Хайфа

Хайфа
йәһ. חֵיפָה‎
Байраҡ	Герб
Нигеҙләү датаһы	1761
Рәсми атамаһы	חיפה һәм حَيْفَا
Название с огласовками	חֵיפָה
Этнохороним	חיפאי, חיפאית, Haïfaïen[1] һәм Haïfaïenne[1]
Дәүләт	Израиль[2]
Административ үҙәге	Хайфский округ^[d] һәм Haifa District^[d]
Административ-территориаль берәмек	Хайфа^[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+2:00^[d] һәм UTC+3:00^[d]
Хөкүмәт башлығы вазифаһы	Mayor of Haifa^[d]
Хөкүмәт башлығы	Йона Яхав^[d]
Халыҡ һаны	282 831 кеше (2021)[3]
Административ рәүештә бүленә	Qiryat Hayyim – Qiryat Shemuel^[d], Haifa Bay Quarter^[d], Нижний город^[d], Haifa West^[d], HaKarmel^[d], Hadar^[d], Nave Sha'anan - Izraeliya^[d], Ramot Nave Sha'anan^[d] һәм Q12048871?
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	475 метр
Туғандаш ҡала	Марсель, Портсмут^[d], Эрфурт[4], Хакни^[d], Манила, Сан-Франциско[5], Сучава^[d], Ольборг, Кейптаун, Бремен^[d][6][7], Антверпен, Майнц^[d][8], Турин, Санкт-Петербург[9], Дюссельдорф^[d], Росарио^[d][10][11], Одесса[12], Шанхай, Кобе^[d], Бостон, Форт-Лодердейл, Мангейм[13], Ньюкасл-апон-Тайн^[d][14], Уэст-Хартфорд^[d], Санто-Доминго (Доминика Республикаһы), Гуаякиль^[d], Лексингтон, Шэньчжэнь, Лэнгли^[d], Новокузнецк, Палм-Дезерт^[d], Ольборг (коммуна), Лимасол^[d][15][16][17], Чэнду[18], Теленешть^[d] һәм Монтеррей^[d][19]
Милке	Кирьят Элиэзер^[d] һәм Самми Офер^[d]
Майҙан	57 км²
Почта индексы	33000
Рәсми сайт	haifa.muni.il
Тема иҡтисады	Экономика Хайфы^[d]
Лексема-субъект	Ошибка Lua в Модуль:Wikidata на строке 301: Неизвестный тип сущности..
Категория для почётных граждан субъекта	Category:Honorary citizens of Haifa^[d]
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные в Хайфе^[d]
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Haifa^[d]
Хайфа Викимилектә

Хайфа (йәһ. חֵיפָה‎, ғәр. حَيْفَا‎; шулай уҡ Хейфа һәм Хефа булараҡ телгә алына — ҙурлығы буйынса Израиль дәүләтенең өсөнсө ҡалаһы һәм ҙурлығы буйынса беренсе урында торған диңгеҙ порты, Кармель тауы битләүендә ята. Халҡы — 281 087 кеше (2018 йыл). 1948 йылда Хайфала 98 600 кеше йәшәгән.

Атаманың этимологияһы

Бер версия буйынса, ҡала исеме йәһ. חוף יפה‎ «хоф яфе» — «матур яр» һүҙенән сыҡҡан тип аңлатыла^[20].

Ҡала исемен тәре йөрөтөүселәр Иисус Христосты тәрегә аҫтырған ҡаһин Каиафа исеме менән бәйле тип әйтәләр^[21].

Тағы бер версия буйынса, был атама «хаффа» — «яр» һүҙенән килеп сыҡҡан тип аңлаталар (арамей теле был төбәктә элек киң таралған булған).

Шулай уҡ тағы бер фараз^[21] йәһ. חפה‎ «хап» һүҙ тамырынан — «укрывать (йәшереү)» һүҙенән килеп сыҡҡан тигән версия. Кармель тауы Хайфа гаванын көньяҡ һәм көнсығыш елдәренән һаҡлап тора, уның армыттары Урта диңгеҙ өлөшөн һәм диңгеҙ ҡултығын ҡышҡы штормлы көнбайыш елдәренән тәбиғи һаҡлаусы булып тора^[21][22]. Борон Хайфаның бәләкәй генә ауыл булғанын иҫәпкә алғанда, «Хайфа» һүҙен «хәүефһеҙ, көпләнгән гавань» тип тржемә итергә мөмкин.

Хайфа тарихы, ҡаланың үҙенсәлектәре

Хайфа рим дәүерендә үк нигеҙләнгән була. Талмуд ваҡытында (III—v быуат б.э.) Хайфа урынында сәскә атҡан йәһүд ултырағы тора. Тәре йөрөтөүселәр ваҡытында (XI быуат) ул ҙур ғына ултыраҡ була һәм Урта диңгеҙҙәге эре порт булып һанала. Кармель тауында кармелиттар ордены урынлашҡан була.

1880 йылдар аҙағында Хайфа эре портлы ҡалаға әйләнә — Фәләстиндың төп диңгеҙ ҡапҡаһы булып тора.

1930 йылдарҙа Хайфа Эрец-Исраэлгә рөхсәтһеҙ инеү үҙәге булып тора. Күпселеге рөхсәтһеҙ репатриант йәһүдтәр, шул иҫәптән нацистик Германиянан ҡасҡандар Хайфа порты Фәләстингә килә 1944 йылда Хайфа халҡының күпселеген йәһүд халҡы тәшкил итә, ул мәлдә Хайфала 128 мең кеше иҫәпләнә^[23].

Хайфаның топографик төҙөлөшө үҙенсәлекле. Түбәнге ҡала һәм порт офистар һәм эшлеклелек үҙәге Ҡаланың урталағы өлөшө — Адар-ха-Кармель — Хайфа районында сауҙа үҙәге булып тора. Тау түбәһендә күңел асыу һәм һатып алыу үҙәктәре, шулай уҡ райондың абруйлы биналары һәм ҡунаҡханалары урынлашҡан. Диңгеҙ буйы үҙ эсенә Израилдең иң ҙур портын һәм пляждарын алып тора.

Хайфала монументаль Баба кәшәнәһе.

Хайфала дини һәм милли түҙемлелек һәм дуҫлыҡ атмосфераһы хөкөм һөрә. Бында төп дин Бахаи ғибәҙәтханаһы бар, уның алтын менән ялатылған көмбәҙҙәре ҡаланың визит карточкаһы булып тора. Шуға ҡарамаҫтан, йәһүд-ғәрәп конфликты Хайфаға ла ҡағыла; уның иң ҡанлы сағылышы Хайфа нефть ҡыуыу комбинатында була һәм уның артынан ғәрәп ауылы Балад-эш- Шейхҡа «Хагана» һөжүме була

Оҙаҡ ваҡыт Хайфа Акконың порт ҡушылдығы сифатында үҫә һәм аҡрынлап эре тимер юл төйөнөнә (узелына) һәм үҙәк диңгеҙ ҡапҡаһына әйләнә.

Баш ҡаланың иҫтәлекле урыны — библиялағы Кармель тауы («Хоҙай алма баҡсаһы», 546. м.), унда пәйғәмбәр Илия йәшәгән, ул тау кармелиттар орденының тыуған иле тип һанала. Әлеге ваҡытта тауҙа бихисап ҡала кварталдары тора, унда бик күп парк һәм баҡсалар, уларҙа күҙәтеү майҙансыҡтары һәм таныҡлы монастырҙар тора — кармелиттарҙың католик монастыры(XIII быуат), Герцль урамындағы Ҙур синагога, Илья пәйғәмбәр мәмерйәһе һәм уның данлыҡлы алтын көмбәҙле Бахаи ғибәҙәтханаһы (унда «Фарсы баҡсаһы» һәм был дини йүнәлешкә нигеҙ һалған Баба кәшәнәһе) бар.

Кармель морононда Тель-Шикмон («сикомор убаһы») археологик ҡаҙыныуҙарҙың киң зонаһы йәйелеп ята. Шулай уҡ кармелиттарҙың Стелла Марис («диңгеҙ йондоҙо») монастыры биналары ла бик ҡыҙыҡлы; фән һәм технологиялар музейы бинаһы — тарихи Технион бинаһы (1912 йыл, архитекторы А. Бэрвальд); Мошава Германит колоритлы районы («немец колонияһы»); ҡала янындағы Исфия һәм Далият эль-Кармель друз ауылдары; ә Ган-Эм («Әсә баҡсаһы»), уның территорияһындағы Боронғо заман тарихы музейы һәм зоопарк; Хайфа ҡалаһы музей комплексы; рәссам Иосиф Манэ-Кац музейы; рөхсәтһеҙ иммиграция музейы; Милли диңгеҙ музейы; Музыка музейы; япон стилендәге «таш баҡса» урынлаштырылған Япон халыҡ сәнғәте музейы; Сионизм бульварындағы «Скульптуралар баҡсаһы» мосолмандарҙың Әхмәҙи сектаһына ҡараусылары йәшәгән Кабабир кварталы, иң ҙур парктарҙың береһе - Хайфа университетының кампусына терәлеп торған Ха-Кармель ҡурсаулығы. Кармель. теҙмә армыты теҙмәһендә, Хайфа ҡалаһынан 25 км көньяҡтараҡ, барон Эдмонд Ротшильд һәм уның ҡатынының күркәм кәшәнәһе урынлашҡан.

Хайфала Израилдең берҙән-бер «Кармелит» метро-фуникулеры бар (6 туҡталышлы), ул Түбәнге һәм Үрге ҡалаларҙы бәйләп тора, юл ваҡыты — яҡынса 8 минут, линияла ике поезд йөрөп тора.

Хайфа панорамаһы (Кармель тауынан ҡарағанда ҡала күренеше)

Халыҡ

Израиль Үҙәк статистика бюроһы мәғлүмәттәре буйынса Хайфа халҡы 2018 йыл башында 281 087 кеше тәшкил итә[5]. 82 процентын йәһүдтәр (шуларҙың 1/3 өлөшө - элекке СССР-ҙан күскән халыҡ), ҡалған халыҡ - ғәрәптәр (башлыса христиан динлеләр) һәм друздар.

Белем

Юғары белем

Израилдең ике мөһим ике юғары уҡыу йорто Хайфала урынлашҡан: Хайфа университеты һәм Технион.

Мәҙәниәт

Театр

Хайфала Хайфа ҡала театры эшләй.

Спорт

Хайфа ҡалаһында 2014 йылда төҙөлгән «Самми Офер» стадионы урынлашҡан, бында төрлө спорт ярыштары үткәрелә.^[24].

Климат

Бында урта диңгеҙ климаты. Яуым-төшөм башлыса ноябрь-апрелдә. Кармель тауы Хайфаны елдәрҙән һаҡлай, шунлыҡтан бында уртаса һауа дымлылығы юғары була.

Климат Хайфа
Күрһәткестәре	Дек.	Февр.	Март	Апр.	Май	Июнь	Июль	Авг.	Сент.	Окт.	Нояб.	Ғинуар.	Йыл
Абсолют максимум, °C	22	22	31	37	37	39	33	33	33	36	34	30	39	Һауа температураһы, °C	16	15	18	21	23	26	28	29	28	26	22	17	23
Уртаса температура, °C	13	13	16	18	21	24	26	27	26	23	20	15	20
Уртаса минимум, °C	11	11	13	15	18	22	24	25	23	21	17	12	18
Абсолют минимум, °C	0	1	1	7	8	14	18	20	14	14	6	4	0
Яуым-төшөм нормаһы, мм	120	60	50	20	0	0	0	0	0	0	80	110	520
Һыу температураһы, °C	17	17	17	19	21	23	26	26	27	24	24	20	21,8
Сығанағы: Туристик порталы, Weatherbase

Медицина фәндәре факультеты, Израиль технология институты (Технион), уның территорияһындағы дауахана. Рамбама районы

Хайфаның туғанлашҡан ҡалалары

Хайфа муниципалитеты алдында Хайфаның туғанлашҡан ҡалалары яҙылған стела.

Источник дат — официальный сайт хайфского муниципалитета (инг.), если не указано иначе.

• Одесса, Украина — с 13 сентября 1992 года.
• Бостон, Массачусетс, США — c 10 ноября 1999 года.
• Сан-Франциско, Калифорния, США — с 1984 года^[25].
• Форт-Лодердейл, Флорида, США — с марта 2002 года.
• Портсмут, Великобритания — с 1962 года.
• Ньюкасл, Великобритания — c 30 июня 1980 года.
• Хакни, пригород Лондона, Великобритания — с 9 сентября 1968 года.
• Турин, Италия — с 6 марта 1997 года^[26].
• Ольборг, Дания — c 25 декабря 1972 года^[27].
• Антверпен, Бельгия — с 7 мая 1986 года.
• Бремен, Германия — с 1978 года.
• Дюссельдорф, Германия — с 1988 года.
• Майнц, Германия — с 30 марта 1987 года.
• Эрфурт, Германия — с 6 февраля 2000 года.
• Марсель, Франция — с 1962 года.
• Ҡалып:Флаг Кипра Лимасол, Кипр — с 9 сентября 2000 года.
• Шанхай, Китай — с 21 июня 1994 года.
• Манила, Филиппины — с 22 марта 1971 года.
• Кейптаун, ЮАР^[28].
• Росарио, Аргентина — с 10 марта 1988 года.
• Санкт-Петербург, Россия — с 20 мая 2008 года^[29].
• Чэнду, Китай — с ноября 2013 года^[30].

Иҫкәрмәләр

1. http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
2. archINFORM (нем.) — 1994.
3. https://www.cbs.gov.il/he/publications/doclib/2019/ishuvim/bycode2021.xlsx — Центральное статистическое бюро Израиля.
4. https://www.erfurt.de/ef/de/rathaus/sv/partner/109292.html
5. https://oewd.org/san-francisco-sister-cities
6. https://landesportal.bremen.de/bund-europa-international/die-hansestadt-international
7. https://www.rathaus.bremen.de/partnerstadt_haifa-2267
8. https://www.mainz.de/verwaltung-und-politik/partnerstaedte/haifa.php#c33
9. https://kvs.gov.spb.ru/en/agreements/
10. https://www.rosario.gob.ar/web/gobierno/internacionales/relaciones-bilaterales#hermanamientos
11. https://www.haifa.muni.il/English/MayorsOffice/Pages/CitySecretary-.aspx
12. https://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/hayfa-izrail/
13. https://www.mannheim.de/de/stadt-gestalten/europa-und-internationales/partner-und-freundesstaedte/haifa
14. https://www.newcastle.gov.uk/our-city/newcastles-international-relationships
15. Twinned cities (ингл.)
16. Διδυμοποιημένες Πόλεις (грек)
17. https://www.limassol.org.cy/el/didimopoiimenes-poleis
18. https://www.gochengdu.cn/news/our-sister-cities/sister-cities-of-chengdu/haifa-israel--a437.html?xcSID=04j06l2e0bo8q3o2mh7ud63pm2
19. https://www.monterrey.gob.mx/pdf/portaln/PPOA/Programa_Operativo_Anual_2018_de_la_Secretaria_de_Desarrollo_Economico.pdf
20. .
21. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]  (билдәһеҙ).
22. . (translated from Hebrew)
23. Биттәр «британ мандаты» хайфский муниципалитет сайты 2009 йыл 7 ноябрь архивланған.
24. Информация о матче Израиль-Босния (16.11.2014) на официальном сайте УЕФА.  (билдәһеҙ) УЕФА (16 ноябрь 2014). Дата обращения: 16 ноябрь 2014. 2015 йыл 20 ноябрь архивланған.
25. На сайте Энциклопедии Сан-Франциско 2013 йыл 8 октябрь архивланған. (инг.) 1984 год связывается с выставкой, посвящённой празднованию установления отношений городов-побратимов с Хайфой, а дата установления этих отношений указана только как «начало 1980-х».
26. Турин не записан как город-побратим на сайте муниципалитета Хайфы. Источник приведённой здесь информации: http://www.comune.torino.it/relint/inglese/coordinamento/report05.pdf (инг.).
27. 25 декабря был утверждён проект альянса; договор о вступлении в отношения городов-побратимов был подписан в январе 1973.
28. На сайте муниципалитета Хайфы есть упоминание о Кейптауне, но нет данных о дате подписания договора. На август 2006 года в Хайфе не велось никакой связанной с Кейптауном деятельности в рамках программы городов-побратимов.
29. Согласно сообщению 2017 йыл 19 октябрь архивланған. (рус.) на сайте MigNews.
30. Согласно сообщению 2013 йыл 30 ноябрь архивланған. (йәһ.) на сайте хайфского муниципалитета.