Шаран районы

Шаран районы
Шаран районы
Байраҡ^[d]
Нигеҙләү датаһы	31 ғинуар 1935
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәк	Шаран
Административ-территориаль берәмек	Башҡортостан Республикаhы
Сәғәт бүлкәте	YEKT һәм UTC+05:00^[d]
Халыҡ һаны	22 514 кеше (2010)[1]
Майҙан	1384 км²
Почта индексы	4526ХХ
Рәсми сайт	sharanrb.ru
Урындағы телефон коды	34769
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные в Шаранском районе^[d]
Шаран районы Викимилектә

Шаран районы — Башҡортостандағы муниципаль район.

Географияһы

Район Башҡортостандың көнбайышында Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығында урынлашҡан. Климаты йылы, бер аҙ ҡоролоҡло. Район территорияһында Сөн йылғаһы башлана. Ере йыуылған һәм типик ҡара, Төньяҡ һәм төньяҡ-көнбайышта һоро һәм ҡара һоро урман тупраҡлы. Имән, йүкә, ҡайын һәм уҫаҡ ағаслы урмандары район еренең 24%-ын биләй.

Файҙалы ҡаҙылмалары: нефть (Михайловка, Арҙат, Мостафа), кирбес сеймалы (Иҫке Тумбағош, Наратаҫты, Аҡбарыҫ, Йәнәхмәт һәм Юность), ҡом ҡатыш ҡырсынташ (Шаран, Баҡса), балсыҡҡа ҡушыла торған ҡом (Ивановка) ятҡылыҡтарынан ғибәрәт.

Майҙаны — 1384 км². Район үҙәге Шаран ауылынан Өфөгә тиклем 201 км, иң яҡын тимер юл станцияһы Туймазыға 29 км.

Тарихы

1935 йылда ойошторолған, ләкин, Башҡортостандың административ ҡоролошонда үҙгәрештәр булыу сәбәпле, ике тапҡыр район статусын юғалта, 1967 йылда яңынан тергеҙелә.

Билдәле шәхестәр

• Абдуллин Марат Ибраһим улы (16.10.1948), ғалим-химик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 2000—2011 йылдарҙа Башҡорт дәүләт университетының химия-технология факультеты деканы. Химия фәндәре докторы (1988), профессор (1989). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2001) һәм мәғариф отличнигы (2004), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары профессиональ белем биреү хеҙмәткәре (2001), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1981). Яҙыусы һәм драматург Ибраһим Абдуллиндың улы. Шаран ауылынан^[2].
• Андреева Әлфиә Васильевна (23.01.1958), ғалим-ветеринар табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Рәсәй Федерацияһының Тәбиғи фәндәр академияһы ағза-корреспонденты, биология фәндәре докторы (2003), профессор (2004). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2007), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2015). Ерекле ауылынан^[3].
• Густов Виталий Павлович (27.03.1949), ветеран-нефтсе, 1967—2009 йылдарҙа «Арланнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1999 йылдан — цех начальнигы. Рәсәй Федерацияһы Яғыулыҡ һәм энергетика министрлығының почётлы нефтсеһе (2001). СССР‑ҙың Дәүләт премияһы лауреаты (1988). 3-сө дәрәжә Хеҙмәт Даны ордены кавалеры (1986). Иҫке Драж ауылынан^[4].
• Йософ Гәрәй (7.03.1904—22.03.1988), башҡорт яҙыусыһы, тәржемәсе. 1936 йылдан СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы. 1937—1939 йылдарҙа Башҡорт АССР-ы Яҙыусылар союзы идараһының яуаплы секретары.
• Гәрәев Рәүис Ғиниәт улы (24.04.1949—3.06.2005), ғалим-агроном, партия һәм дәүләт эшмәкәре. 1996—2005 йылдарҙа Татарстан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты директоры. Татарстан Республикаһы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (2000), ауыл хужалығы фәндәре докторы (1998). Татарстандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1995) һәм Татарстан Республикаһы Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (1997). Түбәнге Зәйет ауылынан^[5].
• Диярова Зиниә Әнүәр ҡыҙы (5.01.1959), педагог, Шаран ауылы 2-се мәктәбенең башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы, район башҡорттары ҡоролтайының башҡарма комитет рәйесе. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007).
• Михайлов Дмитрий Иванович (7.11.1919—5.12.2018), нефтсе. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. РСФСР-ҙың 6‑сы саҡырылыш Юғары Советы депутаты. Социалистик Хеҙмәт Геройы (1966). РСФСР‑ҙың атҡаҙанған нефть һәм газ сәнәғәте хеҙмәткәре (1980), Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған нефтсеһе (1965), СССР‑ҙың почётлы нефтсеһе (1969). Шаран ауылынан.
• Сабитов Сәлих Ғиззәт улы (10.10.1912—18.05.1979) — Дан орденының тулы кавалеры, Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. Йәрәмкә ауылынан^[6].
• Фәррахов Миңлехажи Миңлевәли улы (19.03.1931—1.02.2003), нефтсе, Социалистик Хеҙмәт Геройы (1966). Ике Ленин (1971, 1986), Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1966) һәм Халыҡтар дуҫлығы (1981) ордендары кавалеры. Йомаҙыбаш ауылынан.
• Халиуллин Юрий Михайлович (10.08.1943), хәрби инженер-механик-ғалим, контр-адмирал (1990). Юғары хәрби мәктәп уҡытыусыһы, йәмәғәт эшмәкәре. 1992—1998 йылдарҙа В. И. Ленин исемендәге Ленинград Юғары хәрби-диңгеҙ инженер училищеһы начальнигы, 1998—2000 йылдарҙа — Хәрби-диңгеҙ инженер институты етәксеһе. Техник фәндәр докторы (1996), профессор (1998). Ҡырым Республикаһының 1-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты. Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2002). III дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Ватанға хеҙмәт иткән өсөн» (1988) һәм «Хәрби хеҙмәттәре өсөн» (1998) ордендары кавалеры. Анисимова Поляна ауылынан^[7].
• Закир Һаҙый (15.03.1863—1932), ХХ быуат башы яҙыусыһы. Йәрәмкә ауылынан.
• Цибизов Леонид Герасимович (2 ғинуар 1925 йыл — 16 июнь 2009 йыл) — Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан хәрби хеҙмәткәр, танкист. Советтар Союзы Геройы (1943). Совет Армияһы полковнигы. Украина Ҡораллы көстәренең генерал-майоры (2008). Красная Горка ауылынан.

Халыҡ һаны

1939 йылдан башлап халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса районда даими йәшәгән халыҡ һаны (кеше):

Йыл Халыҡ һаны 1939 51 981 [8][9] 1959 36 024 [10][9] 1970 33 812 [11][9] 1979 28 885 [12][9] 1989 23 838 [13][9] Йыл Халыҡ һаны 2002 24 494 [14][9] 2008 49 205 [15] 2009 23 790 [16] 2010 22 514 [1] 2012 22 111 [17] Йыл Халыҡ һаны 2013 21 843 [18] 2014 21 536 [19] 2015 21 244 [20] 2016 20 832 [21] 2017 20 518 [22] Йыл Халыҡ һаны 2018 20 303 [23] 2019 19 901 [24] 2021 19 795 [25]

Халыҡтың уртаса тығыҙлығы 15.02 кеше. Районда 112 ауыл бар, шуларҙың иң ҙурҙары Шаран (4,7 мең), Ерекле (1,0 мең), Түбәнге Зәйет (0,8 мең кеше).

Милли составы^[26]:

2010 йылғы йән иҫәбе мәғлүмәттәренә ярашлы: татарҙар — 33 %, башҡорттар — 24,9 %, мариҙар — 19,7 %, урыҫтар — 11,6 %, сыуаштар — 9,7 %, башҡа милләт вәкилдәре — 4,3 %^[27].

Иҡтисад

Район ауыл хужалығы йүнәлешле, территорияһы һөрөлөүе юғары кимәлдә (56,5 %). Иген культуралары, шәкәр сөгөлдөрө, картуф үҫтереүгә, һөт-ит йүнәлешендәге мал үрсетеү, сусҡа һәм һарыҡсылыҡ буйынса махсуслашҡан. Умартасылыҡ һәм балыҡсылыҡ үҫешкән. Шаран ауылы май яҙыу һәм кирбес заводтары эшләй.

Транспорт

Район территорияһын Баҡалы — Туймазы һәм Саҡмағош — Туймазы автомобиль юлдары киҫеп үтә.

Социаль-мәҙәни өлкә

Районда 49 дөйөм белем биреү мәктәбе, шул иҫәптән 17 урта; 4 дауахана, ПУ, 26 дөйөм китапхана, 51 клуб учреждениеһы бар. Урыҫ һәм татар телдәрендә «Шаранские просторы» — «Шаран киңлекләре». гәзите сыға.

Иҫкәрмәләр

1. Всероссийская перепись населения 2010 года
2. Башҡорт энциклопедияһы — Абдуллин Марат Ибраһим улы 2016 йыл 6 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 15 октябрь 2018)
3. Башҡорт энциклопедияһы — Андреева Әлфиә Васильевна 2016 йыл 6 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 21 ғинуар 2018)
4. Башҡорт энциклопедияһы — Густов Виталий Павлович 2016 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 22 март 2019)
5. Башҡорт энциклопедияһы — Гәрәев Рәүис Ғиниәт улы 2016 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 22 апрель 2019)
6. Башҡорт энциклопедияһы — Сабитов Сәлих Ғиззәт улы 2016 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 1 октябрь 2017)
7. Башкирская энциклопедия — Халиуллин Юрий Михайлович 2019 йыл 24 декабрь архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 9 август 2018)
8. перепись населения СССР 1939 года
9. Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008. — Б. 448.
10. перепись населения СССР 1959 года
11. перепись населения СССР 1970 года
12. перепись населения СССР 1979 года
13. перепись населения СССР 1989 года
14. Всероссийская перепись населения 2002 года
15. 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
16. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года (урыҫ)
17. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (урыҫ)
18. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов (урыҫ) — Росстат, 2013. — 528 с.
19. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (урыҫ)
20. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (урыҫ)
21. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (урыҫ) — 2018.
22. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2017.
23. 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Рәсәй Федерацияһы статистика федераль хеҙмәте.
24. Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019. — Б. 62.
25. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (урыҫ)
26. https://archive.is/20120714152848/tatar-bashkort.narod.ru/tb-15.htm
27. Итоги Всероссийской переписи населения по Республике Башкортостан  (билдәһеҙ) (pdf). Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Башкортостан. Дата обращения: 5 март 2013. Архивировано 9 март 2013 года.(недоступная ссылка)

Һылтанмалар

• Шаран районы // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 15 сентябрь 2021)
• На сайте республики Башкортостан 2011 йыл 30 ғинуар архивланған.
• Официальный сайт Администрации Шаранского района 2020 йыл 26 февраль архивланған.