Казімер Ягайлавіч

Казімер Ягайлавіч лац. Kazimier Jagajłavič
Казімер Ягайлавіч
Вялікі князь літоўскі
29 жніўня 1440 — 7 жніўня 1492
Каранацыя	25 жніўня 1440, Вільня
Папярэднік	Жыгімонт Кейстутавіч
Наступнік	Аляксандар
Кароль польскі
25 жніўня 1447 — 7 жніўня 1492
Каранацыя	25 жніўня 1447, Кракаў
Папярэднік	Уладыслаў III Варнэньчык
Наступнік	Ян I Ольбрахт
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	30 лістапада 1427(1427-11-30)[1][2][3]^[…], Кракаў, Польскае Каралеўства
Памёр	7 чэрвеня 1492(1492-06-07)[1][2][3]^[…] (64 гады), Горадня, Вялікае Княства Літоўскае
Пахаваны	Катэдра сьвятых Станіслава і Вацлава[4]
Нашчадкі	Казімер, Ян I Ольбрахт, Аляксандар, Жыгімонт Стары агулам: 13 дзяцей
Каралеўскі дом	Ягелоны
Дынастыя	Ягайлавічы
Жонка	Альжбета Аўстрыйская
Бацька	Ягайла
Маці	Соф’я Гальшанская
Узнагароды	Залатая ружа^[d]

Казімер Андрэй Ягайлавіч^[5][6] (Казімер IV Ягелончык; 30 лістапада 1427, Кракаў — 7 чэрвеня 1492, Горадня) — вялікі князь літоўскі (1440—1492), кароль польскі (1447—1492).

Імя

Асноўныя артыкулы: Казімер і Імёны ліцьвінаў

Імя Казімер звычайна тлумачыцца ад славянскіх асноваў з рознымі значэньнямі (адзінага меркаваньня няма)^[7][8]. Разам з тым, як і ў выпадку імя Ўладзімер, мовазнаўцы адзначаюць большую імавернасьць германскага паходжаньня другой часткі імя^[9].

Гісторык Павал Урбан у сваёй кнізе «Старажытныя ліцьвіны» зьвяртае ўвагу на тое, што ў працы «Gesta Chuonradi II imperatoris» германскага храніста Віпы Бургундзкага (памёр па 1046 годзе) Казімер I завецца dux Gazmerus, а таксама на такія гістарычна зафіксаваныя варыянты гэтага імя, як Kazimarus (1174 год), Kazemarus (1176 год), Kazimer (1221 год)^[10]. Тым часам адзначалася старажытнае германскае імя Gazmar^[11] (Gasmarus^[12]).

Варыянты імя князя ў гістарычных крыніцах: От великого князя Казимера королевича (22 ліпеня 1440 году)^[13], Сам великий князь Казимиръ королевичь (23 сакавіка 1443 году)^[14], Казимиръ божьею милостью король полский и великий князь литовский и руський и жомойтский и иных (3 студзеня 1452 году)^[15], [Самъ] Казимер Божою милостью корол Полский, великий княз[ь] Литовский, Руский, княжа Пруское [и] Жомойтский (жомойстское) и иныхъ (21 сакавіка 1468 году^[16], 11 лістапада 1487 году^[17]), Казимир божію милостью корол полский, великий князь литовский, руский, княжа пруское, жомойтский и иных (11 траўня 1481 году, 18 лістапада 1487 году)^[18], Самъ Казимеръ (4 верасьня 1484 году)^[19], Казимеръ (30 траўня 1487 году)^[20], Казими(р) (22 лютага 1489^[21], 12 траўня 1489^[22], 26 траўня 1489^[23]), [Самъ корол] Казимер, бож[ь]ю Милост[ь]ю корол Полский, великий княз[ь] Литовский [и] Руский, княжа Пруское, Жомойтский и иных (2 жніўня 1478 году^[24], 3 верасьня 1489 году^[25]), Сам Казимир божею милостью (29 сакавіка 1490 году)^[26], Казимерь божью милостью (24 красавіка 1490 году)^[26]; Казимера Ягейловича (Хроніка літоўская і жамойцкая)^[27].

Біяграфія

Сям’я

Радавод, 1506 г.

Малодшы сын Ягайлы і Соф’і Гальшанскай.

З жонкай. Невядомы мастак, XVII ст.

У 1454 годзе ажаніўся з Альжбетаю, дачкою памёрлага імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі Альбэрта II. Меў зь ёй трынаццаць дзяцей:

• Уладзіслаў Ягелончык (1456—1516) (з 1471 году кароль чэскі)
• Ядвіга Ягелонка (1457—1502)
• Сьвяты Казімер (1458—1484)
• Ян I Ольбрахт (1459—1501) (з 1492 году кароль польскі)
• Аляксандар Ягелончык (1461—1506)
• Сафія Ягелонка (1464—1512)
• Альжбета (1465—1466)
• Жыгімонт Стары (1467—1548)
• Фрыдэрык Ягелончык (1468—1503) (біскуп кракаўскі, кардынал)
• Альжбета II (1472—1480)
• Ганна Ягелонка (1476—1503)
• Барбара Ягелонка (1478—1534)
• Альжбета III (1483—1517)

Валадараньне

Вялікім князем Казімера абрала незалежніцкая партыя на чале зь Янам Гаштольдам па забойстве Жыгімонта Кейстутавіча ў 1440 годзе, у выніку чаго ліквідавалася дзяржаўная унія з Польшчай^[28].

Пры абраньні абяцаў вярнуць у склад Вялікага Княства Літоўскага Валынь і Падольле, захопленыя Польшчай, што пазьней і выканаў. У 1444 годзе канчаткова вярнуў ад Польшчы ў склад ВКЛ Дарагічынскую зямлю.

Па сьмерці свайго старэйшага брата Ўладыслава, караля польскага, атрымаў запросіны на польскі пасад. Але доўгі час не пагаджаўся, бо яго не адпускалі князі і баяры ВКЛ, якія не жадалі нават пэрсанальнай уніі з Польшчай, але потым ўсё ж такі пад уплывам маці даў згоду. У чэрвені 1447 году абраны каралём Польшчы, але прысягу даў толькі ў 1453 годзе.

Унутраная палітыка

Намагаўся ўмацаваць вялікакняскую ўладу, аднак гэтага не ўдалося, таму мусіў пашырыць правы фэўдалаў і шляхты.

У 1441 годзе здушыў выступ смаленскіх месьцічаў, а ў 1490—1492 гадох выступы сялянаў на поўдні ВКЛ і Польшчы. У 1471 годзе ліквідаваў удзельныя княствы.

У 1447 годзе выдаў так званы Казімераў прывілей, якім пашырыў правы фэўдалаў ВКЛ, гарантаваў права ўласнасьці на зямлю, вольны выезд за мяжу, права судзіць залежных ад іх людзей. У прывілеі прадугледжвалася, што зямлю і дзяржаўныя пасады ў ВКЛ маглі атрымліваць толькі мясцовыя фэўдалы. Пры Казімеру вырасла роля дарадчага органу — паноў-рады і ўзмацніўся яе ўплыў на дзейнасьць вялікага князя. У 1457 годзе выдаў прывілей, паводле якога жыхары ВКЛ маглі вольна выяжджаць за мяжу, акрамя варожых краінаў, у тым ліку для набыцьця адукацыі. Надаваў матэрыяльную дапамогу студэнтам зь дзяржаўнага скарбу. У 1468 годзе выдаў Судзебнік — першую спробу кадыфікацыі крымінальнага і працэсуальнага права ВКЛ.

Прадстаўнікі незалежніцкай партыі, незадаволеныя збліжэньнем з Польшчай, у 1480-х гадох зладзілі змову супраць Казімера, але яе выкрылі.

Выданьнем Няшаўскага статуту распачаў эпоху палітычнага панаваньня ў Польшчы шляхецкага стану.

Замежная палітыка

Пры Казімеру васалам Польшчы стала Мазавецкае княства, было далучанае Асьвяцімскае княства.

У выніку трынаццацігадовай вайны з крыжакамі ў 1454—1466 гадох паводле Торунскай дамовы 1466 году Польшча вярнула Памор’е, атрымала Заходнюю Прусію, а Тэўтонскі ордэн трапіў у васальную залежнасьць. Казімеру давялося амаль штогод адбіваць татарскія напады.

Станоўча прыняў намеры наўгародзкіх баяраў на чале з Марфай Барэцкай далучыць Ноўгарад да ВКЛ, але Іван III па доўгай аблозе захапіў Ноўгарад і жорстка расправіўся з баярамі.

У дынастычнай палітыцы дамогся абраньня свайго старэйшага сына Ўладзіслава каралём Чэхіі, а потым і Вугоршчыны^[29].

Мова і культура

Асноўныя артыкулы: Ліцьвіны і Русіны

У сваёй лацінамоўнай грамаце, нададзенай віленскім месьцічам у 1441 годзе, упамінаў «народны» тэрмін «шротарства» (in vulgari Schrotarstwo nuncopatur) і тагачасныя назвы віленскіх мясцовасьцяў Чартова Гара (Czarthowahora) і Лукішкі (Lukyschky)^[30], у грамаце 1449 году касьцёлу ў Дубінках ужыў дзеля тлумачэньня лацінскага адпаведніка беларускае слова «дварэц» (allodium alias dworecz)^[31], у лісьце віленскім францішканам 1469 году пісаў пра даравізны гараднічага (horodniczy) і цівуноў (tivuni)^[32], у наданьні касьцёлу ў Дарсунішках 1473 году ўпамінаў «народную» назву «ўшаткі» (alias wschathky)^[33]. Гэта адпавядае многім іншым тагачасным лацінскім граматам літоўскіх князёў і баяраў, дзе з азначэньнем «народны» («гутарковы») падаваліся менавіта беларускія словы^[34].

У 1469 годзе запрасіў у Трокі бэнэдыктынаў славянскага абраду з паўднёва-славянскіх зямель^[35]. Загадаў зрабіць беларускі кірылічны надпіс (у якім, сярод іншага, засьведчыў атаясамліваньне славянскай і германскай формаў імя Жыгімонт — у напісаньні імя імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі Жыгімонта Люксэмбурскага) у Сьвятакрыскай капліцы Кракаўскага каралеўскага замка, якую збудаваў як месца свайго пахаваньня^[36][37]:

	К ухвале іменя найвышшага Бога Айца ўсемагушчага, пабудавана касьцёлу сяя капліца, павяленьнем вялікага а праслаўнага Караля, прасьветнага Казіміра з Боскай міласьці Польскага і Вялікага Князя Літоўскага, Троцкага і Жамойцкага, і Княжаця Прускага, Пана і дзедзіча тых і іных многа земь Гаспадара, і яго каралевяй пранайясьнейшай паняй Элізабэты з пакаленьня Цэсарскага продка пранайясьнейшага Жыгімонта Пана земь Ракускай, Чэскай, і Вугорскай. Па лету нараджэньня Божага першага, семдзясятага тысячнага, а дакончалі сяя капліца Месяца Актоб. 12 дня.

Паводле меркаваньня летувіскіх дасьледнікаў, Казімер быў апошнім вялікім князем, які валодаў летувіскаю моваю^[38]. Гэтае меркаваньне грунтуецца выняткова на сьціслым паведамленьні храніста Яна Длугаша, што літоўскія баяры ў Вільні (Алелька Ўладзімеравіч, Васіль Пуцята і Юры Сямёнавіч) навучалі Казімера Ягайлавіча літоўскай мове і мясцоваму праву (лац. «Pauci qui remanserant, odio et arte Lithuanorum tempore succedente exclusi sunt, veriti, ne native affect plus esset Polonis quam Lithuanis affectus, officials Lithuanos adiungung et ipsum linguam et mores suos instruunt»). Увогуле, падобныя спробы з боку летувісаў атаясаміць усякі гістарычны ўпамін «літоўскай мовы» менавіта зь летувіскай мовай адзначаліся ўжо ў пачатку XX ст., калі Міхал Піюс Ромэр з спасылкай на летувіскае выданьне «Lietuvis» за 1907 год сьцьвярджаў, нібы апошні афіцыйны дакумэнт па-летувіску склалі ў Белай Царкве ваявода кіеўскі Адам Кісель, ваявода смаленскі Юры Глябовіч, стольнік Вінцэнт Гасеўскі і падсудак браслаўскі Міхал Касакоўскі^[a]. Абсурднасьць гэтага сьцьверджаньня паказаў яшчэ ў 1912 годзе гісторык Лявон Васілеўскі^[40]. На пашыраную ўжо ў тыя часы «манію» ўглядаць у кожным літоўскім паводле назвы мовы гістарычным дакумэнце жамойцкую мову зьвяртаў ўвагу ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца Аляксандар Брукнэр («…сёньняшні літваман гатовы падумаць, што тое пра яго жамойцкую гаворку мова; нават… у „літоўскім“ лісьце русіна Кісяля ўгледзелі помнік жамойцкай мовы»)^[41]. Як адзначае беларускі гісторык Уладзімер Арлоў, напраўду не існуе нават ускосных пацьверджаньняў таго, што вялікія князі гаварылі па-летувіску. Тым часам з гістарычных крыніцаў вядома, што ў час выправаў углыб Жамойці гаспадары і віленскія ўраднікі бралі з сабой перакладнікаў^[42].

Галерэя

Творы малярства

• Творы малярства
• 
  A. Boys, 1579—1587 гг.
• 
  Невядомы мастак, каля 1645 г.
• 
  H. Hahn, XVII ст.
• 
  М. Бачыярэлі, 1708 г.

• 
  Невядомы мастак, XVIII ст.
• 
  М. Краеўскі, 1866—1870 гг.
• 
  Невядомы мастак, XIX ст.
• 
  Невядомы мастак, XIX ст.

Графічныя партрэты

• Графічныя партрэты
• 
  T. Treter, 1591 г.
• 
  А. Мыліюс, 1594 г.
• 
  Невядомы мастак, XVI ст.
• 
  B. Farjat, 1702—1703 гг.

• 
  A. Lesser, 1830—1884 гг.
• 
  Азямблоўскі Ю., 1840 г.
• 
  Невядомы мастак, 1853 г.
• 
  K. Pilati, 1888 г.

Пячаці і гербы

• Пячаці і гербы Казімера Ягайлавіча
• 
  Пячаць 1452 г.
• 
  Пячаць 1454 г.
• 
  З гербоўніка XVII ст.
• 
  З надмагільля, малюнак 1841 г.

Заўвагі

1. Гэты «ліст на літоўскай мове» ўпамінаецца ў працы польскага гісторыка XVII ст. Лаўрына Яна Рудаўскага(pl): лац. «Quibus enim rationibus persuaderent surenti multitudini, se legatos et commissarios esse, quos ubique iuris gentium praerogatiua securos reddit, communicatis itaque in unum confiliis, in quo tunc rerum et fortunae articulo versarentur, Ianussio duci Radiuilio Lituana lingua secretis literis scripserunt»^[39]

Крыніцы

1. ^ Gotthold K.S. Rhode Casimir IV // Encyclopædia Britannica (анг.)
2. ^ Lundy D. R. Casimir IV Jagellon, King of Poland // The Peerage (анг.)
3. ^ Casimir Jagellon // GeneaStar
4. ^ https://culture.pl/pl/miejsce/wawel-siedziba-krolow-polski
5. Ластоўскі В. Андрэй-Казімер Ягайлавіч // Крывіч. № 4, 1923. С. 47—48.
6. Шаланда А. Казімер Ягайлавіч і гербавая легенда роду Валовічаў // Ягелоны: дынастыя, эпоха, спадчына : матэрыялы Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі, Гальшаны ― Навагрудак, 8―10 верасня 2006 г. / [рэдкалегія: А. А. Каваленя (адказны рэдактар) і інш.]. — Менск, 2007. С. 243―265.
7. Усціновіч А. Слоўнік асабовых уласных імён. — Менск, 2011. С. 105.
8. Grzenia J. Słownik imion. — Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004. S. 187.
9. Литвина А. Ф., Успенский Ф. Б. Выбор имени у русских князей в X—XVI вв. Династическая история сквозь призму антропонимики. — М., 2006. С. 60—61.
10. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 159.
11. Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 626.
12. Morlet M.-T. Les noms de personne sur le territoire de l’ancienne Gaule du VIe au XIIe siècle. T. I: Les noms issus du germanique continental et les créations gallo-germaniques. — Paris, 1971. P. 97.
13. Грамота в. к. л. Казимира жителям Деречина, что он дал их в вотчину Копачу (1440), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
14. Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 1, 1366—1506. — Lwów, 1887. S. 38.
15. Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 1, 1366—1506. — Lwów, 1887. S. 47.
16. Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 3, 1432—1534. — Lwów, 1890. S. 12.
17. Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 1, 1366—1506. — Lwów, 1887. S. 240.
18. Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 1, 1366—1506. — Lwów, 1887. S. 78, 87.
19. Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 1, 1366—1506. — Lwów, 1887. S. 238.
20. Українські грамоти XV ст. — Київ, 1965. С. 43.
21. Українські грамоти XV ст. — Київ, 1965. С. 45.
22. Українські грамоти XV ст. — Київ, 1965. С. 46.
23. Українські грамоти XV ст. — Київ, 1965. С. 47.
24. Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 3, 1432—1534. — Lwów, 1890. S. 16.
25. Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 1, 1366—1506. — Lwów, 1887. S. 242.
26. ^ Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 1, 1366—1506. — Lwów, 1887. S. 91.
27. ПСРЛ. Т. 32. — М., 1975. С. 85, 89.
28. Грыцкевіч А. Казімір IV // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 14.
29. Грыцкевіч А. Казімір IV // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 15.
30. Собрание древних грамот и актов городов: Вильны, Ковна, Трок, православных монастырей, церквей и по разным предметам: Ч. 1. — Вильно, 1843. С. 9.
31. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 177.
32. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 178.
33. Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 2: 1468—1501. — Kraków, 1939. S. 327.
34. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 39—46.
35. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 179.
36. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 213.
37. Дашкевич Н. П. Заметки по истории Литовско-Русского государства. — Киев, 1885. С. 108.
38. Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. ISBN 9986-892-34-1. — S. 114.
39. Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai iv ad pacem Olivensem vsque libri ix, seu, Annales regnante Ioanne Casimiro Poloniarum. — Varsaviae et Lipsiae, 1755. P. 85.
40. Wasilewski L. Litwa i Białoruś: przeszłość — teraźniejszość — tendnecje rozwojowe. — Kraków, 1912. S. 157.
41. Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. S. 4—5.
42. Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 105.

Літаратура

• Арлоў У., Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае / Рэц. А. Грыцкевіч, У. Ляхоўскі; рэд. З. Санько; картограф В. Цемушаў. — KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. — 400 с. : іл. ISBN 978-985-6919-82-7.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Герасімчык В. Праклён Ягелона. «Рукі каралёў сягаюць далёка» // Наша гісторыя. № 5, 2018. С. 50—52. ISBN 2617-2305.
• Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. — (сьціслая вэрсія кнігі: Вытокі Вялікае Літвы. — Менск, 2021. — 89 с.)
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Кадэты — Ляшчэня. — 432 с. — ISBN 985-11-0041-2
• Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9.