Ҡар кешеһе

Нәфис һүрәт

Ҡар кешеһе (йети, бигфут һ. б.) — мифик^[1][2][3], маймылға^[4] һәм кешегә^[5] оҡшаш йән эйәһе, донъяның төрлө бейеклектәге йәки урманлы райондарында йәшәгән криптид^[5]. Ғәҙәттә ике аяҡта йөрөүсе, оҙон йөнлө гоминид итеп һүрәтләнә.

Күп кенә халыҡтарҙың легендалары йөн менән ҡапланған сәйер кешеләр йәки маймылдар тураһында һөйләй. Ҡар кешеһе тураһындағы фекерҙәр башлыса «шаһиттар» күрһәтмәләренә нигеҙләнә. Шулай уҡ матди объекттар (эҙҙәре, башлыса ҡарҙа^[6] сәс һ. б.), улар матди дәлилдәр өсөн бирелә. Был реликт гоминид, йәғни, боронғо төр — тарихҡа тиклемге дәүерҙәрҙән беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланып ҡалыусы Homo төрөнөң (мәҫәлән, питекантроп^[5] йәки неандерталец^[3]) боронғо төрө, тигән фекер бар^[5]. Ҡар кешеһе иң билдәле «төрҙәрҙең» береһе булып тора, уның йәшәйешен криптозоология яҡлылар таный. Әммә уның барлығын раҫлаған аныҡланған факттар юҡ. Уның барлығы тураһында «матди дәлилдәр» билдәле төрҙәр ҡалдырған (сәс, эҙҙәрҙең бер өлөшө — мәҫәлән, айыу юлдары^[7]) йәки дөрөҫ теркәлмәгән һәм өйрәнелмәгән. Был йән эйәһен өйрәнеү өсөн ҡулайлы итеп эшләнгән фотоһүрәттәр йәки видеояҙмалар билдәһеҙ^[5][4]. Бынан тыш, ғалимдар билдәләүенсә, бындай «йәшерен төрҙәрҙең» булыуы бик икеле. Сөнки популяция һанын кәметмәү өсөн улар тейешле һанда булырға тейеш. Күберәк булһалар, асыҡлау мөмкинселеге арта^[8]. Климат шарттары һәм аҙыҡ сығанаҡтарының үҙенсәлектәре тасуирланған һыҙаттарға эйә булған хайуандарҙың йәшәүен икеле итә^[9]. Ошо сәбәптәр арҡаһында ҡар кешеһе тураһындағы фекерҙәрҙе ғалимдар йышыраҡ хәҙерге заман мифтарының береһе тип һанай^{[10][11][12][3]}. Ҡар кешеһе тураһындағы хәбәрҙәр үҙ эсенә халыҡ риүәйәттәрен, дөрөҫ булмаған идентификацияны һәм мутлыҡтарҙы берләштерә, тип иҫәпләй ғилми берләшмә^[13][4].

Ҡар кешеһе тураһындағы мифты, атап әйткәндә, паранормаль күренештәр яҡлылар һәм уларҙы ҡулланған киң мәғлүмәт саралары хуплай^[4].

Ҡар кешеһе Йети астероиды (2843) эпонимына әүерелә^[14].

Атамалары

Географ һәм топонимист Е. М. Мурзаев билдәләүенсә, Урта Азия телдәрендә Гималай айыуын (тибет телендә м’йети) «ҡарлы кешеһе» тип атағандар. Был исемде һүҙмә-һүҙ тәржемә итеү буталсыҡлыҡҡа һәм кешегә оҡшаш йән эйәһе булыуы тураһында күҙаллауҙар барлыҡҡа килтергән^[15]. Инглиз һәм ҡайһы бер башҡа телдәрҙә «ҡот осҡос ҡарлы кеше» тип атала (Abominable Snowman)^[6]. Төньяҡ Америка ҡар кешеһе салиш телдәрендә сасквоч тип атала. Уларҙа se’sxac — «ҡырағай кешеләр»^[16].

Төрлө урындарҙа төрлө исемдәр бар: йети — Непалда^[4], метох кангми — Тибетта^[5][4], йерен йәки ҡытай ҡырағайы^[4], бигфут — Төньяҡ Америкала^[4], сасквоч — Төньяҡ Америка һәм Австралияла^[4], мапингуари — Амазонка төбәгендә, сисимит — Көньяҡ Мексикала^[5], энжей, авдошка, каптар^[5], аламас^[5], алмасты^[4], голуб-яван, йови — Австралияла^[4].

Тасуирламаһы

Ҡар кешеһе оҙон йөнлө кеше йәки тура баҫып йөрөүсе ҙур маймыл булараҡ һүрәтләнә^[5]. «Шаһиттар» һөйләүенсә, ул кешегә ҡарағанда мыҡты кәүҙәле, баш һөйәге осло формалы, оҙон ҡуллы, ҡыҫҡа муйынлы һәм ҙур аҫҡы яңаҡлы, сағыштырмаса ҡыҫҡа янбашлы, бөтә кәүҙәһе ҡара, ерән, аҡ йәки сал төҫтәге ҡуйы йөнлө булыуы менән айырыла. Йөҙө ҡара. Сәстәре кәүҙәләге йөнгә ҡарағанда оҙонораҡ. Мыйығы һәм һаҡалы бик һирәк һәм ҡыҫҡа. Бейеклеге төрлөсә, уртаса кешенән алып 3 м һәм унан да күберәккә тиклем. Ҡар кешеләренең тауҙарҙа йәшәүселәре мәмерйәләрҙә йәшәй, урмандарҙа йәшәүселәре ағас ботаҡтарында оя ҡора тигән фекерҙәр бар.

Тарихы

Гималай тауҙарында 1937 йылда Фрэнк Смит тапҡан эҙҙәр сылбыры. Быны ул ҡар кешеһе эҙҙәре тип иҫәпләгән. Фотоһүрәтте өйрәнгән белгестәр, был мотлаҡ айыу эҙҙәре, тигән һығымтаға килгән

Иң билдәле ҡар кешеһе — гималай йетиһы^[5]. Ул ҡар һыҙатында йәшәй тип иҫәпләнә^[6]. Уның хаҡында хәбәрҙәр XIX быуатта Һиндостандың таулы райондарында һәм Непалда эшләгән Британия чиновниктарының рапорттары аша хәбәрҙәр килә. Непал һарайы ҡарамағындағы Британия резиденты В. Хогдсон хәбәр итеүенсә, сәйәхәт ваҡытында уның хеҙмәтселәре кешегә оҡшаш, йөнтәҫ, ҡойроҡһоҙ йән эйәһенән ҡурҡҡан. Йетиға оҡшаш заттар Непал һәм Тибеттағы дини һүрәттәрҙә осрай. Шерптар был йән эйәләренән бик ҡурҡа. ХХ быуатта Гималай тауҙарында альпинистарҙың күмәк сәйәхәте башланғас, ҡар кешеһе тураһында яңы хикәйәттәр барлыҡҡа килә. Мәҫәлән, Эверестҡа илткән юлда уның аяҡ эҙҙәрен күрәләр. Ҡайһы бер тау монастырҙарының ҡайһы берҙәрендә, йәнәһе лә, йетиның ысынбарлыҡта булғанлығын раҫлаусы дәлилдәр һаҡлана. 1986 йылда альпинист А. Вулридж Гималай тауҙарының төньяғында ике метр бейеклектәге йетиҙы осратыуын белдерә һәм алыҫтан төшөрөлгән һүрәт күрһәтә, унда кешегә оҡшаш фигура күренә.

1951 йылда Эрик Шиптондың Эверест тауына экспедицияһы ваҡытында Менлунг боҙлоғонда табылған, йәнәһе, ҡар кешеһенең эҙе

Непалға, мәҫәлән, альпинист Ральф Изард етәкселегендә, йетины эҙләү өсөн бер нисә тапҡыр экспедиция ебәрелә, ләкин бер ниндәй ҙә фактик раҫлау табылмай. Иң әһәмиәтле, әммә кире һөҙөмтәләрҙе 1960—1961 йылдарҙа Э. Хиллари (беренсе булып Эверест тауын яулай) һәм Непалды һәм урындағы телдәрҙе белеүсе Десмонд Дойлдың комплекслы экспедицияһы ала. Унда зоологтар ҙа ҡатнаша. Экспедиция ғәйәт ҙур эҙҙәр мәсьәләһен хәл итә: ҡояш нурҙары тәьҫирендә ер өҫтөндә ҡар ирей, һәм төлкө кеүек ваҡ хайуандарҙың эҙҙәре ғәйәт ҙур эҙҙәргә берләшә. Бынан тыш, экспедиция ағзалары "йети"ның өс тиреһен ала, улар урындағы айыу төрөнөң тиреһе булып сыға. Экспедиция ағзалары ҙур ҡыйынлыҡ менән Кумджунг будда монастырынан бер ни тиклем ваҡытҡа «ҡар кешеһенең баш һөйәген» алып тороуға өлгәшә. Ошо маҡсатта Хиллари монастырға иғәнә һәм биш мәктәп төҙөү өсөн аҡса йүнләп бирә. Чикаголағы тикшеренеү Хиллариның фаразын раҫлай: «баш һөйәге» бик иҫке була, ул тау кәзәһе серау тиреһенән эшләнгән. Ошо уҡ монастырҙан мультификацияланған «йети ҡулы» кеше ҡулы булып сыға^[5].

1991 йылда Непал менән сиктәш Ҡытай Тибетында Япония тарафынан финансланған ҡытай-рәсәй ғилми экспедицияһы эшләй. Ул рәсми рәүештә гляциологик булараҡ иғлан ителә, әммә төп маҡсаты ҡар кешеһен эҙләү була. Унда ҡатнашыусы А. А. Тишков 5000 метрҙан ашыу бейеклектә «кешегә оҡшаш» йән эйәһен осратҡан һәм уны фототаҫмаға төшөрә алған. Тишков иҫәпләүенсә, «йети» — айыу^[5].

СССР Фәндәр академияһы комиссияһы

Криптозоологтар йәмғиәте

Йәшәүе

Генетик тикшеренеүҙәр

Популяр мәҙәниәттә

Йети Ҡырғыҙстандың почта маркаһында, 2016

Бигфут популяр мәҙәниәткә ҙур йоғонто яһай^[17]. 2018 йылда «Smithsonian» журналы был йән эйәһе менән ҡыҙыҡһыныу «һәр ваҡыт юғары кимәлдә» тип яҙа^[18]. 2020 йылдың майында үткәрелгән һорау алыуға ярашлы, һәр унынсы оло Америка гражданы бигфутты реаль хайуан тип иҫәпләй^[19].

Ҡануниәт

1969 йылда Вашингтон штаты, Скамейния округында бигфут тураһында ҡарар ҡабул ителә, уға ярашлы, «бындай йән эйәләрен аңлы рәүештә юҡ итеү етди енәйәт эше тип һанала», уларға штраф һалына һәм / йәки төрмәгә ябыла. Әлеге ҡарар 1 апрелдә ҡабул ителгән, әммә округ комиссары Конрад Ланди: «Ахмаҡтар көнөндә был шаярыу түгел… йән эйәһе бар тип уйларға нигеҙ бар», — тигән^[20]. 1984 йылда, әгәр коронер үлтерелгән зат гуманоид тип иҫбатлаһа, яуаплы булыуға һәләтһеҙлекте инҡар итеү һәм енәйәтте кешене үлтереү тип ҡарау тураһындағы ҡарарға төҙәтмәләр индерелә^[20][21]. Ҡарарҙа ҡар кешеһе Homo sapiensтың төрсәһе тип фаразлана^[21].

Сауҙа һәм туризм

Персонаж Тымыҡ океандың төньяҡ-көнбайыш ярында табышлы бизнес объектына әүерелә. Был бигерәк тә 101-се шоссе районында, Редвуд шоссеһы булараҡ билдәле Гумбольдт округының көньяҡ өлөшөндә, бик күп магазиндар төҙөлә. Уларҙа ҡар кешеһенә арналған продукция һатыла^[4].

Ҡар кешеһе Таулы Шорияһының (Кемерово өлкәһе һәм Алтай крайы) символдарының береһенә әүерелгән. 2010 йылда Тау саңғыһы миҙгелен асыу көнө — ҡар кешеһе байрамы тип иғлан ителә. Кемерово өлкәһе губернаторы Аман Тулеев 1997—2018 йылдарҙа ҡар кешеһен тотҡан өсөн бер миллион һум аҡсалата бүләк иғлан итә^[5]. Тулеев ҡар кешеһен үҙаллы табырға маташа. Бигфут менән ҡыҙыҡһыныу кәмей башлағас, Түлиев Кемерово өлкәһенең Таштаголь районы башлығы Владимир Макутанан туристар өсөн үҙенең күренеүе менән һынландыра алырлыҡ кешене табыуын һорай^[22].

Йети Непал Хөкүмәтенең «Visit Nepal 2020» туристик реклама кампанияһының маскоты итеп һайлана.

Фильмдар

«Снежное существо» (1954), В. Ли Уайлдерҙың америка фантастик хорроры. «Чудовищный снежный человек» (1955), япон фильмы. «По следам Снежного человека» (1988), совет фильмы. «Снежный человек» (Strange Wilderness, 2008) Фрэд Вульфтың америка комедияһы.

Йәнһүрәттәр

«Переполох в Гималаях» (2007), немец йәнһүрәте. «Смолфут» (2018), америка йәнһүрәте. «Эверест» (Abominable, 2019), америка-ҡытай йәнһүрәте.

Башҡорт әҙәбиәтендә

Ҡар кешеһе. Ноғоманов М.Б. Дәүер шаңдауҙары. Повестар. Өфө. Китап. -2001. ISBN 5-295-02877-1 [1]. Ҡар кешеһе. Аудиокитап 2023 йыл 2 март архивланған.

Шулай уҡ уҡығыҙ

• Викидәреслектә Алпамыша эҙенән. (Авторы : Бөрйән районы Иҫке Монасип ауылының хаҡлы ялдағы тарих уҡытыусыһы Дәүләтбирҙин Заһир Сәлихйән улы)

Иҫкәрмәләр

1. Топорков А. Л. Мифы и мифология XX века: традиции и восприятие 2021 йыл 30 ноябрь архивланған. // Человек и общество: поиски, проблемы и решения. 1999.
2. Мелетинский Е. М. Миф и двадцатый век 2013 йыл 22 февраль архивланған. // Избранные статьи. Воспоминания. М., 1998.
3. Соколов, 2015, Миф № 28. Снежный человек — это неандерталец, который до сих пор скрывается где-то в лесах
4. Кэрролл. Снежный человек. Словарь скептика
5. Арнольд, 2016
6. Abominable Snowman (mythology) (ингл.). — статья из Encyclopædia Britannica Online.
7. Abominable Snowman (mythology) (ингл.). — статья из Encyclopædia Britannica Online.
8. Stephanie Earls. Bigfoot hunting  (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 ғинуар 2010. Архивировано 24 август 2011 года.
9. Sjögren, Bengt. Berömda vidunder. — Settern, 1980. — ISBN 91-7586-023-6. (швед.)
10. Топорков А. Л. Мифы и мифология XX века: традиции и восприятие 2021 йыл 30 ноябрь архивланған. // Человек и общество: поиски, проблемы и решения. 1999.
11. Мелетинский Е. М. Миф и двадцатый век 2013 йыл 22 февраль архивланған. // Избранные статьи. Воспоминания. М., 1998.
12. Abominable Snowman (mythology) (ингл.). — статья из Encyclopædia Britannica Online.
13. Daegling, David J. Bigfoot Exposed: An Anthropologist Examines America's Enduring Legend. — Altamira Press, 2004. — С. 62—63. — ISBN 0-7591-0539-1.
14. Ҡалып:IAU
15. Мурзаев Э. М. Путешествия без приключений и фантастики. М.: Географгиз, 1962. С. 95—99.
16. Sasquatch (legendary creature) (ингл.). — статья из Encyclopædia Britannica Online.
17. Daegling David J. Bigfoot Exposed: An Anthropologist Examines America's Enduring Legend. — Altamira Press, 2004. — P. 62—63. — ISBN 978-0-7591-0539-3.
18. Crair, Ben Why Do So Many People Still Want to Believe in Bigfoot?  (билдәһеҙ) Smithsonian (сентябрь 2018). Дата обращения: 14 декабрь 2020. Архивировано 17 декабрь 2020 года.
19. Brode, Noah Bigfoot is Real (For 11% of U.S. Adults)  (билдәһеҙ). civicscience.com. CivicScience (11 май 2020). Дата обращения: 23 март 2021. Архивировано 10 апрель 2021 года.
20. Pyle Robert Michael. Where Bigfoot Walks: Crossing the Dark Divide. — Houghton Mifflin Harcourt. — P. 278–279. — ISBN 978-0-395-85701-4. 2021 йыл 24 май архивланған.
21. Bigfoot Ordinance, Skamania County.  (билдәһеҙ) Skamania County. Дата обращения: 24 май 2021. Архивировано 23 февраль 2017 года. 2017 йыл 23 февраль архивланған.
22. Тулеев заставлял чиновников изображать йети, чтобы «взбодрить народ» 2021 йыл 24 май архивланған.. РИА новости. 08.04.2021.

Әҙәбиәт

• Акимушкин И. И. Следы невиданных зверей. — М.: Географгиз, 1961. — 256 с. — (Рассказы о природе).
  • 2-е изд., — М.: Мысль, 1964. — 264 с. — (Рассказы о природе).
• Образцов П. А. Азбука шамбалоидов: Мулдашев и все-все-все. — М.: Яуза, Пресском, 2005. — 288 с. — (АнтиМулдашев). — 9000 экз. — ISBN 5-98083-038-3. Архивная копия от 2 июнь 2017 на Wayback Machine
• Соколов А. Б. Мифы об эволюции человека / Научный редактор доктор биологических наук Е. Б. Наймарк. — М.: Альпина нон-фикшн, 2015. — 390 с. — ISBN 978-5-91671-403-6. (pdf на сайте Всенаука).
• Станюкович К. В. По следам удивительной загадки: (Из дневника экспедиции) / Предисл. С. В. Обручева; Худож. А. Пушкарёв. — М.: Молодая гвардия, 1965. — 112, [8] с. — 65 000 экз.
• Танасийчук В. Н. Невероятная зоология: Зоологические мифы и мистификации. — М.: КМК, 2011. — 376 с. — ISBN 978-5-87317-735-6.
• Тишков А. А. Ещё одна встреча // Свет (Природа и человек). — № 6—7. — 1992. — С. 39.
• Эйвельманс Б. По следам неизвестных животных / Пер. Г. Велле. Обраб. И. И. Акимушкина. — М.: Детский мир, 1961. — 72 с.: ил. (Сильно сокращённое, адаптированное для советских детей издание).
• Эйвельманс Б. Тайны загадочных зверей / Пер. И. Алчеева, Н. Непомнящего. — М.: Вече, 2000. — 496 с.: ил. — Серия «Великие тайны». — ISBN 5-7838-0450-9 («По следам неизвестных животных», в более полном и менее изменённом переводе).
• Ashot Margaryan et al. (2021). «The genomic origin of Zana of Abkhazia». Advanced Genetics 2 (2 e10051, 14 June 2021).

Һылтанмалар

• Арнольд О. Р. Снежный человек: вымыслы и реальность  (билдәһеҙ). Антропогенез.ру (13 июнь 2016).
• Кэрролл, Роберт Тодд. Снежный человек  (билдәһеҙ). Словарь скептика, или Энциклопедия заблуждений: собрание невероятных фактов, удивительных открытий и опасных поверий.
• Соколов А. Б. Снежный человек. Мифы об эволюции человека. Антропогенез.ру.