Уҡый-яҙа белеү

Уҡый-яҙа белеү
Алдағы	learning to read^[d]
Ҡайҙа өйрәнелә	социолингвистика^[d]
Ҡапма-ҡаршыһы	неграмотность^[d]
Уҡый-яҙа белеү Викимилектә

Грамоталылыҡ кимәле буйынса илдәр
«Кешелектең үҫеше тураһында Отчёт» 2011

Грамоталылыҡ (әҙәбиәт ғилеме (лат. grammatica; боронғо грекса γράμβωατικ" һүҙ, грамматика") — туған телдә уҡыу һәм яҙыу оҫталығына өйрәнеү дәрәжәһе. «Уҡымышлы» һүҙе уҡырға һәм яҙырға, йә берәй телдә уҡый белгән кешене күҙ уңында тота. Тик уҡый алған кешеләрҙе лә «ярым грамоталы» тип атайҙар. Статистикала грамоталылыҡ кешенең көндәлек тормошона ҡағылышлы ҡыҫҡа, ябай тексты уҡыу, аңлау һәм яҙыу һәләтен аңлата. Өлкәндәрҙең грамоталылыҡ кимәле 15 йәш һәм унан өлкәнерәктәрҙең грамоталылыҡ кимәленән билдәләнә. Теге йәки был халыҡтың грамоталылыҡ индексы (ҡайһы берҙә ябай грамоталылыҡ тип тә атала) — грамоталылыҡ һаны менән дөйөм халыҡ һаны араһындағы нисбәтендә (ғәҙәттә проценттарҙа) билдәләнә. Грамоталылыҡ индексы үлсәнмәһә лә, нисек кенә булмаһын, башланғыс белемдең үҫеш кимәле ҡылыҡһырлана.

Грамоталылыҡ — кешенең артабанғы үҫешен үҫтереү өсөн нигеҙ. Китапҡа инеү кешелек ижад иткән белем менән файҙаланырға мөмкинлек бирә.

Теге йәки был ил халҡының грамоталылыҡ таралыу дәрәжәһе уның бөтә кешелектең аҡыл тормошонда ҡатнашыуы менән баһалана, әммә билдәле дәрәжәгә тиклем генә, ҡатнашыуы менән баһалана, сөнки наҙан халыҡтар ҙа, бәлки, аҙыраҡ кимәлдә булһа ла, кешелектең аҡыл һәм әхлаҡи хазиналарын туплауҙа (атап әйткәндә, вербаль булмаған, художестволы һ.б.) ҡатнашты һәм ҡатнаша.

Бөтәһе лә тиерлек уҡыған һәм яҙған бөгөнгө йәмғиәттә, «грамоталылыҡ» йыш ҡына хатаһыҙ, грамматика һәм орфография нормалары буйынса, яҙыу һәләте тип аңлатыла^[1][2]. Ә «наҙандар» — хаталы яҙыусылар.

Грамоталылыҡты таратыу тарихы (боронғо замандарҙан алып XIX быуатҡаса)

Был бүлек Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлегенең «Грамоталылыҡ»^[3] һәм «Башланғыс халыҡ мәғарифы»^[4] мәҡәләләренең өлөшләтә йомғағы булып тора.

Грамоталылыҡ тарихы алфавит тарихынан башлана. Идеографик яҙма өҫтөнлөк иткән ваҡытта, яҙыу һүрәттәрҙә күрһәтелгәндә, мәҫәлән, эскимостарҙа һәм америка индейҙарында, «грамоталылыҡ», әгәр был һүҙҙе һынлы сәнғәтте аңлау тип атарға мөмкин булһа, яҙмаларҙа бер ниндәй ҙә шартлылыҡ булмай. Грамоталылыҡ тарихы яҙмалар шартлы характер алған һәм уларҙы аңлау өсөн уларҙы өйрәнергә кәрәк булған мәлдән башлана. Тарих тәү башлап грамоталылыҡты секуляризациялауҙың һәм демократлаштырыуҙың әкрен, әммә даими барышын күрһәтә: бер нисә кеше, башлыса дин әһелдәре, мираҫынан киң халыҡ массаларының ҡаҙаныштарына әйләнә.

Боронғо Мысырҙа яҙыу, һәр кемгә унан өйрәнеү мөмкинлеге бирелһә лә, руханиҙар ҡулында була. Әммә яҙыуҙы өйрәнеү шул тиклем ауыр булған, күп ваҡыт талап иткән һәм барыһы өсөн дә ҡулай булмаған. Грамоталылыҡ башлыса руханиҙар һәм юғары синыфтар араһында таралған була. Һуңғы ваҡытҡа ҡарата Платондың «Мысыр халҡының күпселеге хаттарҙы һәм иҫәпләүҙәрҙе өйрәнә» («хәрефтәр» көндәлек мөнәсәбәттәрҙә ҡулланылған демотик яҙыуҙы аңлата тигән дәлилдәр бар.

Күп ваҡыт һәм хеҙмәт талап иткән ассирий-вавилондарҙың шына яҙмаһы халыҡ араһында грамоталылыҡты таратыуҙы ҡатмарлаштыра.

Боронғо йәһүдтәрҙә яҙыу, күрәһең, бик иртә таралған. Беҙҙең эраның I быуатында һәр йәһүд ауылында мәктәп була.

Браминдар Һиндостанында, ҡанбабалар ҡатламынан башҡа, грамоталылыҡ киң таралған була. Түбәнге каста ағзаларына, ауыр гонаһ булараҡ, Ведаларҙы үҙҙәренә уҡыу ғына түгел, хатта (санскритта индуизмдың иң боронғо яҙмалары тупланмаһы) уҡыуҙы тыңлау ҙа тыйыла. Ҡатын-ҡыҙҙар өсөн уҡыу-яҙыу белеү хурлыҡлы тип һаналған; уны тик бейеүселәр һәм баядеркалар ғына, ике урта ҡатлам дин әһелдәре етәкселегендә генә уҡырға өйрәнә алған.

Грамоталылыҡ боронғо Грецияла киң таралыу ала, унда хатта ябай кеше лә уҡыу-яҙыу һәләтенә эйә була. Ҡатын-ҡыҙҙар араһында грамоталылыҡ киң таралмаған, сөнки ҡыҙҙар мәктәбе бөтөнләй булмаған. Грецияла ҡатын-ҡыҙҙарҙың уҡыу һәм яҙыу оҫталығына бер аҙ ғына кимәлдә әсәләрҙән һәм бала тәрбиәләүселәренән ала.

Боронғо Римда хатта иң яҡшы дәүерҙә лә грамоталылыҡ Грециялағы кеүек киң таралған булмаған. Рим империяһы дәүерендә наҙанлыҡ кимәле тағы ла юғарыраҡ була.

Урта быуаттарҙа грамоталылыҡтың таралыуы дин әһелдәренең һәм ҡалала йәшәүселәрҙең ҙур булмаған төркөмө менән генә сикләнә. Күпселек осраҡта дин әһелдәре наҙан була.

Византияла дин әһелдәре һәм чиновниктар уҡый-яҙа белгән, тик, яҡынса иҫәпләүҙәр буйынса, империяла өс йөҙгә яҡын бик белемле кеше генә XII быуат аҙағындағы боронғо әҙәби грек теленең бөтә нескәлектәрен үтәп яҙа ала. Уларҙың маҡсатлы аудиторияһы ла аҙ була. Ике меңгә яҡын кеше ҡатмарлы текстың әһәмиәтен баһалай, ә өс меңгә яҡын кеше телде белеү кимәлен баһалай алған, был Константинополь халҡының 1 проценттан кәмерәк өлөшөн тәшкил итә. Белем алыу ҡиммәт һәм оҙайлы була. Сиркәү кафедраһында йәки империяның баш ҡалалағы һарай хеҙмәтендә үҙ улдарын күрергә теләгән кешеләр аҡса һалған^[5].

Грамоталылыҡ Пиреней ярымутрауында ғәрәп мәҙәниәте сәскә атҡан осорҙа һәм ун беренсе быуатта Италияла киң таралған була. Италиянан ситтә епископтар соборҙарҙа ҡултамғалар урынына тәреләр урынлаштыра. Рыцарҙар йыш ҡына грамоталылыҡты яратмай: улар урынына ханымдары һәм клерктары уҡыған һәм яҙған. Прованста ла туған телдә бер нисә сеньор ғына уҡый ала, латин телен әйтеп тораһы ла түгел. Людовик IX-ның улы яҙа белмәй.

Англияла король автографтары XIII быуаттан ғына ҡуйыла, ә ҡатын-ҡыҙҙарҙың, аҙағыраҡ, йөҙ йылға һуңыраҡ барлыҡҡа килә. Германияла хатта шағирҙар ҙа үҙ йырҙарын тәү башлап клерктарға (dichten — от dictiren) яҙҙыра (dichten — dictiren алыҫлыҡта).

Венгрияла магнаттар һәм батшалар геральдтар аша иғландар менән сығыш яһай, улар, ҡағиҙә булараҡ, илдә грамоталылыҡ булмау сәбәпле, күренекле роль уйнай. Ҡала халҡы араһында грамоталылыҡ киң таралған була.

Был йәһәттән үҙгәреш Реформация осоронда ғына сағыла. Китап баҫыу, китапты арзанайтып, күмәк халыҡҡа грамоталылыҡ өсөн киң юл аса. Францияла мотлаҡ белем биреүҙе индереү мәсьәләһе XVI быуатта Генераль штаттарҙың 1560 йылғы ултырышында күтәрелә. 1571 йылда Жанна д’Альбре тарафынан Наварра закондарына мәжбүри белем биреү тураһында мәҡәлә индерелә. Шулай булыуына ҡарамаҫтан, француз халҡында грамоталылыҡ бик аҙ тарала. 1786 йылда провинциаль йыйылыш, мәҫәлән, Берри ҡалаһында, халыҡтың тулы наҙанлығына зарлана. Властың бөтә ваҡ вәкилдәре лә белемһеҙ була.

Испанияла 1860-сы йылдарҙа 72 151 муниципаль советниктың 12 479-ы уҡый ҙа, яҙа ла белмәй. Наҙандар араһында 422 мэр һәм уларҙың 938 иптәше (урынбаҫары) була.

XVIII—XIX быуаттарҙа Францияла наҙанлыҡтың кәмеү тиҙлеге

Грамоталылыҡ кимәлен баһалау методикаһы

Наҙанлыҡ мәсьәләһен хәл итеү өсөн халыҡтың грамоталылыҡ кимәлен үлсәү өсөн аныҡ ҡорал кәрәклеген белдереп, Н. Рубакин Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлегендә XIX быуат аҙағында билдәле булған грамоталылыҡ кимәлен баһалауҙың бөтә ысулдарын тәҡдим итә (был материал тулыһынса Демографик статистика мәҡәләһендә бирелә, «Грамоталылыҡ статистикаһын үҫтереү» бүлеге).

Халыҡ иҫәбен алыу (дөйөм) иң тулы һәм теүәл ысул булып тора, тип раҫлап, Н. Рубакин үҙенең етешһеҙлектәрен билдәләй, шул иҫәптән:

• оператив булмауы:

Халыҡ иҫәбен алыу бик күп ваҡыт арауыҡтары аша сығарыла; шул уҡ ваҡытта йыйылған мәғлүмәттәр шаҡтай ҙур көскә инә һәм грамоталылыҡтың йылдан-йыл прогрессив хәрәкәтен күҙәтеү мөмкин түгел^[3].

• анкетаның үтә тәрән деталдәре булмауы:

халыҡтың ниндәй ҙә булһа физик кәмселеге арҡаһында грамотаға һәләтһеҙ өлөшө иҫәпләүҙәрҙән төшөрөлөргә тейеш. Уға, мәҫәлән, йүләрҙәр, шулай уҡ һуҡырҙар, һаңғырау-телһеҙҙәр һәм башҡалар инә…^[3].

Тулайым күрһәткес, мәктәпкәсә йәштәге балаларҙы ла наҙан тип иҫәпләгәндә, билдәле бер төбәктә балаларҙың уртаса һаны күберәк булған һайын, наҙанлыҡ кимәлен шул тиклем арттырып күрһәтә. Дөйөм халыҡ иҫәбен алыу, ҡағиҙә булараҡ, дөйөм һандан мәктәп йәшендәге грамоталы балаларҙы айырырға мөмкинлек бирә.

• халыҡ иҫәбен алыу ҡағыҙҙарында респонденттарҙың ышанысһыҙ яуаптары:

1880-се йылдарҙың икенсе яртыһында Иркутск губернаһын өйрәнгән Рәсәй статистиктары асыҡлауынса, ярым грамоталылыҡ дөйөм грамоталылыҡ кимәленең 27,3 проценттан 50,9 процентҡа тиклемен тәшкил итә; төпкөл өлкәләрҙә был тағы ла насарыраҡ^[3].

Ун туғыҙынсы быуат аҙағында Рәсәйҙә һәм сит илдәрҙә грамоталылыҡты баһалауҙа башланғыс мәктәптәрҙең һәм уларҙағы уҡыусыларҙың енси һәм йәш буйынса айырылған һаны файҙаланыла. Н. Рубакин был ысулды тәнҡит күҙлегенән ҡарай: грамоталылыҡ мәктәп төҙөү менән түгел, ә уны уңышлы тамамлау шарты менән килә:

әммә башланғыс мәктәптәрҙән барыһы ла грамоталы булып сыҡмай; байтағы курсты тамамламай

Рәсәйҙә лә, Европала ла, сиркәү-мәхәллә мәктәбенә йөрөһә лә, улар йыш ҡына уҡыу йылында көнкүреш ихтыяждары өсөн уҡыуҙан ситләшәләр. Башланғыс белемдең тулы булмауы мотлаҡ уҡытыу булмаған илдәрҙә айырыуса көслө, тип билдәләй Н. Рубакин. Автор шулай уҡ илдәр араһындағы күрһәткестәрҙе сағыштырып булмауын билдәләй: мәктәп йәше «ҡайһы бер илдәрҙә 7 йәштән 14 йәшкә тиклем, икенселәрендә 8 йәштән 13 йәшкә тиклем йәки 6—15 һ.б. һанала»^[3].

Илдә грамоталылыҡты баһалауҙың тағы бер киң таралған ысулы — рекрут комиссиялары статистикаһы, был грамоталылыҡтың өлөшөн билдәләргә мөмкинлек бирә. Дөйөм хәрби хеҙмәт индерелгән Рәсәйҙә Н. Рубакин был ысулды уңайлы тип таба: «хеҙмәткә алыныусылар халыҡтың төрлө ҡатламдарынан һәм дәүләттең төрлө мөйөштәренән килә; бынан тыш, хеҙмәткә алыныусыларҙы саҡырыу ваҡыты-ваҡыты менән, йылдан-йыл башҡарыла». Шул уҡ ваҡытта етешһеҙлектәрен дә күрһәтә:

• ҡатын-ҡыҙ халҡының грамоталылығын баһалау ҡулланылмай;
• ир-аттарҙың бер өлөшө генә тикшерелә (хәрби йәштәге хәрби хеҙмәткә саҡырылыуҙан азат ителмәгән ир-егеттәр).

Хеҙмәткә алыныусыларҙың грамоталылығын баһалауҙың тағы бер мөһим етешһеҙлеге — армия структураһына бәйлелек (офицер хеҙмәтенә ингән юғары синыфтарҙың өлөшө) һәм хәрби хеҙмәткә саҡырылыу шарттарынан (тыныс ваҡыт йәки һуғыш осоро).

Дөйөм хәрби хеҙмәткә саҡырылыу индерелмәгән илдәрҙә демографтар никахҡа ингән кешеләрҙең грамоталылығын өйрәнгән. Бында төрлө ҡатлам, төрлө йәштәге кешеләр һәм дин тотҡандар инә. Н. Рубакин да был статистикаға һаҡсыл ҡарай, дөйөм халыҡ иҫәбен алыуға өҫтәп, ситләтелгән ысулдарҙың береһе лә абсолют әһәмиәткә эйә түгел, тип белдерә: «Ил ни тиклем грамоталыраҡ булһа, саҡырылыусылар араһында ла, никахҡа инеүселәр араһында ла шул тиклем грамоталыраҡтарҙы осратасаҡбыҙ»^[3].

Грамоталылыҡты таратыу факторҙары

Географик шарттары

Бер үк халыҡтың төрлө ҡатламдары араһында ла, төрлө халыҡтар араһында ла грамоталылыҡтың бүленеше бик тигеҙ түгел. Ул халыҡ йәшәгән географик шарттарға бәйле. Ер йөҙөнөң тышҡы йөҙө, климат, үҫемлектәр һәм хайуандар донъяһы, дөйөм алғанда, илдең халыҡты күсмә көтөүсе, һунарсы, игенсе иткән географик хәле грамоталылыҡты таратыу өсөн уңайлы йәки уңайһыҙ шарттар тыуҙыра, шулай уҡ уның ихтыяжын үҫтереүгә лә көслө йоғонто яһай. Статист Иркутск губернаһын тикшеренеүендә (1889 йылда) В. Григорьев иң әҙ белемле кешеләр һәм уҡыусылар һаны малсылыҡ үҫешкән урындарҙа осрағанын билдәләй.

Грамоталылыҡ үҫешенә климат та (уның тәьҫире күп төрлө булһа ла) йоғонто яһай. Финляндияла, Швецияла һәм Норвегияла баҫыу эштәре булмаған осорҙа оҙайлы ҡыштар һәм кистәр, әлегә статистик яҡтан өйрәнелмәгән булһа ла, грамоталылыҡ үҫешенә ыңғай йоғонто яһауы ихтимал, тип билдәләй Левассёр.

Халыҡтың этнографик составы

Халыҡтың этнографик составы ла грамоталылыҡ үҫешенә йоғонто яһамай ҡалмай, әммә был йоғонтоно һандарҙа сағылдырыу ярайһы уҡ ауыр, сөнки сағыштырыу өсөн бер төрлөрәк шарттарҙа йәшәгән ике милләтте алырға кәрәк; шул уҡ ваҡытта күпселек осраҡта, этнографик составы ҡатнаш булғанда, иҡтисади яҡтан да, сәйәси йәһәттән дә бер милләт өҫтөнлөк итә, сөнки уҡытыу рәсми рәүештә танылған телдә алып барыла һ. б. Грамоталылыҡтың таралыуына халыҡтың төрлө составы йоғонто яһай ала. Халыҡтың бындай составы ҡайһы бер хөкүмәттәрҙе дәүләтте тәшкил иткән төрлө милләттәрҙе ассимиляциялау ҡоралы булараҡ мәктәптәрҙе ойоштороу тураһында ныҡлы хәстәрлек күреүгә этәрә. Ҡайһы бер осраҡтарҙа, Бөйөк Фридрих осорондағы Пруссиялағы кеүек, бындай сәйәсәт ниндәйҙер һөҙөмтә бирә, ә икенселәрендә грамоталылыҡ үҫешенә кире йоғонто яһай. Икенсе яҡтан ҡараһаң, илдә милләттәрҙең күплеге мәктәптәр ойоштороуға һәм грамоталылыҡтың таралыуына ҡамасаулай. Расаларҙың характеры грамоталылыҡ үҫешен дә билдәләй. Алфавитҡа йоғонто яһаусы халыҡ теле грамоталылыҡты өйрәнеүҙе ҡатмарлаштыра йәки еңеләйтә. Шулай итеп, ҡытай халҡында грамоталылыҡтың сағыштырмаса әҙ таралыуы күп осраҡта уны күп кеше өсөн өйрәнеү ҡыйынлығы менән бәйле. XIX быуат аҙағы — XX быуат башында төрлө халыҡтар грамоталылығын үҙләштереү һәләте ғалимдар араһында бәхәс предметы булып тора. Дөрөҫ, папуастарға, мәҫәлән, бөтә фән, шул иҫәптән грамоталылыҡ та, европалыға ҡарағанда ҙурыраҡ ҡыйынлыҡ менән бирелеүенә шик юҡ. Ҡырағайҙарҙың белем алыуға ынтылмауы күп осраҡта һәләт етмәү менән бәйле түгел,ә уларҙың икенсе йүнәлешендә. Бөтә расаларҙың да белем алырға һәләтле булыуын күп тикшеренеүселәр дәлилләй^[3].

Иҡтисади ҡоролошо һәм сәйәси ҡоролошо

Грамоталылыҡтың иҡтисади шарттарға бәйлелеген өйрәнеү сағыштырмаса еңел. Әгәр ҙә был шарттар үтә ҡатмарлы икән, грамоталылыҡҡа өйрәтеү өсөн кәрәк булғанса ваҡыт та ҡалдырмай. 1789 йылғы Бөйөк француз революцияһына тиклем халыҡтың ярлылығы, һис шикһеҙ, уларҙың наҙанлығынан, был үҙ сиратында уларҙың фәҡирлегенә йоғонто яһай.

Илдә ер биләүҙе һәм һалымдарҙы бүлеү һ. б. кеүек факторҙар грамоталылыҡ үҫешенә ҙур йоғонто яһай. Һәр хата, халыҡ ярлылығына йоғонто яһаған һәр ғәҙелһеҙлек унда грамоталылыҡ үҫешенә кире йоғонто яһай, һәм иҡтисади факторҙар килтергән зыянды ҡаплау өсөн ҡеүәтлерәк йоғонтолар кәрәк.

Граждандар азатлығы

«Наҙан кеше сәйәсәттән ситтә тора… тәүҙә алфавитты өйрәтергә кәрәк. Шунһыҙ сәйәсәт тә булмай, шунһыҙ имеш-мимештәр, әкиәттәр, була, ләкин сәйәсәт түгел», — тип билдәләй В. И. Ленин.

Дәүләттең сәйәси системаһы грамоталылыҡтың таралыуына ла көслө йоғонто яһай. Боронғо римлылар белемле ҡолдарҙы ҡәҙерләһәләр ҙә һәм хатта балаларының белемен һәм грамоталылығын ышанып тапшырһалар ҙа, ҡоллоҡ халыҡ массалары араһында грамоталылыҡты таратыу өсөн иң мөһим ҡаршылыҡтарҙың береһе булған.

Көнбайыш Европала грамоталылыҡ үҫеше конституцион принциптарҙы үҫтереү менән бәйле була.

«Башҡа тигеҙ шарттарҙа, — ти Левассёр, — халыҡ идара итеүҙә ҡатнашҡан илдәрҙә беҙ сағыштырмаса күберәк белем биреү һәм таратыуҙы (белем һәм грамоталылыҡ тураһында) осратабыҙ. Мәҫәлән, Швейцария, Австралия һәм Канадалағы инглиз колониялары, Төньяҡ Америка Ҡушма Штаттары һ.б.»^[6].

Үҙидаралыҡта грамоталылыҡты таратыу — һәр кем аңлаған тәбиғи ихтыяж. Америкала ҡара тәнлеләрҙе азат иткәндән һәм сәйәси һәм гражданлыҡ хоҡуҡтарын биргәндән һуң, улар араһында грамоталылыҡ бик тиҙ тарала башлай. Был хоҡуҡтарҙың булмауы ҡара тәнлеләрҙең белем алыу дәрәжәһенә ниндәй кимәлдә йоғонто яһауы 1880 йылда уҡ АҠШ-та (халыҡ иҫәбен алыу) 67,63 % ҡара тәнлеләр, ә аҡ тәнлеләр — ни бары 9,49 % наҙан тип иҫәпләнеүенән күренә. Лавеле Швеция>ла түбән ҡатламдарҙы уҡытыу уңышын Скандинавия ярымутрауында был кластарҙың феодаль система тарафынан иң аҙ ҡыҫылыуы менән аңлата.

Крепостнойлыҡ хоҡуғы

Крепостнойлыҡ хоҡуғы грамоталылыҡтың таралыуына ла ҙур ҡаршылыҡ тыуҙыра. Азат ителеүҙән һуң 25 йыл үткәс тә, элекке крәҫтиәндәрҙең грамоталылығы элекке дәүләт крәҫтиәндәренә ҡарағанда күпкә түбәнерәк була.

Камышин өйәҙе крәҫтиәндәре грамоталылыҡ буйынса категориялар

Разряд:	йөҙ кеше иҫәбенән
	ирҙәр	ҡатын-ҡыҙҙар	ике енес
Күсеп килгән милекселәр (немец)	71,3	71,7	71,5
Удел крәҫтиәндәре	21,3	2,16	11,5
Дәүләт	21,3	1,44	11,3
Элекке алпауыт	16,6	0,79-ға	8,6

(Статистика йыйынтығы. Мәғлүмәттәр Камышин өйәҙе буйынса. Һарытау губернаһы.)

Һарытау, Таврия, Һамар һәм Воронеж губернаһының төрлө райондары крәҫтиәндәренең грамоталылығы^[7]

	Һарытау (10 өйәҙҙән торған.)	Таврия	Һамар	Воронеж
Дәүләт.	8,2	12,2	5,7	9,0
Элекке помещ.	7,0	5,7	3,2	7,3

(Н.Бычков, «Юрид. Вестн.», 1890, № 7-8)

Социаль системаның грамоталылыҡ үҫешенә кире йоғонтоһо тураһында һүҙ барғанда, уны ҡаршы яҡ-ҡаршы яҡҡа барған башҡа факторҙар менән тигеҙләргә кәрәклеген дә оноторға ярамай: грамоталылыҡ Швеция абсолют монархия осоронда протестантлыҡ йоғонтоһо арҡаһында үҫешә башлай. Икенсе яҡтан, Көньяҡ Америка республикаларына грамоталылыҡтың күпләп таралыуы хас түгел: климаттың йомшаҡ булыуы, һинд расаһының әүҙемһеҙлеге, йыш ҡабатланған революциялар, йәмғиәттең төрлө синыфтары араһындағы тәрән ыҙғыш һәм башҡалар грамоталылыҡ өсөн уңайһыҙ йүнәлештә эш итә. Ғөмүмән, дәүләт системаһы, тормоштоң төрлө өлкәләренә ҡағылып, грамоталылыҡтың таралыуына йоғонто яһай.

Дин һәм грамоталылыҡ

Грамоталылыҡтың таралыуына дин ниндәйҙер дәрәжәлә йоғонто яһай. Дин әһелдәре мәктәптәрҙе беренсе булып ойоштороусы һәм грамоталылыҡ таратыусы була^][3]

Йәһүдтәр синагогаларҙа мәктәп ойоштора, мосолмандар — мәсеттәрҙә (мәҙрәсәләр һәм мәктәптәр).

Йәш католиктар, катехизмды өйрәнеү өсөн уҡырға өйрәнергә тура килһә лә, йыш ҡына улар менән дин тәғлимәте телдән алып барыла (дин әһеленең вәғәз һәм һабаҡтары, тәүбә итеү).

Протестантлыҡҡа ярашлы, Христос менән аралашыу диндарҙарҙы изге яҙма китаптары менән туранан-тура таныштырырға бурыслы. Тимәк, диндарҙар грамоталы булырға тейеш. Яҙманы белмәгән протестантҡа аралашыу һәм раҫлау алыу рөхсәт ителмәй.

Реформацияның беренсе бурысы булып халыҡ араһында грамоталылыҡты үҫтереү өсөн көрәш тора, шул уҡ ваҡытта католицизм халыҡ массалары араһында грамоталылыҡтың таралыуына этәргес биреүҙән тыш, шулай уҡ, Библияның туған теленә тәржемә ителеүен, хатта уны уҡыуҙы ла тыйып, уны наҙан ҡалдырырға тырыша. Швейцарияла бер үк хоҡуҡтарға, тәбиғи байлыҡҡа, географик урынлашыуға һ.б. эйә булған кантондар бер-береһенән дин айырмаһына ҡарап грамоталылыҡ дәрәжәһе буйынса һиҙелерлек айырыла: католик кантондарында наҙанлыҡ кимәле юғарыраҡ. Чехияла гуситтар хәрәкәте ауылдарға һәм ауылдарға грамоталылыҡ тарата, әммә һуңынан иезуиттар йәберһетелгән был ил тиҙҙән яңынан наҙанлыҡҡа тарый.

Һарытау губернаһының Камышин өйәҙендә дүрт улуста иң грамоталы протестанттар (лютерандар, реформаттар һәм кальвинсылар, Сосновский улусында — 76,5 %, Усть-Куланинка улусында — 76,0 % уҡымышлылар) йәшәй.

Руханиҙарҙың роле

Грамоталылыҡтың таралыуы, бынан тыш, мәктәп эшенең кем ҡулында булыуына бәйле. Дин әһелдәре грамоталылыҡты пропагандалауҙа күренекле урын биләй; дин әһелдәре урта быуаттарҙан башлап грамоталылыҡтың тәүге уҡытыусылары булырға була. Әммә дин әһелдәренең ҡаҙаныштарын танып, фанатик йәки мин-минлекле дин әһелдәренең мәктәп эштәрендә ҡатнашыуы арҡаһында грамоталылыҡ кәмеүенә тарихта күп миҫалдар бар. Бельгияла католик дин әһелдәре, мәҫәлән, йыш ҡына мәхәллә халҡын уның ҡарамағынан ситләтелгән мәктәптәргә йөрөүҙән тыя. Элек-электән дин әһелдәренә грамоталылыҡ мәшәҡәттәре йөкмәтелгән Неаполь батшалығында 1867 йылда грамоталылыҡтың наҙанлыҡҡа уртаса нисбәте 1:10 тәшкил итә; Һәр 1000 кеше өсөн Базиликатала 912 кеше тулыһынса белемһеҙ була, Абруццола, Калабрияла һәм Сицилияла — 900; ҡатын-ҡыҙҙар араһында белемһеҙлек хөкөм һөрә; 100 ҡатын-ҡыҙҙың 2-һе генә уҡый-яҙа ала. Клаус һүҙҙәре буйынса, Һарытау губернаһында немец колонияларының пасторҙары «мәхәллә мәктәбендә тулы власть менән генә сикләнмәйенсә, йыш ҡына колонияларҙа, репрессив сараларҙы ҡулланып, шәхси мәктәптәрҙең барлыҡҡа килеүен ҡатмарлаштыралар», быларҙың барыһы ла «мәхәллә мәктәбен конфессиональ йоғонтонан һаҡлау» маҡсатында эшләнә". Дин әһелдәре мәктәбе мөдиренең грамоталылыҡты таратыуға кире йоғонтоһо уның конфессиональ маҡсаттар кеүек үк белем биреүгә ынтылыуы менән генә түгел, ә йыш ҡына дин әһеленең йәшәү шарттары был бурысты үтәргә бөтөнләй мөмкинлек бирмәй. Теге йәки был сәбәптәр арҡаһында мәктәптәр менән етәкселек итеүгә мәжбүр ителгәнлектән, эшкә вайымһыҙ һәм битараф ҡарай. Һөҙөмтәлә белемдәр кәмеһә лә, һиҙелерлек кимәлдә әкренәйә^[8].

Хөкүмәт инициативаһы

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• • Ликбез
  • Научная грамотность
  • Числовая грамотность
  • Новая грамотность
  • Неграмотность
  • Список стран по уровню грамотности
    • Функциональная неграмотность

Иҫкәрмә

1. Грамотность на «Меле» | Мел
2. https://www.bbc.com/ukrainian/magazine-russian-40890491
3. Рубакин Н. Грамотность. // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. Т. 9А. СПб., 1893.
4. Фальборк Г., Чарнолусский В. Начальное народное образование // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. Т. XXА. СПб., 1897.
5. Авдохин Аркадий, Шляхтин Роман. Душа, империя и немного эротики  (билдәһеҙ). Arzamas (arzamas.academy). Дата обращения: 3 декабрь 2019.
6. P.-É.Levasseur. La statistique de l’enseignement primaire. P.: 1892
7. Бычков Н.. Юридический Вестник, 1890, № 7-8.
8. Общий источник: Грамотность // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

Һылтанмалар

• • Рубакин, Николай Александрович. Грамотность // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  • Начальное народное образование // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  • А. А. Сафронов ПЕРВАЯ ВСЕОБЩАЯ ПЕРЕПИСЬ НАСЕЛЕНИЯ РОССИИ 1897 г. РАЗРАБОТКА ДАННЫХ О ГРАМОТНОСТИ, ИХ ИНФОРМАЦИОННЫЙ ПОТЕНЦИАЛ И ДОСТОВЕРНОСТЬ
  • Портал ЮНЕСКО «Грамотность» (англ.)
  • Рубакин Н. Грамотность // Новый энциклопедический словарь. Т. 14 СПб С. 411—419
  • Грамотность / Российская педагогическая энциклопедия. Т. 1. М., 1993 URL: www.otrok.ru/teach/enc/txt/4/page95.html
  • Грамотность // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.// Большая Советская Энциклопедия М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.
  • Telegram-канал «Грамотность».