Абсу́рд (па-лацінску: absurdus, «нястройны, недарэчны») — нешта нелягічнае, недарэчнае, супярэчнае разумнаму сэнсу.
- Абсурдным лічыцца выраз, які вонкава не зьяўляецца супярэчлівым, але зь якога ўсёткі можа быць выведзена супярэчнасьць. Скажам, у выказваньні «Аляксандар Македонскі быў сынам бязьдзетных бацькоў» ёсьць толькі сьцьвярджэньне, але няма адмаўленьня і, адпаведна, няма відавочнай супярэчнасьці. Але ясна, што з гэтага выказваньня выцякае відавочную супярэчнасьць: «Некаторыя бацькі маюць дзяцей і разам з тым ня маюць іх». *Абсурд адрозьніваецца ад бессэнсоўнага: бессэнсоўнае не праўдзіва і не ілжыва, яго не з чым супаставіць у рэчаіснасьці, каб вырашыць, адпавядае яно ёй або не. Абсурднае выказваньне асэнсавана і ў сілу сваёй супярэчлівасьці зьяўляецца ілжывым. Напрыклад, выказваньне «Калі ідзе дождж, то трамвай» бессэнсоўна, а выказваньне «Яблык быў разрэзаны на тры няроўныя паловы» не бессэнсоўна, а абсурдна. Лягічны закон супярэчнасьці кажа аб недапушчальнасьці адначасова сьцьвярджэньні і адмаўленьні.
- Абсурднае выказваньне ўяўляе сабой прамое парушэньне гэтага закону. У лёгіцы разглядаюцца доказы шляхам reductio ad absurdum («прывядзеньні да абсурду»): калі зь некаторага становішча выводзіцца супярэчнасьць, то гэтае становішча зьяўляецца ілжывым.
- Абсурд трэба адрозьніваць ад сэмантычна бязладных сказаў, накшталт, напрыклад, наступных «аўтамабіль зьяўляецца распавядае», «акно адкрылася высока».
- У звычайнай мове адназначнасьці ў разуменьні слова «абсурд» няма. Абсурдным завецца і ўнутрана супярэчлівы выраз, і бессэнсоўнае, і ўсё недарэчна перабольшанае.
- У Слоўніку Ажэгава: «недарэчнасьць, бяссэнсіца». У «Слоўніку замежных слоў»: бяссэнсіца, недарэчнасьць. Пустыя і безьзьмястоўныя азначэньні.
- У філязофіі і мастацкай літаратуры эпітэт «абсурдны» часам выкарыстоўваецца для характарыстыкі стаўленьня чалавека да сьвету. Камю вызначае абсурд як «немагчымае». Абсурд тлумачыцца як нешта ірацыянальнае, пазбаўленае ўсякага сэнсу і выразнай сувязі з рэальнасьцю. У філязофіі экзыстэнцыялізму паняцьце абсурд азначае тое, што ня мае і ня можа знайсьці рацыянальнага тлумачэньня.
- У мастацкіх творах мэтад reductio ad absurdum ужываецца аўтарам, каб паставіць чытача ў тупік.
- Мысленьне пэрсанажа, схільнага да літаральнага чытаньня мэтафар (атаясьненьню азначаемага і таго хто азначае), Вольф Шмід заве абсурдным («Проза як паэзія»). Сярод абсурдна думаючых пэрсанажаў ён заве Адрыяна Прохарава, галоўнага героя аповесьці А. С. Пушкіна «Гробовщик» («Трунар»).
- У выпадку «прывядзеньні да абсурду» пэрсанаж зь яго «правільнымі» і бездакорнымі пабудовамі ўводзіцца аўтарам у максымальна набліжаную да гістарычнай мастацкую рэальнасьць. Узьнікае лягічны тупік, неадпаведнасьць, нейкая загвоздка, дазволіць якую, не адмовіўшыся ад ідэі, нельга. Такі, па меркаваньні А. Л. Чарнарыцкай, мэтад Ф. М. Дастаеўскага і некаторых іншых пісьменьнікаў.
- П’есы «Лысая сьпявачка» Эжэна Янэска (1950) і «У чаканьні Гадо» Сэм’юэла Бэкета (1953) адзначылі нараджэньне тэатру абсурду ў якасьці жанру або цэнтральнай тэмы. У драме абсурду звычайна няма інтрыгі і выразна вызначаных пэрсанажаў, у ёй пануе выпадковасьць, а «фабула» будуецца выключна вакол праблемы камунікацыі. Тут можна вылучыць некалькі тыпаў абсурду: нігілістычны абсурд, не ўтрымоўвальны нават мінімальных зьвестак аб сьветапоглядзе і філязофскіх імплікацыях тэксту і гульні; абсурд як структурны прынцып адлюстраваньня ўсеагульнага хаосу, распаду мовы і адсутнасьці сувязнога твару чалавецтва; сатырычны абсурд, які выкарыстоўваецца ў асобных фармулёўках і інтрызе і досыць рэалістычна апісвае сьвет.
- Ивин А. А. , Никифоров А. Л. Словарь по логике. ISBN 5-691-00099-3
- Кондаков Н. И. Логический словарь-справочник. М., 1975, С.14—15.
- Пенская Е. Проблемы альтернативных путей в русской литературе: Поэтика абсурда в творчестве А. К. Толстого, М. Е. Салтыкова-Щедрина и А. В. Сухово-Кобылина. М., 2000. — 308 с.
- Чернорицкая О. Л. Поэтика абсурда. Т.1. Классика. Вологда, 2001.- 88 с.