Әзербайжан ханлыҡтары

Көньяҡ Кавказдың көнсығыш өлөшөнөң сәйәси картаһы 1795—1801 йылдар осоронда

Әзербайжан ханлыҡтары^[1][2] (әзерб. Azərbaycan xanlıqları; шулай уҡ «Фарсы (Иран) ханлыҡтары» билдәләмәһе ҡулланыла^[3][4], йәки «Кавказ ханлыҡтары») — феодаль биләмәләрҙең, башлыса әзербайжандарҙың төрки телле династияларының^[5][6][7][8] шартлы атамаһы. Был династиялар XVIII быуат уртаһында Нәдир шаһ дәүләтенең тарҡалыуы һөҙөмтәһендә Сәфәүиҙәр дәүләтенең (бәклектәр) элекке провинциялары территорияһында барлыҡҡа килә. XIX быуат башына тиклем бойондороҡһоҙ дәүләт формированиелары булып тора һәм яйлап Рәсәй империяһына (Арран, Ширваншаһ тарихи өлкәләре һәм башҡалар, шулай уҡ Көнсығыш Әрмәнстан) һәм Иранға (Иран Әзербайжаны) берләшә. Төркиҙәрҙән тыш, ханлыҡтарҙа әрмәндәр, грузиндар, лезгиндар, фарсылар, аварҙар, курдтар, ассирийҙар, талыштар, татарҙар, удиндар, шаһдағ халыҡтары һәм башҡа этник төркөмдәр йәшәй^[8].

Көнсығыш Кавказ аръяғы ханлыҡтары (Төньяҡ Әзербайжан һәм Көнсығыш Әрмәнстан)

• Баҡы;
• Гәнжә;
• Джавад;
• Ҡарабах;
• Ҡуба-Дәрбәнт (А. П. Новосельцев был ханлыҡты әзербайжан ханлығы тип классификациялауҙың дөрөҫлөгөнә шикләнә, сөнки Дәрбәнт ханлығының төп халҡы дағстандар була, ә уның төп резиденцияһы Дәрбәнттә урынлаша^[9]);
• Нахчиван;
• Талыш^[6] (БСЭ мәғлүмәттәре буйынса, ханлыҡ Әзербайжандағы талыштарҙың феодаль дәүләте була^[10]);
• Шәки;
• Ширван;
• Эриван (Тадеуш Свентоховский мәғлүмәттәре буйынса, башҡа сығанаҡтар, мәҫәлән, «Encyclopædia Iranica»^[11], «The Armenian People from Ancient to Modern Times»^[12], «Armenia: A Historical Atlas»^[13], «Grand Larousse encyclopédique», Ясмин Дум-Трагут^[14] фарсы ханлығы тип иҫәпләй).

Иран Әзербайжаны ханлыҡтары

• Зәнжан;
• Ҡарадағ;
• Маку;
• Мараға;
• Мәрәнд;
• Сәраб;
• Тәбриз;
• Урмия;
• Хальхал;
• Хой;

• Әрдәбил.

Ханлыҡтарҙың барлыҡҡа килеүе

Әзербайжан ханлыҡтары, XVIII—XIX быуат башы^[15]

1747 йылдың 9 майында Нәдир шаһ үлтерелгәндән һуң дәүләттә үҙәк власть көсһөҙләнә һәм ханлыҡтар барлыҡҡа килә. Надир хакимлығының һуңғы йылдарында уҡ яңы һалымдар һәм йыйымдар индереү һөҙөмтәһендә төрлө төбәктәрҙә халыҡ баш күтәрә башлай. «Харадж ауырлығы арҡаһында Гәнжә, һәм Сәмух һәм Эриван һәм башҡа ҡалалар һәм подданныйҙар айырылып сыға»^[16].

Ханлыҡтарға башлыса затлы төрки (әзербайжан) феодалдар нигеҙ һала, уларҙың күбеһе төрлө өлкәләрҙең нәҫелдән килгән хакимдары була.

Шаһ власы сәйәсәтендә, бигерәк тә Ғәббәс I шаһ осоронан алып, үҙәкләштереүгә тырышыуға ҡарамаҫтан, шаһтар бер ҡасан да феодаль тарҡаулыҡты тулыһынса еңеп сыға алмай. Әзербайжанда һәм Әрмәнстанда был тарҡаулыҡ ярым бойондороҡһоҙ ханлыҡтар осорона тиклем үк була. Юридик яҡтан шаһ хөкүмәте Ғәббәс I шаһ осоронан алып нәҫелдән килгән вассал кенәздәрҙең булыуын танымай. Ул уларҙа шаһ тәғәйенләгән чиновниктарҙы күрергә теләй. Ысынлап та, һәр хаким шаһтан үҙенең раҫланыуы тураһында формаль указ ала. Әммә ҡайһы бер осраҡтарҙа шаһ власы тарафынан урындағы династияларҙың барлығын ысынбарлыҡта таныуы уйҙырма була. Ҙур булмаған территориялар хакимдары ла күп осраҡта урындағы династияларҙың нәҫелдән күсә килгән вәкилдәре була^[17].

Ханлыҡтарҙың барлыҡҡа килеүенә һәм нығыныуына шулай уҡ Нәдир шаһ вариҫтары араһында тәхете өсөн үҙ-ара көрәш булышлыҡ итә. Тәүге йыл ярым эсендә 4 дәғүәсе бер-бер артлы алмашына. Тәхет өсөн көрәш ун йылдан ашыу дауам итә, 1758 йылға тиклем зендтар династияһы вәкиле Кәрим хан еңеп сыға һәм Иранды ҡабаттан берләштерә (Хөрәсән һәм Иран аръяғы, Иран Азербайжаны территорияһынан тыш).

Нәдир шаһ үлтерелгәндән (1747) һәм Иранда яңы үҙ-ара талаш башланғандан һуң, Кавказ аръяғы илдәрендә иран хакимлығы ваҡытлыса ҡолай^[18].

Кавказ Аръяғының Рәсәйгә ҡушылыуы

Рәсәйгә ҡушылған ханлыҡтар Кавказ крайы картаһында 1806 йылғы сиктәр билдәләнгән. Тифлис 1901 йыл

1804 йылдың ғинуарында Рәсәйгә бер айлыҡ ҡамауҙан һуң Гәнжә ханлығы ҡушыла. 1805 йылда Грузияла рус ғәскәрҙәренең сардары (ул - Рәсәйҙең рәсми вәкиле) менән тейешле хандар араһында төҙөлгән трактаттар Ҡарабах, Шелышкин һәм Ширван ханлыҡтарының Рәсәй составына инеүен юридик яҡтан нығыта. 1806 йылда Рәсәйгә Баҡы һәм Куба-Дербент ханлыҡтары, ә 1809 йылда Талыш ханлығы ҡушыла^[19]. Рәсәй рус-иран һуғышында (1804 - 1813) еңгәс, 1813 йылдың 13 октябрендә Гөлистан ауылында Рәсәй һәм Иран араһында тыныс килешеү төҙөлә. Был килешеү статус-кво принцибына нигеҙләнә, йәғни килешеүгә ҡул ҡуйған ваҡытта билдәләнгән сиктәр һаҡлана^[20].

1826 йылдың июлендә яңы рус-фарсы һуғышы башлана. Һуғыш Рәсәйҙең еңеүе менән тамамлана. 1828 йылдың 10 февралендә Тәбриз янындағы Төркманчай ауылында килешеүгә ҡул ҡуйыла^[21]. Был килешеү буйынса Рәсәйгә Әрмән өлкәһен барлыҡҡа килтергән Эриван һәм Нахчиван ханлыҡтары ла^[22] күсә. Кавказ аръяғы Рәсәй империяһына 1828—1829 йылдарҙағы Рәсәй-төрөк һуғышынан һәм 1829 йылда Адрианополь килешеүенә ҡул ҡуйғандан һуң тулыһынса ҡушыла.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Борчалы солтанлығы
• Ҡутҡашен солтанлығы
• Илису солтанлығы
• Ҡаҙаҡ солтанлығы
• Шәмшәддил солтанлығы
• Шүрәгәл солтанлығы

Иҫкәрмәләр

1. Термин «Азербайджанские ханства» используется в ряде источников: Tadeusz Swietochowski. Russian Azerbaijan, 1905—1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge, UK, Cambridge University Press, 2004. ISBN 0-521-52245-5.
2. Выражение «адербейджанские ханы» в различных формах («адырбайджанские ханы», «адербиджанские ханы») можно встретить в ряде документов XVIII века.
   Оригинал текст  (рус.)  

   Маркова О. П. Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII веке. М.: Наука, 1966. С. 176.

   Фатали-хан писал Екатерине II (в конце 1782 г.), что весь Азербайджан недоволен поступками царя Ираклия и Ибрагим-хана (заключением в тюрьму гянджинского и ереванского ханов). Он, Фатали-хан, «за должность свою признал, чтобы честь и право адырбайджанских ханов защитить».

   Айрапетов О. Р., Волхонский М. А., Муханов В. М. Дорога на Гюлистан… Из истории российской политики на Кавказе во второй половине XVIII — первой четверти XIX в. — М.: Книжный Мир, Международный институт новейших государств, 2014. — С. 180—181. — ISBN 978-5-8041-0673-8. Фирман Ага Мохаммед Шаха Каджара ко всем «адербайджанским» и дагестанским владетелям:

   Высочайший повелителя Персии фирман в том состоит, дабы известно и ведомо вам было, что удостоился уже я быть в Персии шахом; адербейджанские же ханы и владельцы все мне покорились, и я прибыл теперь с войском к стороне здешней с тем, чтобы наказать противников. Почему и можете вы прислать своего посланника с прошением и изъяснить все до вас касающееся, что, конечно, приму я за благо. Только пришлите ко мне нарочного своего с обстоятельным вашим прошением; по исполнении же сего и по мере услуг ваших, не останетесь вы без воздаяния (ссылка на Ҡалып:Книга:Дубровин Н. Ф.: История войны и владычества русских на Кавказе).

   Левиатов В. Н. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1948. — С. 144.

   Один из современников Фатали-хана, полковник Бурнашёв, живший в Тбилиси в качестве уполномоченного российского правительства при царе Ираклии II, в 1786 г., в составленном им описании политического состояния областей азербайджанских писал следующее: «К теперешнему положению тех земель, которые под именем Адребиджани разумеются, начиная с севера прилежит Грузия, то есть царства Кахетинское и Карталинское; от востока море Каспийское и: провинция Гилян, от полудня область Ирак, от запада Туреция… Азербайджанских владельцев разделять должно на самовластных и зависимых, а первых — на могущих и маломощных. Дербентский или Куба-хан есть из числа могущих, почитают его довольно богатым, сила его собственная состоит из 3000 человек, но к предприятиям важным против своих соседей призывает он как ближние Адербиджанские ханы, как-то: Нухинский, Ширванский и Шушинский, владельцев из Дагестана и приводит бродяг лезгинских…».

3. The Cambridge Modern History, T. 14, 1992, P. 72.
4. Worldstatesmen.org  (билдәһеҙ). Дата обращения: 19 май 2012. Архивировано 8 август 2017 года.
5. World and Its Peoples: Middle East, Western Asia, and Northern Africa. Marshall Cavendish Corporation, 2006. ISBN 0-7614-7571-0. P. 751.
6. Tadeusz Swietochowski. Russian Azerbaijan, 1905—1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge, UK, Cambridge University Press, 2004. ISBN 0-521-52245-5:
7. Firouzeh Mostashari. On the religious frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus. I.B. Tauris; New York, 2006. ISBN 1-85043-771-8. P. 13.
8. Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Под ред. Л. Б/ Алаева. — М.: Академкнига, 2003. — С. 103.:
9. История Востока. Т. III. Восток на рубеже средневековья и нового времени. XVI—XVIII вв. М.: «Восточная литература» РАН, 2000. С. 444:
10. Талышское ханство  (билдәһеҙ). БСЭ. Дата обращения: 21 июль 2014. Архивировано 18 февраль 2013 года.
11. Encyclopædia Iranica: Erevan 2012 йыл 16 ғинуар архивланған.: «THE PERSIAN KHANATE OF EREVAN» — «Due to centuries of warfare, by 1804 Erevan’s population had been reduced to 6,000. It began to rise once again during the tenure of the last khan, and in 1827 it exceeded 20,000, with the Armenians forming barely twenty percent of the population. Following the Treaty of Torkama@n±a@y and the Armenian immigration from Persia and Turkey, the Armenian population rose to 40 percent of the total. The overall population, however, decreased to some 12,000, as the Persian forces and administration. emigrated. <…> Muslims (Persians, Turco-Mongols, Kurds) made up 80 percent of the population and were either sedentary, semi-sedentary, or nomadic. Christians (all Armenians) constituted the remaining 20 percent of the population and lived in Erevan or the villages. The Armenians dominated the various professions and trade in the area and were of great economic significance to the Persian administration.»
12. Ҡалып:Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times (1997, Vol. 2)

    At the time of the conquest of Eastern Armenia, the former Persian khanate was in desperate economic straits. Much of the region was depopulated, and even with the mass migrations of Muslims and Armenians, hundreds of villages remained empty. Peasants made up almost 90 percent of the population of the Armianskaia Oblast’.

13. Robert H. Hewsen. Armenia: A Historical Atlas. — University of Chicago Press, 2001. — P. 168. — 341 p. — ISBN 0226332284, ISBN 9780226332284.
14. Jasmine Dum-Tragut. Tracing female Monasticism in Armenia: The Łap'an Nunneries // Monastic Life in the Armenian Church: Glorious Past - Ecumenical Reconsideration / Edited by Jasmine Dum-Tragut and Dietmar W. Winkler. — LIT, 2018. — P. 107.
15. «In Safavi times, Azerbaijan was applied to all the muslim-ruled khanates of the eastern Caucasian as well as to the area south of the Araz River as far as the Qezel Uzan River, the latter region being approximately the same as the modern Iranian ostans of East and West Azerbaijan». Muriel Atkin, Russia and Iran, 1780—1828. 2nd. ed. Minneapolis: University of Minnesota Press Press, 2008, ISBN 0-521-58336-5
16. Алиев Ф. М. Антииранские выступления и борьба против турецкой оккупации в Азербайджане в первой половине XVIII века/под. ред. А. С. Сумбатзаде, Баку, 1975, С. 216.
17. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв., Изд. Ленинградского государственного университета им. А. А. Жданова, Ленинград, 1949, С. 66—74. В Азербайджанской области (вилайете) в XVII в. были следующие наследственные улька (öлкэ): 1. Урмийя (Урумийя). 2.Марага. 3. Соуджбулак 4. Хой и Салмас. 5. Маранд 6—7. Маку и Чорс. 8. Карадаг 9. Ардебиль 10. Мийянэ. 11. Талыш. 12. Нахчеван. 13. Арасбар 14. Капан. 15. Баргушет. В Карабагской области (вилайете), помимо непосредственных владений наследственного беглербега карабахского из фамилии Зийяд-оглы каджар6 (район города Ганджи), известно существование следующих наследственных улька. 1. Казах. 2. Шамсаддинлу (Шамшадиль). 3. Игирмидорт (Берда'). 4. Оттуз-ики. 5—9. Пять армянских меликств нагорной части Карабага — Гюлистан, Чараберд (Джраберд), Хачен, Варанда и Дизак. До Надир-шаха они подчинялись беглербегу карабагскому и ганджинскому, в 1747—1749 гг. они попали в вассальную зависимость от ханов карабагских из племени джеваншир. 10. Кыштаг 1. Шеки. 2. Элису и Цахур. 3. Кабала. 4. Ареш 5. Баку 6. Дербенд 7. Куба Кроме перечисленных улька, в списке эмиров 1628 г. у Искендера Мунши упоминаются ещё находившиеся в Ширване улька Мансур-султана из кызылбашского племени алпаут, Нур-ад-дин-султана пайдар, «из туркменских племен Ширвана», и Шуджа'-ад-дин-султана, главы курдского племени сурлу;9 местоположение этих улька не указано. В Ереванской (Чухур-Са’дской) области (вилайете) большая часть территории составляла земли дивана и находилась под непосредственным управлением местного беглербега. После смерти Надир-шаха беглербегство стало наследственным и превратилось в полунезависимое ханство. В Ереванской области в XVI в. были поселены части кызылбашских племен устаджлу, алпаут и байят, при шахе Аббасе I были поселены также ахча-койюнлу каджар; ещё раньше здесь утвердились курдские племена чамишкизек, хнуслу и пазуки.10 В области были следующие значительные улька: 1. Алашкерт. 2. Байязид 3. Лори.
18. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв., Изд. Ленинградского государственного университета им. А. А. Жданова, Ленинград, 1949, С. 45.
19. История Азербайджана. Т. 2. — Баку, 1960, С. 13, 16.
20. Мильман А. Ш. Политический строй Азербайджана в XIX — начале XX веков (административный аппарат и суд, формы и методы колониального управления). — Баку, 1966, С. 53.
21. Полное собрание законов Российской империи, собрание 2-е, т. III, ст. 1794—1795.
22. Туркманчайский мирный договор  (билдәһеҙ). Дата обращения: 22 октябрь 2010. Архивировано 1 ноябрь 2020 года.