Ян Сабескі

Ян Сабескі лац. Jan Sabieski
сьпіс вялікіх князёў літоўскіх
Ян Сабескі. Мастак Ян Трыцыюс, XVII ст.
Кароль польскі
21 траўня 1674 — 17 чэрвеня 1696
Каранацыя	2 лютага 1676
Папярэднік	Міхал Карыбут Вішнявецкі
Наступнік	Аўгуст Моцны
Вялікі князь літоўскі
21 траўня 1674 — 17 чэрвеня 1696
Каранацыя	2 лютага 1676
Папярэднік	Міхал Карыбут Вішнявецкі
Наступнік	Аўгуст Моцны
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	17 жніўня 1629, Алеска Рускага ваяводзтва
Памёр	17 чэрвеня 1696 (66 гадоў), Вілянаў пад Варшавай
Пахаваны	Крыпта Сьвятога Леанарда^[d] Касьцёл Перамяненьня Гасподняга ў Варшаве^[d]
Нашчадкі	Якуб Людвік Сабескі^[d], Марыя Тэрэза Сабеская^[d], Тэрэза Кунегунда Сабеская^[d], Аляксандар Бэнэдыкт Сабескі^[d], Канстантын Уладыслаў Сабескі^[d], Тэрэза Тэафіля Сабеская^[d], Адэляіда Людвіка Сабеская^[d] і Ян Сабескі^[d]
Дынастыя	Сабескія
Жонка	Марыя Казімера д’Арк’ен
Бацька	Якуб Сабескі
Маці	Соф’я Тэафілія з Даніловічаў
Узнагароды	абаронца веры^[d] (1684)
Подпіс

Ян III Сабе́скі, Ян ІІ (17 жніўня 1629, мястэчка Алеска Рускага ваяводзтва — 17 чэрвеня 1696, Вілянаў пад Варшавай) — кароль польскі і вялікі князь літоўскі (1674—1696).

Ян Сабескі ўвайшоў у гісторыю як выдатны вайскавод, мэцэнат, апякун навукі і мастацтва, у часы ягонага кіраваньня Рэч Паспалітая зьведала свой апошні ўздым.

Біяграфія

Паходзіў з старажытнага шляхецкага роду Сабескіх гербу «Яніна». Ягоны бацька Якуб быў кашталянам кракаўскім, маці — Соф’я Тэафілія з роду Даніловічаў.

Атрымаў адукацыю ў Навадворскай калегіі і Ягелонскай акадэміі ў Кракаве. Некаторы час падарожнічаў па краінах Заходняй Эўропы. Ведаў шэраг моваў — італьянскую, лацінскую, нямецкую, татарскую і францускую.

У Рэч Паспалітую вярнуўся ў 1648 годзе падчас казацка-сялянскай вайны і ўступіў у войска. Ваяваў супраць Б. Хмяльніцкага, з 1653 году палкоўнік.

Удзельнічаў у дыпляматычнай місіі ў Асманскую імпэрыю, вывучыў яе дзяржаўны лад. Па вяртаньні браў удзел у вайне з Маскоўскай дзяржавай. Ваяваў на баку Швэцыі, затым супраць яе на баку Яна Казімера.

Некалькі разоў абіраўся паслом на соймы. У 1665—1666 гадох маршалак вялікі каронны, у 1666—1668 гадох — гетман польны каронны. Вызначыўся ў бітве пад Падгайцамі (6 кастрычніка 1667 году), дзе з 3-тысячным войскам разьбіў 30-тысячнае казацка-татарскае войска гетмана Правабярэжнай Украіны П. Дарашэнкі. З 1668 году гетман вялікі каронны. У 1673 годзе атрымаў перамогу ў бітве пад Хоцінам.

19 траўня 1674 году абраны каралём польскім і вялікім князем літоўскім. Супраць ягонай кандыдатуры выстулала кіроўная прааўстрыйская групоўка вялікалітоўскіх магнатаў на чале з Пацамі. Аднак Радзівілы і Сапегі, што былі ў апазыцыі да Пацаў, падтрымалі новага караля і вялікага князя.

Унутраная палітыка

Вылучаў на найвышэйшыя пасады ў Вялікім Княстве Літоўскім прадстаўнікоў роду Сапегаў, абапіраўся таксама на Радзівілаў (ягоная сястра Кацярына была замужам за Міхалам Казімерам Радзівілам «Рыбанькам»). Пазьней доўгі час змагаўся з апазыцыяй, якую падтрымлівалі аўстрыйскія Габсбургі. Сам належаў да прафранцускай групоўкі палітычнай эліты.

У канцы жыцьця абвастрыліся дачыненьні паміж Яна Сабескім і Сапегамі. Караля і ягоны плян усталяваньня спадчыннай манархіі падтрымалі толькі прыдворныя групоўкі і сярэдняя шляхта^[6].

Замежная палітыка

Уваход Яна Сабескага ў Вену

У 1674 і 1675 гадох нанёс паразы турэцкім і татарскім войскам ва Ўкраіне. Намагаўся скласьці трывалы мір з Турэччынай і палепшыць адносіны з Расеяй, скласьці хаўрус з Францыяй і Швэцыяй супраць Брандэнбурска-Прускай дзяржавы і Аўстрыі, далучыць да Польшчы Прускае герцагства з Караляўцом.

У 1683 годзе падпісаў трактат аб сяброўстве з Аўстрыяй, і калі ў 1683 годзе турэцкая армія ўзяла ў аблогу Вену, з 27-тысячным войскам Рэчы Паспалітай падыйшоў да места і ўзначаліў агульнае войска імпэратара і нямецкіх князёў (разам 70 тыс. чал.). Генэральная Венская бітва (12 верасьня 1683 году) скончылася разгромам турэцкага войска. Хоць вайна працягвалася да 1699 году, для Рэчы Паспалітай турэцкая пагроза перастала існаваць^[7]. Каралеўства Польскае вярнула сабе Падольле і фартэцыю Камянец.

У 1684 годзе ўтварыўся антытурэцкі зьвяз, у які ўвайшлі Рэч Паспалітая, Аўстрыя, Рымскі папа і Вэнэцыя. Каб далучыць да яго Расею, у Маскву накіравалася дыпляматычная місія на чале з ваяводам пазнанскім К. Гжымултоўскім, якое склала «Вечны мір» (1686 год).

Галерэя

• Іканаграфія караля і вялікага князя Яна Сабескага
• 
  Невядомы мастак, XVII ст.
• 
  Невядомы мастак, XVII ст.
• 
  Невядомы мастак, каля 1680 г.
• 
  З сынам. Ян Трыцыюс, 1680-я гг.

• 
  Ю. Семігіноўскі, па 1693 г.
• 
  Невядомы мастак, XVIII ст.
• 
  Невядомы мастак, XVIII ст.
• 
  Невядомы мастак, XIX ст.

Крыніцы

1. ^ Johann (Johann III. Sobieski) // Энцыкляпэдыя Бракгаўза (ням.)
2. ^ Нацыянальная служба Чэскай рэспублікі
3. ^ Bentkowska A. King of Poland John Sobieski [Jan III; Jana III; John III] // John Sobieski [Jan III; Jana III; John III, King of Poland] (анг.) // Grove Art Online / J. Turner — [Oxford, England], Houndmills, Basingstoke, England, New York: OUP, 2017. — doi:10.1093/GAO/9781884446054.ARTICLE.T045004
4. ^ Jan III Sobieski // RKDartists (нід.)
5. ^ Ян III Собеский // Большая советская энциклопедия (рас.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.
6. Грыцкевіч А. Ян III Сабескі // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 781.
7. Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 253.

Літаратура

• Арлоў У., Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае / Рэц. А. Грыцкевіч, У. Ляхоўскі; рэд. З. Санько; картограф В. Цемушаў. — KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. — 400 с. : іл. ISBN 978-985-6919-82-7.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Богатырев А. Еще раз о Яне Собеском, В. М. Тяпкине и балтийской политике // Славяноведение. — 2018. — No. 4. — С. 49—53.
• Богатырев А. Как и где создавалась коронационная карета Яна III Собеского // Мастацкія вырабы магнацкіх мануфактур XVII — першай паловы XIX ст. у музейных калекцыях. — Мір: Музей «Замкавы комплекс „Мір“», 2018. — С. 133—136.
• Богатырев А. Русский текст «Pacta conventa» Яна III Собеского и его польский первоисточник // Герменевтика древнерусской литературы, сб. 19. — М.: ИМЛИ РАН, 2020. — С. 66—103.
• Богатырев А. Триумфальные арки по случаю въезда Яна III Собеского в Вильно // Славянский альманах. — 2017. — Вып. 1—2. — С. 227—236.