Әүлиә Челеби

Әүлиә Челеби
ғосман. apagnan
Зат	ир-ат[1]
Гражданлыҡ	Ғосман империяһы
Тыуған көнө	25 март 1611({{padleft:1611|4|0}}-{{padleft:3|2|0}}-{{padleft:25|2|0}})[1][2][3]^[…]
Тыуған урыны	Истанбул, Ғосман империяһы
Вафат булған көнө	1682[4][2][5]^[…]
Вафат булған урыны	Ҡаһирә, Египетский эялет^[d]
Яҙма әҫәрҙәр теле	ғосман теле^[d]
Һөнәр төрө	сәйәхәтсе-тикшеренеүсе, тарихсы, яҙыусы, сәйәхәтсе
Әүлиә Челеби Викимилектә

Әүлиә Челеби (ғосманса اوليا چلبى}}, төрөксә Evliya Çelebi, 25 март (?), 1611—1682 (?)) — ғосман^[6] сәйәхәтсеһе, Ғосман империяһы һәм күрше дәүләттәр территорияларында (илдәрҙә) 40 йылдан ашыу сәйәхәт иткән.

Биографияһы

1611 йылда Истанбулда ғосман һарай яны зәркән ювелир Дәрүиш Мәһмәт Зилля ғаиләһендә тыуған, бик шәп белем ала. Уның әсәһе сығышы менән Абхазиянан була. Әүлиә Челебиҙың әсәһенең ике туған ағалары бөйөк вәзир Мелек Әхмәт-паша, башдәфтәрдар (дәүләт казначейы) Мәхмәт Дефтердарзаде-паша һәм бөйөк вәзир Ипшир Мостафа паша була. Әүлиә Челебиҙың сәйәхәттәре Ғосмандар империяның төрлө өлөшөндә башлыса туғандарының тәғәйенләнеүе менән бәйле булған. Ҡаһирәләге йорто һәм граффитила исеме «Evliya-yı Gülşenî» (Гөлшәндән Әүлиә була) тип яҙылыуын өйрәнгәндән һуң, уның суфыйсылыҡ ордены Гөлшәнгә ҡушылыуы бик ихтимал тип уйларға ҡала. Истанбул буйынса тәүге сәйәхәтенән һуң, биналар, баҙарҙар, ғөрөф-ғәҙәт һәм мәҙәниәт тураһында яҙмалар төҙөгәндән һуң, ул 1640 йылда ҡаланан ситкә тәүге сәйәхәтенә юллана. Уның сәйәхәттәр тураһындағы бөтә яҙмалары ун томлы Сәйәхәтнамә (Сәйәхәттәр китабы) китабына йыйылған. Китапта арттырып яҙыуҙар булыуына ҡарамаҫтан, был яҙмалар XVII быуат Ғосман империяһының мәҙәни аспекттарын һәм йәшәү стилен ысынбарлыҡтағыса һүрәтләгән яҙмалар.

«Сәйәхәттәр китабы» баҫмалары

Ғосман империяһы биләмәләренән үтеп барышлай Челеби Кавказға, һуңынан европа илдәре һәм дәүләттәре — Австрия һәм Венгрияға бара. 1665 йылда ул Ҡырымға (Ҡырым ханлығы) килә, унда ҡырым ханы Мәһмәд IV Гәраәй (1641—1644, 1654—1666) таныша. Хан ярандары менән Әүлиә Челеби Ор-Ҡапы (Or Qapı, Перекоп) ҡәлғәһенә килә, һәм шунан үҙенең ҡырым буйлап сәйәхәтен (1666—1667 йыл) башлай. Ул күрһәтә, 1660 йылда ҡырым татарҙарының Ор-Капы ҡәлғәһе янында төньяҡ сиге була ти, дала (Ҡырағай Ялан) шулай уҡ хан биләмәһе була, ләкин унда нуғайҙар: адил, шайдак, ормитьтар. күсенеп йөрөй. Улар көтөүҙәрен йөрөткән өсөн яһаҡ түләй һәм Ҡырымға май, бал, эре мөгөҙлө мал, һарыҡ, бәрәс һәм ясырь (урыҫ ҡолдары) килтергән.^[7] Ҡырымдан китеп, дон казактары ерҙәре аша ул буйынса Волга буйлап өҫкә күтәрелә, йәнәһе,Ҡазанға етә. Артабанғы сәйәхәтен Әүлиә Челеби Фракияға, Македонияға, Крит утрауына ҡыла. Мәккәгә хаж ҡылғандан һуң — Әүлиә Челеби Эвлия Мысырға юллана.

Мәрхүм булыуы тураһында аныҡ датаһы билдәле түгел, Әүлиә Челеби 1682 йылда Ҡаһирәлә вафат була.

Һылтанмалар

Үәлиәнең хеҙмәте ҙур ҡиммәттәргә булған кеүек Эвлия буйынса, ер ғосман ерҙәре буынса, шулай уҡ ғосман империяһының күршеләренең тарихы, географияһы, лингвистика, архитектура һәм бик күп башҡа мәсьәләләре буйынса сығанаҡ булып хеҙмәт итә. Уның әҫәрҙәренең тәүге тикшереүселәренең һәм баҫтырыусыларының береһе XIX быуат уртаһында австриялы Йозеф фон ҺаммерПургшталь була. Ғалимдар шунда уҡ Сәйәхәттәр китабының байлығын һәм репрезентативлыҡ кимәлен баһаланы. Был сығанаҡ әлегә тиклем даими өйрәнелә һәм фән өсөн бик ҙур потенциалға эйә.

Популяр мәҙәниәттә

Хәҙерге Скопье ҡалаһында Әүлиә Челеби урамы

Istanbul Kanatlarımın Altında (Истанбул минең ҡанат аҫтында, 1996) — Әүлиә Челеби тасуирлауҙарына нигеҙләнгән Хезарфен Әхмәт Челеби, уның ағаһы Лагари Хәсән Челеби һәм XVII быуат башында солтан Морат IV идара иткән саҡтағы ғосман йәмғиәте тормошо тураһындағы фильм.

«Күркәм быуат. Кёсем империяһы» төрөк телесериалында актёр Нәжип Мемилли Әүлиә Челеби ролен башҡарҙы.

Иҫкәрмәләр

1. Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
2. Evliya Çelebi // SNAC (ингл.) — 2010.
3. Hâfiz Mehmet Zillî Evliya Çelebi // Babelio (фр.) — 2007.
4. Deutsche Nationalbibliothek Record #11890390X // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
5. Evliya Çelebi // https://plus.cobiss.net/cobiss/bg/bg/conor/32317285
6. По-русски осман традиционно часто называли «турками».
7. Эвлия Челеби. Книга путешествия, стр. 46—47.

Рус теленә тәржемәләр

• Эвлия Челеби. Книга путешествия: (Извлечения из сочинения турецкого путешественника XVII века): Перевод и комментарии. Вып. 1: Земли Молдавии и Украины / Институт народов Азии АН СССР.. — М.: Издательство восточной литературы, 1961. — (Памятники литературы народов Востока. Переводы. VI). (в пер.)

• Эвлия Челеби. Книга путешествия: (Извлечения из сочинения турецкого путешественника XVII века): Перевод и комментарии. Вып. 2: Земли Северного Кавказа, Поволжья и Подонья / Сост. и отв. ред. А. Д. Желтяков; Предисл. А. П. Григорьева; Примеч. и коммент. А. П. Григорьева и А. Д. Желтякова. Институт востоковедения АН СССР.. — М.: Наука. Глав. ред. вост. лит-ры, 1979. — 288 с. — (Памятники литературы народов Востока. Переводы. VI). — 5000 экз. (в пер.)

• Эвлия Челеби. Книга путешествия: (Извлечения из сочинения турецкого путешественника XVII века): Перевод и комментарии. Вып. 3: Земли Закавказья и сопредельных областей Малой Азии и Ирана / Сост. и отв. ред. А. Д. Желтяков; Примеч. и коммент. А. Желтякова, М. Залумяна и Г. Путуридзе. Институт востоковедения АН СССР. — М.: Наука. Глав. ред. вост. лит-ры, 1983. — 376 с. — (Памятники литературы народов Востока. Переводы. VI). — 5000 экз. (в пер.)
• Эвлия Челеби. Книга путешествий Эвлии Челеби. Походы с татарами и путешествия по Крыму (1641-1667 гг.). — Симферополь: Таврия, 1996. — 240 с.
• Эвлия Челеби. Книга путешествий. Турецкий автор Эвлия Челеби о Крыме (1666—1667 гг.). — Симферополь: Дар, 1999.

• Эвлия Челеби. Книга путешествия. Крым и сопредельные области. (Извлечения из сочинения турецкого путешественника XVII века). / Вступит. статья, перевод с османского языка, комментарии Е. В. Бахревского; Историко-археологический фонд «Наследие тысячелетий». — Изд. 2-е, исправл. и доп. — Симферополь: Изд-во «ДОЛЯ», 2008. — 272 с. — 2000 экз. — ISBN 978-966-366-159-9. (обл.)
• Эвлия Челеби. Описание Северного Кавказа (Извлечения из сочинения «Сейахат-наме») / Сост. К. Ю. Рахно; Ин-т керамологии – отд-ние Ин-та народоведения Нац. АН Украины; Ин-т тюркологии. — М.: Таус, 2011. — 112 с.

Сит ил телдәрендә

әрмән телендә

• Эвлия Челеби. Книга путешествия / Пер. с ориг., предисл. и прим. А. X. Сафрастяна. — Ереван, 1967 (на арм. яз.; резюме — рус. и англ. яз.)

болгар телендә

• Евлия Челеби. Пътепис / Превод от османотурски, съст. и ред. на С. Димитров. — София: Издателство на Отечествения фронт, 1972. — 319 с.

грузин телендә

• Эвлия Челеби. «Сәйәхәт китабы» Эвлия Челеби. 2. т. Төрөк теленә тәржемәләр, аңлатма һәм г. в путуридзе тәьмин тикшерелде. В. 1. Грузин тәржемә. Тб., 1971; В. 2. Тикшеренеү һәм аңлатма. Тб., 1972 (йөк булып. язы.).

Әҙәбиәт

• Гарбузова В. С. Эвлия Челеби о стамбульских ювелирах XVII в. / Пер. В. С. Гарбузовой // Государственный Эрмитаж. Труды отдела истории культуры и искусства Востока. Том III. — Л., 1940.

• http://endic.ru/enc_sovet/Jevlija-chelebi-101877.html(недоступная ссылка) Большая советская энциклопедия

• Эвлия Челеби Восточная литература. Дата обращения 18 мая 2011. Архивировано 24 мая 2011 года.
• Эвлия Челеби. Книга путешествия
• Эвлия Челеби на территории Сочи 2016 йыл 29 декабрь архивланған.