Арфэй

Арфэ́й (па-старажытнагрэцку: Ὀρφεύς) — адзін з найбольш папулярных герояў старажытнагрэцкай міталёгіі, таленавіты музыкант, арганаўт, заснавальнік рэлігійных арфічных містэрый.

Паходжаньне

У старажытнагрэцкай міталёгіі Арфэй лічыўся сынам фракійскага рачнога бога Эагра (па іншай вэрсыі — Апалёна) і музы Каліёпы^[1]. Грэцкія лагаграфы сьцьвярджалі, што Арфэй паходзіў з Тракіі й жыў за 11 пакаленьняў да Траянскай вайны. Эліністычныя аўтары падлічылі, што мітычны Арфэй сутыкаецца з прадстаўнікамі некалькіх пакаленьняў, таму прапанавалі вэрсыю, што ў мінулым існавала некалькі герояў зь імем Арфэй.

У грэцкім мастацтве Арфэй першапачаткова маляваўся ў лёгкай вопратцы, з арфай, часам у фракійскіх ботах. Зь ІV ст. да н. э. вядомы выявы Арфэя ў фрыгійскім капелюшы. У адным зь мітаў выступаў як настаўнік Мідаса, валадара Фрыгіі^[2].

Міталёгія

У старажытнагрэцкай міталёгіі вобраз Арфэя шчыльна зьвязаны з Апалёнам (чыім каханым ён быў^[3] і якога герой шанаваў як бога сонца), а таксама з бажаствамі сьмерці^[4]. Але ў клясычную пару́ Арфэй успрымаўся перадусім як таленавіты музыкант. Лічылася, што арфу вынайшаў Гермэс, але Арфэй удасканаліў яе. Яго музыка зачароўвала людзей, багоў, жывёлаў, расьліны й нават скалы. Сваё дзяцінства ён правёў у Піплеі каля гары Алімп.

Згодна паданьню, першую залатую арфу Арфэй атрымаў ад Апалёна^[5]. Яго маці, муза Каліёпа, навучыла хлопчыка складаць вершы й сьпяваць. У пазьнейшы пэрыяд таксама сьцьвярджалася, што Арфэй жыў і вучыўся ў Эгіпце^[6].

Удзел у экспэдыцыі «Арго»

Арфэй зьяўляўся адным з арганаўтаў, герояў, якія на чале Ясона на караблі «Арго» адправіліся з Грэцыі ў Калхіду на пошукі залатога руна. Яго ўнёсак у экспэдыцыю выявіўся падчас сутычкі зь сірэнамі, якія прыгожымі сьпевамі вабілі маракоў да скал. Арфэй пачаў іграць на арфе, каб заглушыць небясьпечныя сьпевы. Толькі адзін з арганаўтаў паддаўся спакусе й скочыў за борт^[7]. Цікава, што адна з найстаражытнейшых выяў Арфея ў Дэльфах — гэта барэльеф, на якім Арфэй выступае як арганаўт.

Арфэй і Эўрыдыка

Жонкай Арфэя стала дрыяда Эўрыдыка. Але іх шлюб быў кароткім. Калі маладая жанчына басанож ішла разам зь іншымі дзяўчынамі, яе укусіла зьмяя. Эўрыдыка памерла. Арфэй вырашыў выратаваць каханую й спусьціўся ў замагільны сьвет, дзе кіравалі Аід і Пэрсэфона.

Багі замагільнага сьвету спакусіліся на прыгожы сьпеў Арфэя й дазволілі яму забраць Эўрыдыку ў сьвет жывых. Але пры гэтым паставілі ўмову, што цень Эўрыдыкі будзе ісьці за Арфэям, а ён ні воднага разу не азірнецца. Падчас вандроўкі назад Арфэй вырашыў пераканацца, ці разам зь ім яго жонка. Ён азірнуўся й толькі пасьпеў пабачыць зманлівы сілуэт. Эўрыдыка разьвіталася й зьнікла.

Багі адмовілі Арфэю спускацца ў замагільны сьвет яшчэ раз. Ён вярнуўся самотным і адправіўся блукаць па палёх Тракіі^[8]. Паводле Авідзія, пасьля канчатковай страты Эўрыдзікі расчараваўся ў жаночым каханьні й навучыў фракійцаў каханьню да юнакоў^[9].

Сьмерць

У міталёгіі існуе некалькі вэрсый сьмерці Арфэя. Найбольш папулярная апавядае пра тое, што ён быў разадраны вакханкамі — прыхільніцамі Дыёніса, ці то за тое, што адмаўляўся шанаваць бога віна (як і ўсіх астатніх багоў, акрамя Апалёна), ці то за тое, што адмовіўся ўдзельнічаць у іх рытуалах. Вакханкі былі пакараны Дыянісам. З тых часоў тракійскія жанчыны былі вымушаны татуіраваць сваё цела. У іншых вэрсыях, Арфэй загінуў ад маланкі альбо скончыў жыцьцё самазабойствам, каб злучыцца з Эўрыдыкай. Зэўс ў памяць аб Арфэі памясьціў яго музычны інструмэнт на неба. Так узьнікла сузор’е Ліра. Сам Арфэй атаясамляўся з сузор’ем Лебедзь.

• 
  Арфэй сярод фракійцаў (малюнак на старажытнай амфары)
• 
  Арфэя слухаюць звяры (мазаіка рымскага часу)
• 
  Арфэй і Эўрыдыка (мал. 1993 г.)
• 
  Забойства Арфэя

Рэлігія

У Старажытнай Грэцыі Арфэй лічыўся заснавальнікам (або прысьвечаным) самафракійскіх містэрый.

Паводле паданьня, яго галава, адарваная вакханкамі, спусьцілася па рацэ да мора. Хвалі прыбілі яе да вострава Лесбас, дзе быў заснаваны ў яго гонар храм Апалона. У ім галава Арфэя выконвала функцыі аракула.

У VІ — V стст. да н. э. у Старажытнай Грэцыі ўзьнікла містычнае вучэньне — арфэізм, заснаваньне якога таксама прыпісвалася Арфэю. Арфэісты верылі ў адплату за добрыя ўчынкі ў замагільным сьвеце, параўноўвалі чалавечае цела з пасудзінай, у якой пакутуе душа, сваіх рэлігійных правадыроў яны называлі добрымі пастырамі [10]. Лічыцца, што арфэізм адыграў значную ролю ў разьвіцьці старажытнагрэцкай філязофіі, а таксама мог аказаць значнае ўзьдзеяньне на раньняе хрысьціянства.

Крыніцы

1. ORPHEFS — ΟΡΦΕΥΣ
2. MIDAS
3. Псевдо-Климент Римский. Гомилии V 15 // Лосев А. Ф. Мифология греков и римлян. М., 1996. С.431; Лихт Г. Сексуальная жизнь в Древней Греции. М., 2003. С.397
4. Цікава, што ў мітычным вобразе Апалона таксама меліся некаторыя хтанічныя рысы. Гл. Kate Rayment, Phoebus Apollo: God of the Sun Архівавана 10 чэрвеня 2013. і Delphi
5. britannica.com
6. Ann Wroe, Orpheus: the Song of Life Архівавана 23 верасня 2020.
7. Greek Myths: Orpheus
8. The story of Orpheus and Eurydice, as told by Apollonius of Rhodes, Virgil and Ovid (and retold by Edith Hamilton in Mythology)
9. Авідзій. Метамарфозы X:83-84; Гігін. Астраномія II 7, 3