Чеботарёв Харитон Андреевич

Чеботарёв Харитон Андреевич
рус. Харитон Андреевич Чеботарёв
Зат ир-ат
Гражданлыҡ  Рәсәй империяһы
Тыуған көнө 1746[1][2] или 1745[3]
Тыуған урыны Вологда, Рәсәй империяһы
Вафат булған көнө 26 июль (7 август) 1815 или 7 август 1815({{padleft:1815|4|0}}-{{padleft:8|2|0}}-{{padleft:7|2|0}})[2]
Вафат булған урыны Мәскәү, Рәсәй империяһы
Ерләнгән урыны Ваганьков зыяраты[d]
Балалары Чеботарёв, Андрей Харитонович[d]
Һөнәр төрө яҙыусы, географ
Эшмәкәрлек төрө тарих, география һәм филология
Эш урыны Мәскәү император университеты[d]
Биләгән вазифаһы ректор Московского университета[d]
Уҡыу йорто Мәскәү император университеты[d]
Гражданский чин статский советник[d]

Чеботарев Харитон Андреевич (1745 йыл йәки 1746 йыл — 7 август 1815 йыл) — Рәсәй империяһының ғалим-географы, профессор, 1803-1805 йылдарҙа Мәскәү Император университетың беренсе һайлап ҡуйылған ректоры, Мәскәү Рәсәй тарихы һәм боронғолоҡ йәмғиәтенең беренсе рәйесе.

Биографияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Харитон Андреевич Чеботарёв 1745 йылда (ҡайһы бер сығанаҡтарҙа 1746 йыл) Вологдала тыуған. Атаһы вафат булғандан һуң, Мәскәүгә уҡырға ебәрелә. 1755 йылдың 16 ноябрендә ҡабул ителгән "үҙ иҫәбенә " университет гимназияһының төрлө чиндар бүлегенә ҡабул ителә. Алты йыл үткәс, 1761 йылда, ҡаҙна иҫәбендәге (казеннокоштный) студант була[4]. 1763 йылдың 30 июнендә ректор класынан Мәскәү университетының философия факультетына күсерелә[5]. "Студент йылдарында Харитон Андреевич тәржемәләр һәм дәрестәр менән эшләй; уҡыу китаптары һатып алырға аҡсаһы етмәгәнгә, уларҙы ҡул менән үҙенә күсереп алған. "[6].

Институтты тамамлағандан һуң, университет китапханаһында китап фондын һаҡлаусы вазифаһына тәғәйенләнә[7]. 1767 йылда Чеботарёв университет гимназияһында тарих һәм география уҡыта башлай, ә 1773 йылдан рус әҙәбиәте («рус стиле»); 1776 йылдан — эктраординар профессор, 1778 йылдың 31 октябренән — ординар профессор (башта логика һәм әхләки тәғлимәттәр кафедраһында, И. Г. Райхель үлгәндән һуң — рус тарихы), ә 1791 йылда А. А. Барсов вафат булғандан һуң — классик әҙәбиәт кафедраһында. 1778 йылдан 1783 йылға тиклем университет конференцияһы секретары, университет гимназияһы һәм уҡытыусылар семинарияһының инспекторы.

1786 йылдан — суд кәңәшсеһе; 1797 йылда колледж кәңәшсеһе дәрәжәһенә күтәрелә; «Московская ведомости» гәзитен мөхәрирләй, университетта барлыҡҡа килгән тәүге ғилми йәмғиәттең — "Ирекле Рус йыйылышы"ның беренсе секретары була. Чеботарёв — Мәскәү университетының беренсе атҡаҙанған профессоры.

1803 йылда университет реформаһынан һуң Х. А. Чеботарёв Мәскәү университеты ректоры итеп һайлана һәм был вазифаны 1805 йылға тиклем биләй.

Был осорҙа Рәсәйҙең тарих һәм боронғолоҡ йәмғиәте, Физик-медицина йәмғиәте һәм Тәбиғәтте һынаусылар йәмғиәте ойошторола; Медицина-хирургия академияһы тарафынан аптекарь баҡса булдырыла, университеттың Ботаника баҡсаһына нигеҙ һалына.


Ректор срогы үткәндән һуң Х. А. Чеботарёв Мәскәү университеты идараһында алыштырғыһыҙ баһалаусы вазифаһында ҡала. 1809 йылда дәүләт кәңәшсеһе дәрәжәһенә күтәрелә.[8]

1812 йылдағы янғын ваҡытында бөтә китапханаһын һәм ҡағыҙҙарын юғалта, ҙур тетрәнеүҙәр кисерә, һөҙөмтәлә фалиж һуға.

Ваганьков зыяратында ерләнгән, ҡәбере юғалған[9].

Ғилми хеҙмәттәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1769 йылда Чеботарёв И. Фрейерҙың «Дөйөм тарих» 2024 йыл 10 декабрь архивланған. ҡыҫҡаса тәржемәһен уға өҫтәп М. В. Ломоносов «Ҡыҫҡаса рус йылъяҙмаһын» баҫтырып сығара.

1776 йылда — рус географияһы буйынса беренсе университет ҡулланмаһы (курсы) — рус географияһының беренсе дәреслеге: "Рәсәй империяһының географик методик тасуирламаһы.

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Русский биографический словарь / под ред. А. А. Половцов — Санкт-Петербург: 1905. — Т. 22.
  2. ↑ 2,0 2,1 ЧЕБОТАРЕВ Харитон Андреевич // Словарь русских писателей XVIII века. Выпуск 3: Р—Я (урыҫ) / под ред. А. М. Панченко — СПб.: Наука, 2010. — С. 391—395. — ISBN 978-5-02-025203-5
  3. ↑ Энциклопедический словарь — Санкт-Петербург: Брокгауз — Ефрон, 1903. — Т. XXXVIII.
  4. ↑ Богатова Т. В. Чеботарёв Харитон Андреевич // Императорский Московский университет: 1755—1917 : энциклопедический словарь. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2010. — С. 813—814. — ISBN 978-5-8243-1429-8.
  5. ↑ Словарь русских писателей XVIII века, 2010
  6. ↑ Лагно, 2018
  7. ↑ В 1775—1778 годы — Чеботарев уже суббиблиотекарь, а в 1778—1808 годы — библиотекарь
  8. ↑ Богатова Т. В. Чеботарёв Харитон Андреевич // Императорский Московский университет: 1755—1917 : энциклопедический словарь. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2010. — С. 813—814. — ISBN 978-5-8243-1429-8.
  9. ↑ Артамонов М. Д. Ваганьково. — М.: Моск. рабочий, 1991. — С. 176.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Чеботарев, Харитон Андреевич // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  • Фоменко И. Ю. Чеботарёв Харитон Андреевич // Словарь русских писателей XVIII века / Институт русской литературы (Пушкинский Дом) РАН. — СПб.: Наука, 2010. — Т. 3. — 391—395 с. — ISBN 978-5-02-025203-5.
  • Волков В. А., Куликова М. В., Логинов В. С. Московские профессора XVIII — начала XX веков. Гуманитарные и общественные науки. — М.: Янус-К, 2006. — С. 267. — 2000 экз. — ISBN 5—8037—0318—4.
  • Биографический словарь профессоров и преподавателей Императорского Московского университета за истекающее столетие со дня учреждения января 12-го 1755 года, по день столетнего юбилея января 12-го 1855 года, составленный трудами профессоров и преподавателей, занимавших кафедры в 1854 году, и расположенный по азбучному порядку. — Москва: В Университетской Типографии, 1855. — Т. II. — С. 543—551. — 673 с.
  • Лагно А. Р. Первый ректор Московского университета. Харитон Андреевич Чеботарев (1746—1815) // Судьбы творцов российской науки и культуры. — М.: Полиграф сервис, 2018. — Т. 4. — С. 59—–71.
  • Серков А. И. Русское масонство. 1731—2000 гг. Энциклопедический словарь. — М.: Российская политическая энциклопедия, 2001.
  • Смирнов В. А. Чеботарев Харитон Андреевич // Исемендәге фән һәм техника вологжанин. — Архангельскиҙа, 1968.
  • Григорьев С. В. Биографический словарь. Естествознание и техника в Карелии. — Петрозаводск: Карелия, 1973. — С. 237. — 269 с. — 1000 экз.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]