Һауа торошо тураһында халыҡ һынамыштары

Һауа торошо тураһында халыҡ һынамыштары

Һауа торошо тураһында халыҡ һынамыштары Викимилектә

Һауа торошо тураһында халыҡ һынамыштары — халыҡта һаҡланған һәм быуындан-быуынға тапшырылған һауа торошо күренештәренә күрһәтеүсе төрлө билдәләр тураһында мәғлүмәттәр^[1].

Метеорологтарҙың һауа торошо билдәләренә мөнәсәбәте

Метеорологтар, ҡағиҙә булараҡ, түбән килтерелгән һынамыштар юмор һәм фольклорҙан башҡа бер нимә лә алып килмәй, тип иҫәпләй:: "Эттәр күп йоҡлай һәм аҙ ашай икән — ямғыр була», «Эттәр ерҙә аунаһа — ямғыр йәки ҡар яуа». Әммә шундай күренештәр: » Сағанда һырғалар — сөгөлдөр сәс», «Миләүшә сәскә атһа, кишер һәм петрушка сәс», «Әгәр ҡайын япрағы тулыһынса асылһа — картуф ултыртырға мөмкин» улар нигеҙле, сөнки үҫемлектәр тирә-яҡ мөхиттәге дымлылыҡтың, температураның үҙгәреүенә тәьҫир итә^[2] һәм үҙҙәрен түбәндәгесә тота: ниндәйҙер ағастар сәскә ата башлай йәки сәскә асыла башлаһа, ул көслөрәк еҫ сығара башлай, шулай уҡ һауа торошондағы үҙгәрештәргә күрһәтеүсе башҡа бик күп билдәләр ҙә бар^[3]. Күптән инде кешеләр кеше хайуандарҙың һәм үҫемлектәрҙең ҡылығын күҙәтеүгә һәм уларҙың һауа торошоноң үҙгәреүенә ҡарашына нигеҙләнгән халыҡ һынамыштарына йүнәлеш тота. Был мәғлүмәттәр ҙур фәнни ҡиммәткә эйә һәм һауа торошон күҙалларға ярҙам итә^[4]

Һынамыштарҙың тормошҡа ашмау сәбәптәре

Бер фараз буйынса, халыҡ һынамыштары барлыҡҡа килгәндә бөтөнләй икенсе климат була^[5]. Ҡыш һалҡыныраҡ була, йәй эҫе булмай, йәғни һынамыштар бөтөнләй башҡа замандар, анығыраҡ әйткәндә башҡа климат дәүерҙәре өсөн булдырыла.

Ләкин халыҡ һынамыштарының һауа торошона тап килмәүенең төп сәбәбе климат процестарының глобаль характерына һәм уларҙы күҙәтеүҙең локаль булыуына ҡайтып ҡала. Мәҫәлән, Рәсәйҙең байтаҡ халыҡ һынамыштары барлыҡҡа килгән урта һыҙатында һауа торошо Атлантик океанда һәм Арктикала процестар йоғонтоһонда формалаша, шул уҡ ваҡытта Рәсәйҙең Европа өлөшөндә атмосфера тәьҫире үҙәктәре юҡ. Шуға күрә Рәсәйҙең урта һыҙаты өсөн оҙайлы һауа торошон аныҡ нөктәһендә түгел, ә Ерҙең Төньяҡ ярымшарының күпселек өлөшөндә атмосфера процестары динамикаһы тураһында мәғлүмәткә эйә булғанда ғына төҙөргә мөмкин. Мәҫәлән, көҙ көнө Рәсәйҙә һауа торошон билдәләгән Атлантик циклондар йәй башында уҡ барлыҡҡа килә, ә авгусҡа уларҙың траекторияһы формалаша, ә августа уларҙың траекторияһы формалаша, әгәр циклон төньяҡтараҡ үтһә, унан көҙҙөң йылы һәм ҡоро булыуы тора, әгәр көньяҡтараҡ икән — еүеш һәм һалҡын булыуы бәйле. Циклондар тураһында тулы мәғлүмәткә эйә булып, метеобюро көҙҙөң характерын алдан күрә ала. Ләкин Рәсәй төпкөлөндә локаль метеостанцияла күҙәтеүҙәр, халыҡ һынамыштары тураһында әйтеп тораһы ла түгел, бындай мәғлүмәт бирмәй, сөнки Рәсәйҙә циклондар йәйгеһен ниндәй генә траектория буйынса хәрәкәт итһәләр ҙә, һауа торошона улар йоғонто яһамай, сөнки Европа һәм Себерҙә күҙәтеү мәлендә һауа торошон билдәләүсе, әммә көҙ килеүсе циклондар траекторияһына йоғонто яһамаған башҡа һауа массалары өҫтөнлөк итә. Күсмә ҡоштарҙың үҙ-үҙен тотошо ла был процестарҙы алдан күҙалларға мөмкинлек бирмәй, сөнки уларҙың осош маршруттары «һауа торошо кухняһынан» алыҫыраҡ үтә.

Шуға ҡарамаҫтан, ҡыҫҡа ваҡытлы һәм оператив прогноздар өсөн ҡайһы бер халыҡ һынамыштарын тулыһынса ҡулланырға мөмкин. Һәм был бәйлелектәргә фәнни нигеҙ бар. Мәҫәлән, «Төтөн тура сыҡһа — һыуыҡҡа» билдәһе һауа массалары алмашынғанда ер өҫтө һауаһының тығыҙлығы үҙгәреү һәм, тимәк, төтөндөң күтәрелеү көсө үҙгәреү менән бәйле. Шулай уҡ ямғыр алдынан бөжәк ашаусы ҡоштарҙың түбән осоуына ла ҡарай: тығыҙ һауала бөжәк ашаусы ҡоштарға ҙур бейеклеккә күтәрелеүе ҡыйын. Ямғыр алдынан ҡайһы бер сәскәләрҙең ябылыуы дымлылыҡтың тиҙ үҫеүе менән бәйле (үҫемлектәр шулай итеп һеркәне һибелеүҙән һаҡлай). Әммә термометр, барометр һәм гигрометр ҡулланыу барыбер төтөн, ҡоштар һәм сәскәләр артынан күҙәтеүгә ҡарағанда фаразлауҙың иң яҡшы һөҙөмтәһен бирә.

Һауа торошо миҫалдары

Яҙ көнө һынамыштары

• Торналар иртә килһә, яҙ иртә килә.
• Ҡыр ҡаҙҙары бейектән осһа, һыу күп, түбәндән осһа – аҙ була.
• Ҡайындан һут күп аҡһа – ямғырлы йәйгә.
• Ҡайын еректән алда япраҡ ярһа – йәй ҡоро, ерек алдан ярһа – ямғырлы була.
• Турғайҙар ҡомда һыу инә икән — ямғырға.
• Әгәр бесәй иҙәндә йоҡлай икән — йылыға.

Йәй көнө һынамыштары

• Иртәнсәк ысыҡ күп төшһә, көн бик эҫе булыр.
• Ямғыр алдынан сәскәләр ғәҙәттә ябыла.
• Июндә ҡояш ҡалҡҡанда томра торһа, көн боҙола.
• Ҡоштар түбән осһа — ямғырға.

Көҙ көнө һынамыштары

• Сентябрь айында күк күкрәү йылы көҙ хәбәр итә.
• Көҙҙән иртә ҡар яумаһа, алғы йәйҙе иген уңышы насар булыр.
• Көҙ йылы килһә, ҡыш оҙон була.
• Кишер япрағы шиңһә, ямғыр яуыр.
• Көҙ көнө ағас япраҡтары ҡойолмаһа, халыҡҡа ауырлыҡ.
• Кистән аяҙ булһа, иртән дә аяҙ килә.
• Ҡарлуғастар түбән осһа — ямғырға.

Ҡыш көнө һынамыштары

• Ҡыш көнө шәре сыҡһа, ашлыҡ уңыр.
• Әгәр инде был түңгәләк ҡояшҡа бик яҡын булһа, аяҙ булыр.
• Ҡыш көнөндә урман елһеҙ шаулаһа, буран булыр.
• Ҡыш урман шаулаһа, йылы көндәр көт.
• Ҡыш ҡар күп булһа, йәй ямғырлы булыр.
• Ҡыш күк күкрәһә, бик ҡаты ел булыр.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Һынамыштар
• Ғәләүетдинов Ишмөхәмәт Ғилметдин улы
• Башҡорт фольклоры
• Громник (отреченная книга)

Иҫкәрмәләр

1. Грамота.ру — справочно-информационный интернет-портал «Русский язык»: Примета
2. Дашко Н. А. Курс лекций по синоптической метеорологии
3. Растения — предсказатели погоды
4. Сахалинская Гидрометеослужба
5. Народные приметы безнадежно устарели(недоступная ссылка)

Әҙәбиәт

• Стрижев Александр «Народные приметы».
• Даль В. И. «О поверьях, суевериях и предрассудков русского народа».
• Забылин М. М. Русский народ, его обычаи, обряды, предания, суеверия и поэзия. — М.: Издание книгопродавца М. Березина, 1880. — 607 с.
• Снегирёв И. Русские простонародные праздники и суеверные обряды. (Выпуск 1-4). — М.: Университетская типография, 1837—1839.
• Сахаров И. П. «Сказания русского народа».
• Кулькова, Мария Александровна «Семантика и прагматика немецких и русских народных примет: Лингвокультурологический подход».
• Войнич А., Херцег Э. Одна ласточка весны не делает…: Как животные и растения реагируют на изменение погоды = Idojos elovilag / Ил. Д. Варнаи; Пер. с венг. М. С. Полинской, Е. А. Хелимского; Предисл. Г. Г. Громовой; Послесл. А. Н. Стрижева. — М.: Мир, 1985. — 232 с. — (В мире науки и техники). — 100 000 экз.