Чад (күл)

Озеро
Чад
фр. Lac Tchad, ингл. Lake Chad
Морфометрия
Абсолют бейеклеге	яҡынса 240[1] м
Майҙаны	1350 (2005 г.)[2] км²
Күләме	72[3] км³
Яр һыҙаты	500—800[3] км
Иң тәрән урыны	10—11[3] м
Уртаса тәрәнләк	1,5[3][4] м
Бассейн
Площадь бассейна	яҡынса 1 млн.[1] км²
Впадающая река	Шари
Урынлашыуы
13°12′27″ с. ш. 14°01′36″ в. д.^HGЯO
Чад Викимилектә

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Чад (мәғәнәләр).

Чад (франц. Lac Tchad, ингл. Lake Chad, ғәрәпсә Бар-эс-Салам) — Үҙәк Африкалағы тымыҡ реликт күле.

География

Чад, Камерун, Нигер һәм Нигерия территорияларының сигендә Сахара сүллегенең Чад уйпатында урынлашҡан. Бик һирәк булған аномаль күл кимәленең күтәрелеүе ваҡытында һыу Бахр-әл-Газаль йылғаһы үҙәне буйлап аға башлай^[5].

Күл бассейныны майҙаны яҡынса 1 млн км², шуның яҡынса 700 мең км² майҙаны Шари йылғаһы бассейнына тура килә^[1][5].

2001 йылғы Ерҙең яһалма юлдашы фотоһүрәте. Күк — һыу өҫтө, йәшел — үләндәр. Юғарыла — 1973, 1987 һәм 1997 йылдарҙағы фотоһүрәттәр.

Чад күле аҙ һыулы^[6]. Уртаса тәрәнлеге яҡынса 1,5^[3][4]—2^[1][5] м. Ҡушылдыҡтары: Шари, Мбули^[7] (Мбулу^[8]), Комадугу-Йобе.

Күлдең көнсығыш өлөшөндә Будума, Карка һәм Кури утрау төркөмдәре урынлашҡан^[8].

Чад күлендә 179 төр балыҡ тереклек итә^[9].

Чад күле — төбәктә мөһим һыу сығанағы булып тора^[10]. Күлдә балыҡ тотоу үҫешкән. Шари һәм Комадугу-Йобе йылғаларының тамаҡтары араһында суднолар йөрөшлө.

1960-сы йылдарҙан алып күл майҙаны кәмей барыуы күҙәтелә. 1963 йылда күлдең майҙаны — 25 мең км², 1973 йылда — 15,4 мең км², 1982 йылда — 2,3 мең км², 1994 йылда — 1,7 мең км². 1980-се йылдарҙа һәм 1990-сы йылдар башында ирригация өсөн күлдең һыуын ҡулланыу 4 тапҡыр арта^[11].

2006 йылға ҡарата Чад күле 26 тапҡырға әҙәйгән һәм кибеүен һаманда дауам итә^[12].

Һуңғы мең йыллыҡта Чад күленең етенсе тапҡыр кибеүе тураһында билдәле^[12]. Конго бассейны йылғаһы Убангиҙан күлгә һыу үткәреү проекттары төҙөлә^[12][13].

Иҫкәрмәләр

1. Дмитревский Ю. Д. Внутренние воды Африки и их использование.. — Ленинград: Гидрометеоиздат, 1967. — 380 с.
2. Odada, Eric O.; Oyebande, Lekan; Oguntola, Johnson A. Lake Chad: Experiences and Lessons Learned Brief  (билдәһеҙ) (PDF). Managing lakes and their Basins for Sustainable Use. International Lake Environment Committee (ILEC) Foundation (2005). Дата обращения: 15 февраль 2008.
3. Lake Chad  (билдәһеҙ). World Lakes Database. International Lake Environment Committee (ILEC) (1983). 2015 йыл 20 ноябрь архивланған.
4. (24 June 2008) «Vanishing Lake Chad—a water crisis in central Africa». WaterNews.
5. Дмитревский Ю. Д., Олейников И. Н. Озера Африки. — Ленинград: Гидрометеоиздат, 1979. — 184 с. — 35 000 экз.
6. Чад — Хәҙерге заман географик атамалар һүҙлеге / Акад. В. М. Котляков редакцияһы. — Электрон баҫма. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006  (рус.)
7. Карта бите D-33-В. Масштаб: 1 : 500 000.
8. Чад // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
9. Hughes, R. H. A Directory of African Wetlands. — IUCN, 1992. — P. 463. — ISBN 9782880329495.
10. Африка: энциклопедический справочник / Анатолий Громыко. — 2-е изд. — Советская энциклопедия, 1986—1987. — 1344 с. — 57 000 экз.
11. Lake Chad: almost gone (ингл.). VITAL WATER GRAPHICS. An Overview of the State of the World’s Fresh and Marine Waters - 2nd Edition. UNEP (2008). Дата обращения: 18 сентябрь 2015. 2008 йыл 16 декабрь архивланған.
12. Как исчезает озеро Чад  (билдәһеҙ). rg.ru. Дата обращения: 17 ноябрь 2015.
13. Мировой водный конгресс 2008

Әҙәбиәт

• Barth, «Reisen und Entdeckungen in Nord- und Centralafrika» (Гота, 1855—58);
• Beadle L. С., The inland waters of tropical Africa, L., 1974.
• Nachtigal, «Sahara und Sudan» (Б. и Лпц., 1879—89).
• Дмитревский Ю. Д. Внутренние воды Африки и их использование.. — Ленинград: Гидрометеоиздат, 1967. — 380 с.
• Дмитревский Ю. Д., Олейников И. Н. Озера Африки. — Ленинград: Гидрометеоиздат, 1979. — 184 с. — 35 000 экз.
• Чад // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Чад // Большая советская энциклопедия: В 66 томах (65 т. и 1 доп.) / Гл. ред. О. Ю. Шмидт. — 1-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1926—1947.

Һылтанмалар

• Чад (күл) — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
• Campbell, Robert Wellman Lake Chad, West Africa: 1963, 1973, 1987, 1997, 2007. (ингл.). USGS (2008). Дата обращения: 14 ғинуар 2010. Архивировано 9 февраль 2012 года.
• Lake Chad (ингл.). International Lake Environment Committee. Дата обращения: 14 ғинуар 2010. Архивировано 9 февраль 2012 года. 2012 йыл 25 февраль архивланған.
• Lake Chad as seen from Apollo-7 in 1968
• Stewart, Robert Dustiest places on Earth—dead and dying seas  (билдәһеҙ). Environmental Science in the 21st Century. A New Online Environmental Science Book for College Students (28 июль 2009). 2016 йыл 30 апрель архивланған.
• (2006) «Shorelines in the Sahara: geomorphological evidence for an enhanced monsoon from palaeolake Megachad». The Holocene 16 (6): 901–911. DOI:10.1191/0959683606hol981rr.