 ғинуар 2023)
Административ рәүештә бүленә Центральный территориальный округ[d], Пролетарский территориальный округ[d], Зареченский территориальный округ[d], Привокзальный территориальный округ[d] һәм Советский территориальный округ[d]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 170 метр
Туғандаш ҡала Олбани[3][4][5], Кутаиси, Калуга, Банска-Бистрица[6] һәм Могилёв[7]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре
Майҙан 146 км²
Почта индексы 300000–300999
Рәсми сайт tula.ru
Тема иҡтисады экономика Тулы[d]
Иң тәүге яҙма ваҡыты 1146[8]
Урындағы телефон коды 4872
Категория для почётных граждан субъекта Категория:Почётные граждане Тулы[d]
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы Категория:Похороненные в Туле[d]
Элементтың күренеше өсөн категория Category:Views of Tula[d]
Карта
 Тула Викимилектә

Ту́ла — Рәсәйҙәге ҡала, Тула өлкәһенең үҙәге. Герой-ҡала. Мәскәүҙән 170 км алыҫлыҡта урынлашҡан.

Билдәле шәхестәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Гуторов Юлий Андреевич (21.11.1933), ғалим-инженер-физик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1998—2013 йылдарҙа Өфө дәүләт нефть техник университеты Октябрьский филиалының кафедра мөдире. Рәсәй Тәбиғи фәндәр академияһы академигы, техник фәндәр докторы (1994). СССР-ҙың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1978) һәм почётлы ер аҫты байлыҡтарын эҙләүсеһе (1983). Сығышы менән Тула ҡалаһынан[9].
  • Калабугина Евгения Валентиновна (28.05.1934), инженер-технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1972 йылдан Өфө ҡалаһындағы Бөтә Союз нефтте һәм нефть продукттарын йыйыу, әҙерләү һәм күсереү ғилми-тикшеренеү институтында баш инженер, 1982—1991 йылдарҙа өлкән ғилми хеҙмәткәр. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1983)[10].
  • Пучков Виктор Николаевич (17.08.1928), ғалим-геолог, Рәсәй Фәндәр Академияһының мөхбир ағзаһы (2000), геология‑минералогия фәндәре докторы (1978), профессор (1993). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1999). II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы кавалеры[11].
  • Филоненко Виктор Иосифович (19.11.1884—30.09.1977), тел ғалимы, этнограф, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1908—1915 йылдарҙа Өфөләге ҡатын-ҡыҙҙар гимназияһы уҡытыусыһы, тыуған яҡты өйрәнеү йәмғиәтенең етәксеһе. Филология фәндәре кандидаты (1938), профессор (1938)[12].

Климат

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Туланың климаты уртаса континенталь, июлдә уртаса температура +19,4 °C булһа, февралдә −7,3 °C тәшкил итә. Йыллыҡ яуым-төшөмдең күләме — 500—700 мм, шул иҫәптән йәйен — яҡынса 220 мм, көҙөн — 160 мм, ҡышын — 120 мм һәм яҙын — 110 мм була.

Йыллыҡ абсолют максимум Тулала 2010 йылдың 6 авгусында була һәм +39,2 °C тәшкил итә[13].

Ҡалала күҙәтелгән иң түбән температура 1967 йылдың 2 февралендә теркәлә һәм −36,1 °C тәшкил итә.

Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Абсолют максимум, °C 7 7,1 19 29 33,2 35 39 39,2 29,7 23,6 15,2 9,3 39,2
Уртаса максимум, °C −4 −3,8 2,3 11,9 19,1 22,6 25,1 23,2 17 9,4 1,3 −3,3 10,1
Уртаса температура, °C −6,8 −7,3 −1,7 6,8 13,3 17,1 19,4 17,4 11,7 5,6 −1,1 −5,8 5,7
Уртаса минимум, °C −9,7 −10,9 −5,5 1,8 7,4 11,4 13,9 12,1 7,1 2,3 −3,4 −8,4 1,5
Абсолют минимум, °C −34,3 −36,1 −32,2 −15 −4,3 1,9 4,6 −1,1 −6,8 −13 −26,3 −33,2 −36,1
Яуым-төшөм нормаһы, мм 42 35 30 40 43 76 79 66 59 58 42 44 614
Сығанаҡ: Погода и климат

Фән һәм мәғариф

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. Рәсәй Президенты янында халыҡ хужалығы һәм дәүләт хеҙмәт Рәсәй академияһы(РАНХиГС) филиалы.
  2. Тула техник университеты
  3. Тула университеты

Этимология

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалаға Упа йылғаһының Тулицаға ҡушылған урында нигеҙ һалына. Владимир Даль буйынса, Тула — йәшерен, барып булмаҫлыҡ урын, һаҡланыу, приют йәки ябып ҡуйыу өсөн тәғәйенләнгән". Был гипотеза менән Макс Фасмерҙа ризалашаref>Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. — Т. IV. — С. 117—118.</ref>.

Шул уҡ ваҡытта «Тула» гидронимы Рәсәйҙең фин-уғыр төньяғында оҡшаш параллельдарға эйә: Тула йылғаһы (Вятка бассейны) һ. б.

Шулай уҡ «Тула» гидронимы төрки атамаларҙа оҡшашлыҡ табыла: тыв. тулаа «һаҙ», «батҡаҡ», хак. тул «балыҡ», хак. тула «һаҙлыҡ түңгәге», шорск. тула «һыуҙы быуыу», тағы ла Нофосибирскиҙа Тула йылғаһы бар, уның инешендә һаҙлыҡ урынлашҡан[14].

Халҡы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Халыҡ иҫәбе
1811[15]1840[15]1856[15]1863[15]1897[16]1913[15]1914[15]1923[15]1926[16]1931[15]1939[17]1956[18]
52 100↘51 700↘50 600↗56 700↗115 000↗138 900↗139 700↘123 300↗155 000↗191 200↗272 224↗320 000
1959[19]1962[15]1967[15]1970[20]1973[15]1975[21]1976[15]1979[22]1982[15]1985[23]1986[15]1989[24]
↘315 639↗342 000↗377 000↗461 965↗486 000↗502 000→502 000↗514 008↗524 000↗529 000↗534 000↗539 980
1990[25]1991[23]1992[23]1993[23]1994[23]1995[23]1996[23]1997[23]1998[23]1999[23]2000[23]2001[23]
↗540 000→540 000↘538 000↘535 000↘532 000↘529 000↘525 000↘521 000↘516 000↘510 000↘503 000↘495 500
2002[26]2003[15]2004[27]2005[15]2006[15]2007[28]2008[15]2009[29]2010[30]2011[31]2012[32]2013[33]
↘481 216↘481 200↘472 000↘465 900↗509 000↘504 000↘500 000↘496 035↗501 169↘500 314↘499 511↘493 813
2014[34]2015[35]2016[36]
↘490 508↘487 841↘485 930
100 000
200 000
300 000
400 000
500 000
600 000
1811
1913
1939
1970
1982
1991
1996
2001
2006
2011
2016

Халыҡ һаны буйынса 2014 йылдың 1 ғинуарына ҡарата Рәсәй Федерацияһы ҡалалары араһында 37 урынды биләй[34].

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ 1,0 1,1 ОКТМО (урыҫ)
  2. ↑ https://myslo.ru/news/tula/2019-09-27-merom-tuly-stala-olimpijskaya-chempionka-ol-ga-slyusareva
  3. ↑ http://www.tula.ru/city/pobratimi/olbani/index.php
  4. ↑ https://albanykid.com/sister-cities-albanys-caribbean-twin/
  5. ↑ http://en.sistercity.info/sister-cities/Albany%2C%20New%20York.html
  6. ↑ https://www.banskabystrica.sk/zivot-v-meste/o-meste/partnerske-mesta/
  7. ↑ https://goridcentr.csgpb.by/pobratimy/virtualnaya-ekskursiya/tula-rossijskaya-federatsiya/
  8. ↑ https://tulalmanac.blogspot.se/2011/07/blog-post_599.html
  9. ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Гуторов Юлий Андреевич(недоступная ссылка) (Тикшерелеү көнө: 18 ноябрь 2018)
  10. ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Калабугина Евгения Валентиновна 2016 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 25 май 2019)
  11. ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Пучков Виктор Николаевич 2019 йыл 24 декабрь архивланған. (Тикшерелеү көнө: 14 август 2018)
  12. ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Филоненко Виктор Иосифович 2019 йыл 12 ноябрь архивланған. (Тикшерелеү көнө: 12 ноябрь 2019)
  13. ↑ Погода и Климат — Климатический монитор: погода в Туле
  14. ↑ Географические названия мира. Топонимический словарь. Е. М. Поспелов. Ответственный редактор Р. А. Агеева. М. Русские словари, Астрель, АСТ. 2002. ISBN 5-17-001389-2
  15. ↑ 15,00 15,01 15,02 15,03 15,04 15,05 15,06 15,07 15,08 15,09 15,10 15,11 15,12 15,13 15,14 15,15 15,16 15,17 Народная энциклопедия «Мой город». Тула. Дата обращения: 28 октябрь 2013. Архивировано 28 октябрь 2013 года.
  16. ↑ 16,0 16,1 Города с численностью населения 100 тысяч и более человек. Дата обращения: 17 август 2013. Архивировано 17 август 2013 года.
  17. ↑ Великая Отечественная война. Юбилейный статистический сборник. 2015. Дата обращения: 23 апрель 2015. Архивировано 23 апрель 2015 года.
  18. ↑ Народное хозяйство СССР в 1956 г. (Статистический сборник). Государственное статистическое издательство. Москва. 1956. Дата обращения: 26 октябрь 2013. Архивировано 26 октябрь 2013 года.
  19. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
  20. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
  21. ↑ Российский статистический ежегодник, 1998 год
  22. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
  23. ↑ 23,00 23,01 23,02 23,03 23,04 23,05 23,06 23,07 23,08 23,09 23,10 23,11 Российский статистический ежегодник. Госкомстат, Москва, 2001. Дата обращения: 12 май 2015. Архивировано 12 май 2015 года.
  24. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения. Архивировано 22 август 2011 года.
  25. ↑ Российский статистический ежегодник.2002 : Стат.сб. / Госкомстат России. – М. : Госкомстат России, 2002. – 690 с. – На рус. яз. – ISBN 5-89476-123-9 : 539.00.
  26. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано 3 февраль 2012 года.
  27. ↑ 4.13. Города с численностью населения 100 тысяч и более человек. Дата обращения: 1 май 2014. Архивировано 1 май 2014 года.
  28. ↑ 4.16. Города с численностью населения от 500 тысяч до 1 миллиона человек на 1 января 2007 года. Дата обращения: 1 май 2015. Архивировано 1 май 2015 года.
  29. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Дата обращения: 2 ғинуар 2014. Архивировано 2 ғинуар 2014 года.
  30. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность и размещение населения Тульской области. Дата обращения: 18 май 2014. Архивировано 18 май 2014 года.
  31. ↑ Тульская область. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2009-2013 годов
  32. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 31 май 2014 года.
  33. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано 16 ноябрь 2013 года.
  34. ↑ 34,0 34,1 Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Дата обращения: 2 август 2014. Архивировано 2 август 2014 года. Өҙөмтә хатаһы: <ref> тег дөрөҫ түгел: «2014CQ» исеме бер нисә тапҡыр төрлө йөкмәткегә бирелгән
  35. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
  36. ↑ Численность населения Тульской области по городским округам и муниципальным районам на 1 января 2016 года. Дата обращения: 8 апрель 2016. Архивировано 8 апрель 2016 года.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]


Рәсәй Был Рәсәй ҡаланың тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.