Шклоў

Шклоў лац. Škłoŭ
Меская ратуша
Герб Шклова Сьцяг Шклова
Першыя згадкі:	1520[1]
Магдэбурскае права:	10 красавіка 1762
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Магілёўская
Раён:	Шклоўскі
Плошча:	10,7 км²
Вышыня:	158 м н. у. м.
Насельніцтва (2018)
колькасьць:	16 300 чал.[2]
шчыльнасьць:	1523,36 чал./км²
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2239
Паштовы індэкс:	213010
СААТА:	7258501000
Нумарны знак:	6
Геаграфічныя каардынаты:	54°12′30″ пн. ш. 30°17′13″ у. д. / 54.20833° пн. ш. 30.28694° у. д. / 54.20833; 30.28694Каардынаты: 54°12′30″ пн. ш. 30°17′13″ у. д. / 54.20833° пн. ш. 30.28694° у. д. / 54.20833; 30.28694
Шклоў на мапе Беларусі ± Шклоў Шклоў
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Шклоў — места ў Беларусі, на правым беразе Дняпра. Адміністрацыйны цэнтар Шклоўскага раёну Магілёўскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 16 300 чалавек^[2]. Знаходзіцца за 30 км на поўнач ад Магілёва. Чыгуначная станцыя на лініі Ворша — Магілёў.

Шклоў — магдэбурскае места гістарычнай Аршаншчыны (частка Віцебшчыны), колішняя сталіца графства, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага^[3]. Да нашага часу тут захаваліся меская ратуша, касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і Вялікая сынагога, помнікі архітэктуры XVII—XIX стагодзьдзяў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаліся комплекс дамініканскага кляштару (барока, XVII ст.), зруйнаваны расейскімі ўладамі і царква Ўваскрасеньня Хрыстова (магілёўскае барока, XVII ст.), зьнішчаная савецкімі ўладамі.

Назва

Тапонім Шклоў, пэўна, утварыўся ад слова шкло^[4].

Варыянт напісаньня назвы места лацінай на мапе 1595 году — Sklou^[5].

Гісторыя

Панарама Шклова, гравюра XVIII ст.

Асноўны артыкул: Гісторыя Шклова

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Шклоў зьмяшчаецца ў «Запісках» З. Гербэрштэйна і датуецца 1520 годам^[1]. Даўняе паселішча знаходзілася на месцы сучасных вёсак Стары Шклоў і Хоцімка. У XVI—XVІI стагодзьдзях у Шклове існаваў магутны замак і мескія ўмацаваньні. З другой паловы XVI стагодзьдзя места стала сталіцай графства. У 1619 годзе ваявода троцкі Аляксандар Хадкевіч фундаваў у Шклове кляштар дамініканаў. На 1643 год у месьце налічвалася 850 дамоў, на 1650 год — 1220^[1].

Упершыню маскоўскія войскі спалілі Шклоў у 1535 годзе^[1]. У Інфлянцкую вайну захопнікі тройчы (у 1562, 1564 і 1581 гадох) палілі места^[1]. У выніку ваенных спусташэньняў у канцы XVI стагодзьдзя адбыўся перанос Шклова на цяперашняе месца (паводле гісторыка М. Ткачова ў 1580 годзе або, паводле іншых зьвестак, па 1668 годзе).

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Шклова і ваколіцаў ліцьвінамі: «…Федорка в роспросе сказала: <…>, что он [ее муж] родом литвин^[a] и в Литве в Шклове племени у него много» (1629 год)^[8], «…в роспросе один человек сказал: Гришкою зовут, Степанов сын, прозвище Новиков, родом он де литвин, Шкловского повету» (1684 год)^[9].

У пачатку вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай у 1654 годзе жыхары Шклова вытрымалі маскоўскую аблогу, але пазьней здалі места; улетку 1655 году ў Шклове разьмясьцілася часовая стаўка маскоўскага гаспадара Аляксея Міхайлавіча. Толькі ў 1660 годзе войска Вялікага Княства Літоўскага вызваліла места, аднак неўзабаве ягоныя жыхары вытрымалі яшчэ адну маскоўскую аблогу. На 1661 год у Шклове засталося толькі 490 будынкаў^[1]. У 1666 годзе маскоўскія войскі зноў захапілі Шклоў (акупацыя працягвалася да 1667 году), мясцовую шляхту за «здраду» прымусова вывезьлі ў Казань^[1].

За часамі Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) у 1708 годзе расейскія войскі зруйнавалі Шклоў за дапамогу швэдам. У 1731 годзе места перайшло ў валоданьне Чартарыйскіх. На 1739 год тут дзеялі 2 царквы. 10 красавіка 1762 году кароль і вялікі князь Аўгуст Сас надаў Шклову Магдэбурскае права, пячатку і герб: «у блакітным полі рука, якая трымае срэбны бязьмен»^[10]. У 1769 годзе па тым, як вялікі пажар зьнішчыў амаль 300 дамоў Старога Места, пачалося ўзьвядзеньне Новага Места (сучасная тэрыторыя Шклова).

• Старая графіка Шклова
• 
  Плян Старога Места, 1736 г.
• 
  Касьцёл і кляштар дамініканаў, фрагмэнт гравюры
• 
  Акварэль Ю. Пешкі, каля 1800 г.
• 
  Вайсковая школа, фрагмэнт абмераў

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Шклоў апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе ў 1773 годзе стаў цэнтрам павету Магілёўскай правінцыі, пазьней губэрні. Аднак у 1777 годзе расейскія ўлады панізілі статус паселішча да мястэчка, якое стала цэнтрам воласьці Магілёўскага павету. У 1778 годзе колішняе магдэбурскае места перадалі ў валоданьне расейскаму вайскоўцу С. Зорычу, які заснаваў тут музычныя школы. У канцы XVIII стагодзьдзя ў Шклове працавалі шаўковая мануфактура (38 работнікаў у 1797 годзе) і гадзіньнікавая фабрыка, а таксама канатнае (у 1790—1799 гадох), парусінавае (у 1794—1845 гадох), гарбарнае (53 работнікі ў 1796 годзе) і суконнае (108 работнікаў у 1797 годзе) прадпрыемствы. У трупе прыгоннага тэатру (існаваў у 1788—1800 гадох) былі сьпевакі, танцоры, драматычныя акторы і музыкі-інструмэнталісты. На пачатак ХІХ стагодзьдзя Шклоў быў важным гандлёвым цэнтрам, прыстаньню на Дняпры. У 1827 годзе тут штогод праводзіліся 2 кірмашы. З другой паловы 1820-х гадоў мястэчка пачынае губляць сваё ранейшае эканамічнае значэньне.

На 1848 год у Шклове было 1158 двароў, мураваныя 2-павярховы жылы дом, мужчынскі манастыр і будынак былога дамініканскага кляштару, драўляныя царква і касьцёл, на 1861 год — 1515 дамоў, штогод праводзіліся 3 кірмашы. У 1864 годзе з мэтай маскалізацыі краю расейскія ўлады адкрылі народную вучэльню. У 1870-я гады працавалі крупадзёрка, цагельны завод, завод вытворчасьці шроту, 5 ткацкіх прадпрыемстваў. На пачатак 1880-х гадоў у Шклове было 872 дамы, у тым ліку 11 мураваных, 203 крамы (154 мураваныя), 7 ткацкіх, 2 цагельныя, вінакурнае і воўнаткацкае прадпрыемствы, кафельны завод, аптэка. Насельніцтва займалася кавальскім, кравецкім і шавецкім промысламі. У 1898 годзе А. Крывашэін заснаваў кардонавую фабрыку. У пачатку ХХ стагодзьдзя празь места прайшла чыгунка Ворша — Магілёў, каля яе ў 1906 годзе пачаў працаваць лесапільны завод «Дняпро».

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Шклоў занялі войскі Нямецкай імпэрыі^[11].

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Шклоў абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. У месьце прызначылі павятовага старшыню БНР^[12]. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзе Шклоў вярнулі БССР, дзе ён стаў цэнтрам раёну. У 1925 годзе паселішча зноў атрымала статус места. У Другую сусьветную вайну зь сярэдзіны ліпеня 1941 да пачатку ліпеня 1944 году места знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

26 ліпеня 2002 году афіцыйна зацьвердзілі гістарычны герб Шклова^[13]. 27 сакавіка 2024 году «Белкамунмаш» даставіў у Шклоўскую філію «Магілёўаблаўтатрансу» 15 электробусаў «Альгерд Е321», якімі замянілі ўвесь пасажырскі грамадзкі транспарт на дызэльным ходзе ў горадзе. У выніку Шклоў стаў першым горадам у Беларусі, які цалкам перавёў грамадзкі транспарт на электрацягу^[14].

• Места на старых здымках
• 
  Ратуша, 1905 г.
• 
  Рынак. Царква-мураўёўка, 1905 г.
• 
  Вуліца Мяшчанская. Сынагога, 1947 г.
• 
  Сынагога, да 1918 г.

• 
  Кардонавая фабрыка,
  1905 г.
• 
  Вуліца Замкавая. Царква Ўваскрасеньня Хрыстова, 1940-я гг.
• 
  Вялікае Зарэчча. Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла, 1940-я гг.
• 
  Алтар касьцёла, да 1918 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XVII стагодзьдзе: 1643 год — 4750 чал.^[15]; 1650 год — 8540 чал.^[1]; 1661 год — 4375 чал.^[1]
• XIX стагодзьдзе: 1861 год — 11 363 чал.^[16]; 1880 год — 2393 чал., зь іх 1268 праваслаўных, 33 каталікі, 1092 юдэі^[17]
• XX стагодзьдзе: 1924 год — 6617 чал.; 1939 год— 8,1 тыс. чал.; 1959 год — 7,8 тыс. чал.; 1979 год — 11,8 тыс. чал.; 1991 год — 15 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2002 год — 16,1 тыс. чал.^[18]; 2004 год — 15,9 тыс. чал.; 2006 год — 15,6 тыс. чал.; 2008 год — 15,6 тыс. чал.^[19]; 2009 год — 16 439 чал.^[20] (перапіс); 2015 год — 16 359 чал.^[21]; 2016 год — 16 425 чал.^[22]; 2017 год — 16 310 чал.^[23]; 2018 год — 16 300 чал.^[2]

Адукацыя

У Шклове працуюць 3 сярэднія школы, школа мастацтваў, спэцшкола, цэнтар разьвіцьця і рэабілітацыі, сацыяльны прытулак.

Культура

Дзеюць дом культуры, бібліятэка.

Мас-мэдыя

У месьце выдаецца газэта «Ўдарны фронт».

Забудова

Плян

Сучасная меская тэрыторыя выцягнулася ўздоўж Дняпра. Забудова галоўным чынам сядзібнага тыпу. У цэнтры і жылых масівах узводзяцца 2—5-павярховыя будынкі. Захаваўся фрагмэнт пабудоваў XVIII ст. Ёсьць паркавая зона.

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва
Дзікуна вуліца	Сялянская вуліца
Ленінская вуліца	Прабойная вуліца
Луначарскага вуліца	Касьцельная вуліца[24]
Пралетарская вуліца	Маставая вуліца
Савецкая вуліца	Мяшчанская вуліца[25]

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай, папяровай, камбікормавай прамысловасьці.

Пералік прамысловых прадпрыемстваў Шклова
ААТ «Папяровая фабрыка „Спартак“» ААТ «Шклоўскі льнозавод» ААТ «Шклоўскі масларобны завод» ААТ «Шклоўскі камбікормавы завод»

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

Шклоў уваходзіць у турыстычныя маршруты «Гістарычна-культурная спадчына Магілёўскага краю» і «Айчыны славутыя імёны»^[26]. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Крынічка».

Славутасьці

У Шклове знаходзіцца геалягічны помнік прыроды дзяржаўнага значэньня Ніжнінскі роў. На паўднёвай ускраіне места (в. Рыжкавічы) захаваўся археалягічны комплекс ХІV—XVIIІ стагодзьдзяў, які складаецца з замчышча, рэштак касьцёла і кляштару дамініканаў і руінаў царквы Ўваскрасеньня Хрыстова^[27].

• Забудова гістарычная (XVIІІ—ХІХ стагодзьдзі; фрагмэнты)
• Кантора папяровай фабрыкі «Спартак» (1898)
• Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (1849)
• Могілкі юдэйскія
• Парк пры былой сядзібе Крывашэіна (1902)
• Ратуша (1772)
• Сынагога (XVIІ ст.)
• Царква Сьвятога Спаса (1900-я; мураўёўка)

Страчаная спадчына

• Замак (XVI ст.)
• Кадэцкі корпус (XVIІІ ст.)
• Касьцёл і кляштар дамініканаў (1619)
• Сядзіба Крывашэіна (1902, спаленая ў траўні 2004)
• Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (пачатак ХІХ ст.)
• Царква Ўваскрасеньня Хрыстова (XVIІ ст., Сьвяты Пасад)

Галерэя

• Краявіды Шклова
• 
  Касьцёл
• 
  Царква-мураўёўка
• 
  Сынагога
• 
  Кантора фабрыкі «Спартак»

Асобы

• Хаім Гнесін, прадзед вядомага брытанскага журналіста Стыва Розэнбэрга
• Міхал Гузікаў (1806—1837) — музыка-клезьмер, вынаходнік ксыляфону
• Андрэй Зюзькоў (1904—1938) — гісторык, расстраляны савецкімі ўладамі
• Клім Міхайлаў (XVII стагодзьдзе) — разьбяр
• Сьвятлана Сярова (нар. 1986) — беларуская лёгкаатлетка
• Дар’я Чульцова (нар. 1997) — беларуская журналістка, палітычны вязень рэжыму Лукашэнкі

Заўвагі

1. Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»^[6] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя^[7]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)

Крыніцы

1. ^ Лукашэвіч А. Шклоў // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 757.
2. ^ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
3. Ткачоў М. Замкі і людзі. — Мн., 1991. С. 138.
4. Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 411.
5. Глиожайтис А. Административное деление Великого Княжества Литовского на картах XVII в. Калекцыянер: зб. артыкулаў / Уклад. Д. Гулецкі, У. Зяньковіч. — Менск: Выдавецкі дом «Звязда», 2014. С. 53.
6. Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.
7. Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 199—201.
8. Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 294.
9. Полное собрание законов Российской империи, с 1649 года. Т. 2. — СПб., 1830. С. 589.
10. Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 254.
11. Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.
12. Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.
13. Геральдика, Шкловский районный исполнительный комитет
14. Пілётны праект «Зялёны горад»: холдынг «БКМ» паставіў у Шклоў 15 электробусаў // УП «Белкамунмаш», 27 сакавіка 2024 г. Праверана 15 чэрвеня 2024 г.
15. Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 7. Кн. 3. — Менск, 2009. С. 405.
16. Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 7. Кн. 3. — Менск, 2009. С. 409.
17. Krzywicki J. Szkłów // Słownik geograficzny... T. XI. — Warszawa, 1890. S. 922.
18. БЭ. — Мн.: 2003 Т. 17. С. 423.
19. Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 7. Кн. 3. — Менск, 2009. С. 404.
20. Перепись населения — 2009. Могилевская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
21. Статистический бюллетень «Численность населения на 1 января 2015 г. и среднегодовая численность населения за 2014 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа»
22. Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
23. Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
24. У Шклове толькі тры вуліцы захавалі свае гістарычныя назвы. Радыё Свабода. Праверана 2 верасьня 2012 г.
25. Грудзіна А. «І родныя сэрцу мясціны…». — Шклоў, 2007.
26. Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.
27. Дадатак 1 да пастановы Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 19.08.2009 № 1088 [1]

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 17: Хвінявічы — Шчытні. — 512 с. — ISBN 985-11-0279-2
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 7, кн. 3. Магілёўская вобласць / рэдкал.: Т.У. Бялова (дырэктар) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2009. — 544 с. ISBN 978-985-11-0452-5.
• Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын. — 616 с. — ISBN 985-11-0276-8
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XI: Sochaczew — Szlubowska Wola. — Warszawa, 1890.

Вонкавыя спасылкі

• Шклоў , Radzima.org
• Шклоў — парафія Сьвятых апосталаў Пятра і Паўла, Catholic.by
• Шклоў, Globus.tut.by