De jiddischa Sproch is ba d Juḏn recht lang i recht villn Lendan z Eiropa gnutzt woan. Vo deastweng hom se mid da Zeid a Reiha Oatn vo jiddischn Dialektnan assagfirmt, doudrunta d heinting poulischn, ukrainischn u litwischn (oda litaua) Dialektt. Omdraf houd se nou – wos spada en Linguistn un an Lehran as Lem leichta gmacht houd – a Standardsproch gschaffn, nou dea wou sih s Vulk owa ned vill grichtt houd.
Dea zwoa Haptastal vo d jidischn Dialektt san es Oust- un es Westjiddisch.[1][2][3][4][5][6] In n Oustjiddischn gfinna se zwou klouane Gruppn vo Dialektt. A sidlinga, frejha «u-Dialekt» grouffana, un a neadlinga, ejara mol «o-Dialekt» grouffana.[4][5][7] Es ejascht Zweigal untatoalt se af dej zwej am mearan greddtn Dialektt, es Zentroloustjiddisch ( «Poulisch») un es Sidoustjiddisch («Ukrainisch»), weand d neadlinge Gruppn («Litwisch») aa vill Untadialekt houd.[5][7][8][9]
Es Westjiddisch is von ej a Gruppn vo vaschidne Dialektt, wou sekundea d spaadan Gmoasamkaitn asgfirmt houd.[10][11] D Oanzlhaitn vo de westlinga Dialektt houd ma afgrund vo schriftlingan Quellnan asdafurscht, u wenn ma aa d Miglechkait ghobt houd, es kloa Restl vo d iwatn Sprecha doudafia zen interviewn. Es Westjiddisch untatoalt sih af a sidlingas un a neadlingas Zweigal.[1][5] Zen sidlinga Zweigal ghejad s Sidwestjiddisch, es wou ma am mearan as n Elsass un as da Schweiz kennt un es Zentrolwestjiddisch. Da neadlinga Zweig is s Noadwestjiddisch z Holland u Noaddeitschland.[4][5][12]
Dej dou bschrimane, moḡare Gschichtt wiad owa zwengs de bazeigtn Iwagangs- u Mischdialekt a wejng vazwickta.[5][7][13] Weitas zoagt es Sidwestjiddisch alloa recht vill gmischte Gmoasamkaitn miḏ n Zentrolwestjiddischn un an Noadwestjiddischn.[14]
D Vaschidnhait vo d Sprochfurma tangiad ollaloa linguistische Aspektt, d Lexik, d Fonetik, d Murfologi u d Syntax.[4][7][15] Da am mejaran deitlicha Untaschid, zwischn Oust- u Westjiddisch is d Zammasetzing vo d Sprochelementna: D stoarka slawischa Kumponentn i de estling Dialektna, wou in Westjiddischn scheja rund umadum fahlt, un es deitle grejssane Schaffal vo romanischn Loanweatan in Westn. Am mearan zen trong – fia d Glidarung – kummt owa d fonetischa Villfalt i de Vokalna (u Konsonantna).
Da Vokalismus von Jiddischn zoagt gsetzmaassige Altanaziona in alln Dialektn, d. h. ma ko in gschidnan Silm zwischn de Dialektna d Vokalna gengiwastelln.[1][2][5][6][16] D Metoḏn, dej dou bschrimatn Diafonemm zen defanian, kinna diachron (af ra Viastölling von an Protovokalismus basiarada) oda synchron (af dem wos heit oda zou an Zeitpunkt dou is) saa. Es ejascht fousst af historisch-sprochvagleichade Rekonstrukziona u deastweng nutzt ma von ej – vua da Rekonstrukzion – dej ondar, dej sychrona Metodn (dass ma a Fundament houd). Es git zwoa Systemm, wej de vokalischn Diafonemm kenntle gmacht wean. Da Max Weinreich, da wou si gmejt houd a diachrons System zen schaffn, houd zwou Grundlong fia d Vokalglidarung defaniad, namle d approximative Protoassprochn (ba ejm a, e, i, o un u) u d gschichtlicha Bsundahait. Zan zwoatn ghejan:
Nou an Weinreich schreibt ma bspw: Da "A1"-Vokal wiad i d ganzn jiddischn Dialektt assa in Sidostjiddischn wej a «a» gsprochn.
Es andar System vo Bazoachninga (vom Michl Herzog viagschlong) is generell konfoam miḏ n ejaschtn, nea d Vokalqualitetna wean duach Zoln õzaigt: 1 = A, 2 = E, 3 = I, 4 = O u 5 = U. Fia d Schreibung vo de konkretnan Diafonemm wean dej zwou Ziffern tejfgstellt dazougschrim, z.B: a11 is i d ganzn Dialektt assa in Sidoustjiddischn, wou da Vokal ɔ11 is.[4][5]
D Quantitejt vo d Diafonemm in n synchronen Schema is kleanna als wej in n Weinreich sann Modell, zmol i de Diaektt vill Diafonemm fahln (d wou omed schou frejha zammgfalln san).[5]
De Realisaziona (resp. Assprochn) vo de Diafonemm i de jiddischn Dialektt san de folngatn:
Vokalnama | Westjiddisch | Oustjiddisch | Beispill vo de zwou Haptgruppn | |||||||||
Herzog | Weinreich | Sid | Zentrol | Noad | Zentrol | Sid | Litwisch | Kurlenda | Standard | Theata | hebräisch | deitsch |
11 | A1 | a | a | a | a | a/ɔ | a | a | a | a | חזיר, ים, כלה | alt, gast, zalts |
21 | E1 | ɛ | ɛ | ɛ | ɛ | ɛ | ɛ | ɛ | ɛ | ɛ | אמת, אפשר, גט | gelt, helfn, nemen |
31 | I1 | i | i | i/ɛ | i | ɨ/i | i | i | i | ɨ | טיפּש, כישוף, מידבר | din, zilber, fish |
41 | O1 | ɔ | ɔ | ɔ | ɔ | ɔ | ɔ | ɔ | ɔ | ɔ | חגא, חכמה, יום־טוב | wokh, wolf, oks |
51 | U1 | u | u | o | i | ɨ/i | u | u | u | ɨ | חוצפּה, שותפות, שטות | hunt, frum, kumen |
12 | A2 | oː/ɔu | oː/uː | oː | uː/u | u | ɔ | oː | ɔ | u | סכנה, פּנים, פּרנסה | blozn, yor, nodl |
22 | E2 | ɛj | eː | ɛj | aj | ej | ej | ej | ej | ej | חלק, ספר, שדים | eybik, eyzl, weytik |
32 | I2 | iː | iː | iː | iː | i | i | iː | i | i | בקיאות, מיאוס, נביאים | zis, gisn, briv |
42 | O2 | ɔu | oː | ɔu | ɔj | ɔj | ej/eu | øy | ɔj | ɔj | סוחר, שוטה, שׂונא | broyt, groys, woynen |
52 | U2 | uː/y/yː | uː | uː | iː | i | u | uː | u | i | בושה, נבואה, רפואה | bukh, bruder, shul |
13 | A3 | aː | aː | oː | uː | u | ɔ | oː | ɔ | u | nix | bord, borwes, forn |
24 | E4 | aː | aː | aː | aj | ej | ej | ej | ej | ej | nix | eyns, gleybn, fleysh |
34 | I4 | aj | əj | ɛj | aː | a | aj | aj | aj | aj | [17] דאגה, מעשה, דהיינו | baytn, payn, zaytn |
44 | O4 | aː | aː | aː | ɔj | ɔj | ej/eu | øy | ɔj | ɔj | nix | koyfn, derloybt, boym |
54 | U4 | ɔu | əu | ɔu | oː/ou | u/uj/ɔj | ɔj/uj/eu | au | ɔj | ɔj | [17] גוי | boykh, boyen, foyl |
25 | E5 | eː/ɛj | eː/iː | eː | ej | ej/ɨ/i | ɛ | eː | ɛ | ej | טבע, פּלא, רגע | zen, mer, kez |
Da poulische Dialekt is es Zentroloustjiddisch, om i da Tabelln unta Zentrol. Nemma dej kurzn Vokalna git s duat aa an langn Vokal, d. h. a Bsundahait von poulischn Jiddisch gengiwa n Standardjiddisch is d Opposizion vo longan u kuarznan Vokalln.