Южноуральск

Южноуральск
Байраҡ^[d]
Нигеҙләү датаһы	1948
Рәсми атамаһы	Южноуральск
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәге	Южноуральский городской округ^[d][1]
Административ-территориаль берәмек	Южноуральский городской округ^[d][1]
Сәғәт бүлкәте	UTC+05:00^[d]
Халыҡ һаны	22 400 кеше (1959)[2], 30 000 кеше (1967)[2], 35 323 кеше (1970)[3], 39 184 кеше (1979)[4], 41 335 кеше (1989)[5], 41 700 кеше (1992)[2], 40 100 кеше (1996)[2], 40 100 кеше (1998)[2], 40 300 кеше (2000)[2], 40 200 кеше (2001)[2], 39 275 кеше (2002)[6], 39 300 кеше (2003)[2], 39 200 кеше (2005)[2], 38 800 кеше (2006)[2], 38 700 кеше (2007)[2], 38 500 кеше (2008)[2], 38 432 кеше (2009)[7], 37 877 кеше (2010)[8], 37 902 кеше (2011)[9], 37 798 кеше (2012)[10], 37 676 кеше (2013)[11], 37 565 кеше (2014)[12], 37 666 кеше (2015)[13], 37 716 кеше (2016)[14], 37 801 кеше (2017)[15], 37 728 кеше (2018)[16], 37 541 кеше (2019)[17], 37 561 кеше (2020)[18], 37 478 кеше (2021)[19], 37 313 кеше (2023)[20]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	238 метр
Майҙан	109 км²
Почта индексы	457040–457044 һәм 457059
Рәсми сайт	u-uralsk.ru
Иң тәүге яҙма ваҡыты	1950
Урындағы телефон коды	35134
Южноуральск Викимилектә

Южноуральск — Рәсәй Федерацияһының Силәбе өлкәһендәге ҡалаһы(1963 йылдан алып). Ҡала Уйылға йылғаһы буйында, Силәбенән 88 саҡрым алыҫлыҡта һәм Силәбе — Троицк тимер юл линияһы буйында торған Түбәнге Уйылға тимер юл станцияһынан 7 км алыҫлыҡта урынлашҡан.

Этимологияһы

1948 йылда Көньяҡ Урал ҡала электр станцияһы төҙөлә (1963 йылдан алып — Южноуральский ҡалаһы). Южноуральск тип яҙылышы СССР Юғары Советы-ҙың тарафынан билдәләнгән, карталарҙа һәм әҙәбиәттә һаҡлана^[21].

Ҡалаға төньяҡтан ингән урындағы юл күрһәткесе (Кичигин ауылы яғынан)

Тарихы

Ҡалаға ингән ерҙәге яңы стела (2013 йыл)

Түбәнге Уйылға станицаһы

Түбәнге Уйылға бастругы йылғаһының түбәнге ағымында 1745 йылда Ырымбур губернаһының беренсе губернаторы Неплюев Иван Иванович бойороғо менән казактар тарафынан һалынған. Тышҡы сиктән йыраҡлығына ҡарамаҫтан, Түбәнге Уйылға нығытмаһы Силәбе һәм Троицк нығытмалары араһындағы ике арала пост пункты булараҡ ҙур әһәмиәткә эйә була. Тап бына шул юлдан аҙыҡ-түлек, металл, ҡорал һәм башҡа бик күп кәрәк-яраҡтар алып килгәндәр. 1773-1775 йылдарҙа Емельян Пугачев етәкселегендәге күтәрелешкә ярҙам иткәне өсөн, Түбәнге Уйылға гарнизоны тарҡатыла, ул нығытма статусын юғалта һәм рәсми рәүештә биҫтә тип атала башлай.

1776 йылда Түбәнге Уйылға биҫтәһенә улус идаралығы күсерелә. Император Николай I-нең 1843 йылдың 4 майындаға дәүләт хәрби формированиеларға мохтаж булыу сәбәпле крәҫтиәндәрҙе казак сословиеһына индереүе сәбәпле, биҫтә Ырымбур ғәскәрҙәренең 3-сө Троицк бүлеге станицаһы статусын ала. 1924 йылдың май айында станица Уйылға ауылына үҙгәртелә, Троицк өлкәһе составында Уйылға районы төҙөлә. 1939 йылда райондың административ үҙәге станция яны ҡасабаһы Уйылға ҡасабаһына күсерелгән.

Южноуральск ҡасабаһы (1948—1961)

Түбәнге Уйылға станицаһы XX быуаттың 40-сы йылдары аҙағында икенсе тапҡыр «тыуған». Унан алыҫ түгел Көньяҡ Урал дәүләт район электр станцияһы төҙөй башлайҙар(ЮГРЭС). 1948 йылда станица урынында эшселәр ҡасабаһы ҡалҡып сыға һәм Южноуральск тип атала башлай. 1950 йылдың 28 авгусынан ҡала тибындағы ҡасаба булып китә.

Южноуральск ҡалаһы (1963 йыл)

1963 йылдың 1 февралендә ҡасаба Южноуральск ҡалаһы статусын ала. 2005 йылдан — ҡала округы.

Тасуирламаһы

Урынлашыуы

Ҡала Көньяҡ Уралдың көнсығыш битләүендә Силәбенән көньяҡҡа табан урынлашҡан. 110,57 км² майҙанды биләй. Ҡаланың оҙонлоғо — яҡынса 5 км, киңлеге 4,3 км тәшкил итә. Диңгеҙ кимәленән бейеклеге яҡынса 238 метр. Төньяҡтан Көньяҡ Урал һыуһаҡлағысы урынлашҡан, ә ҡаланың көнбайыш сиге буйынса Уйылға йылғаһы аға, ул ҡала гидросистемаһының һыу ҡабул итеү бүлектәренең береһе булып тора. Ҡала ҡатнаш урмандар (ҡайын, ҡарағай, уҫаҡ) менән уратып алынған.

Климаты

Климаты уртаса континенталь. Ҡыш, ҡағиҙә булараҡ, һалҡын, 40-50 көн дауамында ҡаты һыуыҡтар күҙәтелә, буран сыға. Тупраҡтың туңыу тәрәнлеге 110—150 сантиметр тәшкил итә. Ҡар аҙ яуған ҡыштарҙа 170—250 см-ға етә. Йәй эҫе, йышыраҡ ҡоро. Ғинуарҙың уртаса температураһы −15-17 °C, июлдә +16-18 °C. 1952 йылдың 29 июлендә Южноуральскиҙа Силәбе өлкәһе буйынса абсолют максималь температура — +42,0 °C булған. Уртаса йыллыҡ температура — +0,3-тән +2,8ºС-ҡа тиклем. Бер йыллыҡ яуым-төшөм миҡдары 410—450 миллиметр, ҡышҡы осорҙа башлыса ҡар рәүешендә яуа. Елдең уртаса тиҙлеге секундына 3-4 метр; буран (ҡышын) һәм йәшен ваҡытында (йәй) елдең секундына 16-28 метрға тиклем көсәйеүе күҙәтелә.

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	5,1	10,1	16,1	32,4	36,1	39,9	42,2	39,9	33,1	27,1	17,7	6,9	42,2
Уртаса температура, °C	−14,7	−13	−5,1	6,1	12,4	17,9	20,6	18,0	10,9	2,1	−7,8	−13,2	2,9
Абсолют минимум, °C	−49,6	−51,6	−37,1	−26,7	−12,2	−3,2	−0,4	−1,1	−10,4	−25,6	−36,8	−45,1	−51,6
Яуым-төшөм нормаһы, мм	19	16	18	27	47	58	94	43	41	30	26	21	436
Сығанаҡ: NASA. База данных RETScreen

Халҡы

Хакимиәт бинаһы

Халыҡ иҫәбе
1959[22]	1967[22]	1970[23]	1979[24]	1989[25]	1992[22]	1996[22]
22 400	↗30 000	↗35 323	↗39 184	↗41 335	↗41 700	↘40 100
1998[22]	2000[22]	2001[22]	2002[26]	2003[22]	2005[22]	2006[22]
→40 100	↗40 300	↘40 200	↘39 275	↗39 300	↘39 200	↘38 800
2007[22]	2008[22]	2009[27]	2010[28]	2011[29]	2012[30]	2013[31]
↘38 700	↘38 500	↘38 432	↘37 877	↗37 902	↘37 798	↘37 676
2014[32]	2015[33]	2016[34]
↘37 565	↗37 666	↗37 716

2019 йылдың 1 ғинуарына халыҡ иҫәбе буйынса ҡала Рәсәй Федерацияһының 1115 ҡалаһынан 420-се урында булған

2010 йылдың 1 ғинуарына ҡарата Южноуральскиҙа 38652 кеше йәшәгән, 12 мең ғаилә булған, балалар 7,2 мең. 24,6 мең кеше эшкә яраҡлы йәштә. Халҡының тығыҙлығы 1 км2-ға 369 самаһы кеше тәшкил итә.

Милли составы

2002 йылда Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса

Милләте	Һаны (кеше)
Рус	619 36
Украиндар	027 1
Татарҙар	513
Белорустар	305
Мордвалар	152
Башҡа милләттәр һәм үҙ милләтен күрһәтмәгән кешеләр	888

Иҫкәрмәләр

1. ОКТМО (урыҫ)
2. Народная энциклопедия «Мой город». Южноуральск
3. Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) — Демоскоп Weekly.
4. Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) — Демоскоп Weekly.
5. Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ)
6. Всероссийская перепись населения 2002 года. Численность населения субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (урыҫ)
7. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года (урыҫ)
8. Тома официальной публикации итогов Всероссийской переписи населения 2010 года по Челябинской области. Том 1. «Численность и размещение населения Челябинской области». Таблица 11 (урыҫ)
9. Численность постоянного населения Челябинской области в разрезе муниципальных образований на 1 января 2012 года (урыҫ)
10. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (урыҫ)
11. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов (урыҫ) — Росстат, 2013. — 528 с.
12. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (урыҫ)
13. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (урыҫ)
14. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (урыҫ) — 2018.
15. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2017.
16. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2018.
17. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (урыҫ)
18. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (урыҫ)
19. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (урыҫ)
20. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2023 года и в среднем за 2022 год и компоненты её изменения (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.) (урыҫ) — 2023.
21. Поспелов, 2008, с. 510
22. Народная энциклопедия «Мой город». Южноуральск
23. Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.  (урыҫ) Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
24. Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.  (урыҫ) Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
25. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения  (билдәһеҙ). Архивировано 22 август 2011 года.
26. Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более  (билдәһеҙ). Архивировано 3 февраль 2012 года.
27. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 ғинуар 2014. Архивировано 2 ғинуар 2014 года.
28. Тома официальной публикации итогов Всероссийской переписи населения 2010 года по Челябинской области. Том 1. «Численность и размещение населения Челябинской области». Таблица 11  (билдәһеҙ). Челябинскстат. Дата обращения: 13 февраль 2014. Архивировано 13 февраль 2014 года.
29. Численность постоянного населения Челябинской области в разрезе муниципальных образований на 1 января 2012 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 12 апрель 2014. Архивировано 12 апрель 2014 года.
30. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 31 май 2014 года.
31. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов)  (билдәһеҙ). Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано 16 ноябрь 2013 года.
32. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 август 2014. Архивировано 2 август 2014 года.
33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
34. Численность постоянного населения по городским округам и муниципальным районам Челябинской области на 1 января 2005-2016 гг. (численность населения 2004-2010 гг. пересчитана от итогов ВПН-2010)  (билдәһеҙ). Дата обращения: 8 апрель 2016. Архивировано 8 апрель 2016 года.

Әҙәбиәт

• Поспелов Е. М. Географические названия России: Топонимический словарь: Более 4 000 единиц. — М.: АСТ; Астрель, 2008. — 528 с. — 1500 экз. — ISBN 978-5-17-054966-5.

Һылтанмалар

• Официальный сайт администрации Южноуральского городского округа Челябинской области 2021 йыл 14 апрель архивланған.
• Южноуральск — в энциклопедии «Мой город»
• Южноуральск информационный сайт города 2021 йыл 7 март архивланған.
• СМИ Южноуральск. RU: окно в мой город
• Южноуральск: городской навигатор справочный сайт города (карта, организации, расписания транспорта)