Вечнае вяртаньне

Гэтае паняцьце мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя значэньні, гл. Вечнае вяртаньне (неадназначнасьць).

Ве́чнае вярта́ньне, таксама ве́чнае паўтарэ́ньне, таксама цыклі́чнасьць — філязофская канцэпцыя, якая сьцьвярджае, што час паўтараецца ў бясконцым цыкле, і што менавіта тыя ж падзеі будуць працягваць адбывацца менавіта такім жа чынам, ізноў і зноў, на працягу вечнасьці.

У Старажытнай Грэцыі канцэпцыя вечнага вяртаньня была зьвязана са стаіцызмам, школай філязофіі, заснаванай Зянонам з Цытыюма. Прыхільнікі стаіцызму лічылі, што Сусьвет пэрыядычна разбураецца й адраджаецца, і што кожны Сусьвет менавіта такі ж, як і папярэдні. Гэтая дактрына была жорстка абвэргнутая хрысьціянскімі аўтарамі, такімі як Аўгустын, якія бачылі ў ёй фундамэнтальнае адмаўленьне свабоды волі й магчымасьці збаўленьня. Глябальнае распаўсюджваньне хрысьціянства паклала канец клясычным тэорыям вечнага вяртаньня.

Канцэпцыя была адноўлена ў XIX стагодзьдзі нямецкім філёзафам Фрыдрыхам Ніцшэ. Коратка прадставіўшы гэтую ідэю як разумовы экспэрымэнт у «Вясёлай навуцы», ён больш падрабязна дасьледаваў яе ў сваім рамане «Так казаў Заратустра», у якім герой вучыцца пераадольваць свой жах ад думкі аб вечным вяртаньні. Невядома, ці верыў Ніцшэ ў літаральную ісьціну вечнага вяртаньня, ці, калі ня верыў, што ён хацеў гэтым прадэманстраваць.

Ідэі Ніцшэ пасьля былі пераняты й пераасэнсаваны іншымі пісьменьнікамі, такімі як расейскі эзатэрык П. Д. Усьпенскі, які сьцьвярджаў, што можна разарваць цыкл вяртаньня.

Клясычная антычнасьць

Пітагарызм

У старажытных творах ёсьць намёкі на тое, што тэорыя вечнага вяртаньня магла паходзіць ад Пітагора (каля 570 – каля 495 да н. э.). Па словах Парфірыя, гэта было адно з вучэньняў Пітагора аб тым, што «пасьля пэўных пэрыядаў тыя ж падзеі адбываюцца зноў» і што «анічога не было зусім новым»^[1]. Эўдэм Радоскі таксама спасылаецца на гэтую дактрыну Пітагора ў сваім камэнтары да «Фізыкі» Арыстотэля. Ва фрагмэньце, захаваным Сімпліцыем, Эўдэм піша^[2]:

Можна паставіць пытаньне, паўтараецца адзін і той жа час, як некаторыя кажуць, ці не. «Тое ж самае» мае шмат сэнсаў: здаецца, тое самае па форме, што й вясна, і зіма, і іншыя поры году й пэрыяды; падобным чынам тыя ж зьмены адбываюцца ў форме, бо сонца выконвае свае сонцастаяньні й раўнадзенства й іншыя свае падарожжы. Але калі б нехта паверыў пітагарэйцам, што паўтараюцца аднолькавыя рэчы ў ліках, тады я таксама буду рамантаваць, трымаючы свой посах, пакуль вы сядзіце там, і ўсё астатняе будзе тое ж самае, і праўдападобна сказаць, што час будзе тым самым.

Стаіцызм

Стаікі, магчыма, натхнёныя пітагарэйцамі^[3], уключылі тэорыю вечнага паўтарэньня ў сваю натурфілязофію. Згодна зь фізыкай стаікаў, Сусьвет пэрыядычна зьнішчаецца ў вялізным пажары (экпіроз), а потым перажывае новыя народзіны (паліґенэз). Гэтыя цыклы працягваюцца вечна, і адны й тыя ж падзеі дакладна паўтараюцца ў кожным цыкле^[4]. Стаікі, магчыма, знайшлі падтрымку гэтай дактрыны ў канцэпцыі Вялікага году^[5], самае старажытнае вядомае выражэньне якой знаходзіцца ў «Тымэі» Плятона. Плятон выказаў здагадку, што адзін поўны цыкл часу будзе выкананы, калі сонца, месяц і плянэты завершаць свае розныя кругі й вернуцца ў свае зыходныя пазыцыі^[6].

Крыніцы разыходзяцца ў тым, ці лічылі стаікі, што зьмесьціва кожнага новага Сусьвету будзе аднолькавым зь зьместам папярэдняга Сусьвету, або настолькі падобным, што яго немагчыма адрозьніць^[7]. Першы пункт гледжаньня быў прыпісаны стаіку Хрызіпу (каля 279 – каля 206 да н. э.) Аляксандрам з Афрадызіяды, які пісаў^[8]:

Яны сьцьвярджаюць, што пасьля пажару ўсе тыя ж рэчы зноў зьяўляюцца ў сьвеце колькасна, так што нават тая ж асабліва кваліфікаваная асоба, што й раней, існуе й зноў зьяўляецца ў гэтым сьвеце, як кажа Хрызіп у сваёй кнізе «Аб сьвеце».

Зь іншага боку, Арыген (каля 185 – каля 253 г. н. э.) характарызуе стаікаў як сьцьвярджаючых, што зьмест кожнага цыклу ня будзе ідэнтычным, а толькі неадрозным^[9]:

Каб пазьбегнуць здагадкі, што Сакрат ажыве зноў, яны кажуць, што гэта будзе нехта, неадрозны ад Сакрата, які ажэніцца зь некаторай, неадрознай ад Ксантыпы, і будзе абвінавачаны людзьмі, неадрознымі ад Аніта й Мелета.

Арыген таксама запісвае іншаверную вэрсію дактрыны, адзначаючы, што некаторыя стаікі мяркуюць, што^[10]

«існуе невялікая й вельмі дробная розьніца паміж адным пэрыядам і падзеямі ў пэрыяд да яго».

Верагодна, гэта не было шырока распаўсюджанай верай, бо яна ўяўляе сабой адмаўленьне дэтэрмінісцкага пункту гледжаньня, які ляжыць у цэнтры філязофіі стаікаў^[11].

Хрысьціянскі адказ

Хрысьціянскія аўтары атакавалі дактрыну вечнага паўтарэньня на розных падставах. Арыген сьцьвярджаў, што тэорыя несумяшчальная са свабодай воляй (хаця ён дапускаў магчымасьць разнастайных і неідэнтычных цыклаў)^[12]. Аўгусьцін з Гіпона (354–430 гг. н. э.) пярэчыў таму факту, што выратаваньне немагчыма ў стаічнай схеме, сьцьвярджаючы, што нават калі было дасягнута часовае шчасьце, душа ня можа быць па-сапраўднаму блаславёнай, калі яна асуджана зноў вярнуцца ў няшчасьце^[13].

Аўгустын таксама згадвае «некаторых філёзафаў», якія цытуюць Эклезіяста 1:9–10 як доказ вечнага вяртаньня:

«Што ёсьць тое, што было? Гэта тое, што будзе. І што ёсьць тое, што робіцца? Гэта тое, што будзе зроблена, і няма нічога новага пад сонцам. Хто можа гаварыць і сказаць: „Вось, гэта новае? Гэта было ўжо з даўніх часоў, якія былі перад намі“.

Аўгусьцін адмаўляе, што гэта спасылаецца на паўтарэньне канкрэтных людзей, прадметаў і падзеяў, замест гэтага інтэрпрэтуючы ўрывак у больш агульным сэнсе. У падтрымку свайго аргумэнту ён зьвяртаецца да ўрыўкаў са Сьвятога Пісаньня, такіх як Пасланьне да Рымлянаў 6:9, дзе сьцьвярджаецца, што Хрыстос, «уваскрэсшы зь мёртвых, больш не памірае»^[13].

Фрыдрых Ніцшэ

Вечнае вяртаньне (ням. Ewige Wiederkunft) — адно з цэнтральных паняцьцяў філязофіі Фрыдрыха Ніцшэ (1844–1900)^[14]. Нягледзячы на ​​тое, што сама ідэя не зьяўляецца арыгінальнай для Ніцшэ, ягоны ўнікальны адказ на яе даў новае жыцьцё тэорыі, і здагадкі адносна правільнай інтэрпрэтацыі дактрыны Ніцшэ працягваюцца па гэты дзень.

Папярэднікі

Адкрыцьцё законаў тэрмадынамікі ў XIX стагодзьдзі аднавіла дыскусію сярод навукоўцаў і філёзафаў аб канчатковым лёсе Сусьвету, якая прынесла шмат пытаньняў аб прыродзе часу^[15]. Эдўард фон Гартман сьцьвярджаў, што канчатковы стан Сусьвету будзе ідэнтычны стану, у якім ён пачаўся; Ойген Дзюрынг адхіліў гэтую ідэю, сьцьвярджаючы, што яна нясе з сабой неабходныя наступствы, што Сусьвет пачнецца зноўку й што тыя ж формы будуць паўтарацца вечна, дактрына, якую Дзюрынг разглядаў як небясьпечна пэсымістычную^[16]. Ёган Густаў Фогт, зь іншага боку, выступаў на карысьць цыклічнай сыстэмы, дадаткова пастулюючы прасторавае суіснаваньне бясконцай колькасьці аднолькавых сьветаў^[17]. Люі Агюст Блянкі гэтак жа сьцьвярджаў, што ў бясконцым сусьвеце кожная магчымая камбінацыя формаў павінна вечна паўтарацца як у часе, так і ў прасторы^[18].

Фармулёўка Ніцшэ

Ніцшэ пісаў, што ідэя вечнага вяртаньня ўпершыню прыйшла яму ў галаву на возеры Сільвапляна ў Швайцарыі, «каля вялізнай скалы, якая ўзвышалася, як піраміда».^[19]

Магчыма, Ніцшэ абапіраўся на шэраг крыніц пры распрацоўцы ўласнай фармулёўкі тэорыі. Ён вывучаў пітагарэйскую й стаічную філязофію^[20], быў знаёмы з працамі сучасных філёзафаў, такіх як Дзюрынг і Фогт^[21], і, магчыма, сустракаў спасылкі на Блянкі ў кнізе Фрыдрыха Альбэрта Ланге^[22]. Ён таксама быў прыхільнікам пісьменьніка Гэнрыха Гейнэ, адна з кніг якога зьмяшчае ўрывак, які абмяркоўвае тэорыю вечнага вяртаньня^[20]. Тым ня менш, Ніцшэ сьцьвярджаў, што гэтая дактрына ўразіла яго аднойчы як раптоўнае адкрыцьцё, падчас прагулкі каля возера Сільвапляна ў Швайцарыі^[19].

Першая апублікаваная прэзентацыя вэрсіі тэорыі Ніцшэ зьяўляецца ў «Вясёлай навуцы», разьдзеле 341, дзе яна прапануецца чытачу ў якасьці разумовага экспэрымэнту^[23]:

Што, калі аднойчы днём ці ноччу дэман пракрадзецца за вамі ў вашую самую самотную адзіноту й скажа вам: «Тое жыцьцё, якім ты цяпер жывеш і пражыў, табе давядзецца пражыць яшчэ раз і незьлічоныя разы; у гэтым ня будзе нічога новага, але кожны боль і кожная радасьць, кожная думка і ўздых і ўсё невымоўна малое альбо вялікае ў тваім жыцьці павінна вярнуцца да цябе, усё ў той жа пасьлядоўнасьці й парадку» <…> Ці не кідаліся б вы ўніз і не скрыгаталі б вы зубамі й не пракліналі дэмана, які гаварыў гэта? Ці вы аднойчы перажылі вялізны момант, калі вы б адказалі яму: «Ты бог, і я ніколі ня чуў анічога больш чароўнага».

Ніцшэ пашырыў гэтую канцэпцыю ў філязофскім рамане «Так казаў Заратустра», пазьней напісаўшы, што вечнае вяртаньне было «асноўнай ідэяй твора»^[19]. У гэтым рамане тытулаваны Заратустра спачатку быў уражаны жахам ад думкі, што ўсё павінна паўтарацца вечна; у рэшце рэшт, аднак, ён пераадольвае сваю агіду да вечнага вяртаньня й прымае яго як сваё самае гарачае жаданьне. У перадапошнім разьдзеле твора («Пʼяная песьня») Заратустра абвяшчае^[24]:

«Усё заблытана, захоплена, закахана; калі б вы калі-небудзь жадалі адной рэчы двойчы, калі б вы калі-небудзь казалі: „Ты дагаджаеш мне, шчасьце! Трымайся, момант!“ Тады вы хацелі ўсё вярнуць… Бо ўсякая радасьць хоча вечнасьці».

Інтэрпрэтацыя

Мартын Хайдэгер адзначае, што першая згадка Ніцшэ пра вечнае паўтарэньне ў «Вясёлай навуцы» прадстаўляе гэтую канцэпцыю як гіпатэтычнае пытаньне, а не пастулюе яе як факт. Паводле Гайдэгера, важным момантам зьяўляецца цяжар, ​​які накладае пытаньне аб вечным паўтарэньні, незалежна ад таго, ці магло такое быць праўдай^[25]. Ідэя падобная да канцэпцыі Ніцшэ amor fati, якую ён апісвае ў Ecce Homo^[26][27]:

«Мая формула велічы ў чалавечай істоце — гэта amor fati: чалавек ня хоча адрозьнівацца, ні наперад, ні назад, ні ва ўсёй вечнасьці. Ня проста несьці тое, што неабходна, тым больш хаваць гэта… але любіць гэта»

Зь іншага боку, пасьмяротна апублікаваныя запісныя кніжкі Ніцшэ ўтрымліваюць спробу лягічнага доказу вечнага вяртаньня, якое часта прыводзіцца ў падтрымку сьцьвярджэньня, што Ніцшэ верыў у тэорыю як рэальную магчымасьць^[27]. Доказ заснаваны на пасылцы, што Сусьвет бясконцы па працягласьці, але зьмяшчае абмежаваную колькасьць энэргіі. У такім выпадку ўся матэрыя ў Сусьвеце павінна прайсьці праз канечную колькасьць камбінацыяў, і кожная сэрыя камбінацыяў павінна ў канчатковым выніку паўтарацца ў тым жа парадку, тым самым ствараючы «кругавы рух абсалютна ідэнтычных сэрыяў»^[28]. Аднак такія навукоўцы, як Ніл Сінгабабу й Кўонг Ун Тэнг, выказалі здагадку, што прычына, па якой гэты матэрыял застаўся неапублікаваным, заключаецца ў тым, што сам Ніцшэ ня быў упэўнены, што ягоная аргумэнтацыя вытрымае праверку^[27].

Трэцяя магчымасьць заключаецца ў тым, што Ніцшэ спрабаваў стварыць новы этычны стандарт, паводле якога людзі павінны ацэньваць свае ўласныя паводзіны^[29]. У адной са сваіх неапублікаваных нататак Ніцшэ піша^[30]:

«Пытаньне, на якое ты павінен будзеш адказаць перад кожным учынкам, які зробіш: „ці такі ўчынак я гатовы зьдзейсьніць незьлічоную колькасьць разоў?“ Гэта найлепшы баласт».

У такім сэнсе дактрыну параўноўваюць з катэгарычным імпэратывам Імануіла Канта^[31]. Аднак ізноў узьнікае пярэчаньне, што ні ў адным з апублікаваных твораў Ніцшэ няма падобнага этычнага імпэратыву^[29], і таму гэтая інтэрпрэтацыя адпрэчваецца большасьцю сучасных навукоўцаў^[27].

П. Д. Усьпенскі

Расейскі эзатэрык П. Д. Усьпенскі (1878–1947) верыў у літаральную ісьціну вечнага паўтарэньня. У дзяцінстве ён быў схільны да яркіх адчуваньняў дэжавю (франц. déjà vu)^[32], і калі ён сустрэў тэорыю вечнага вяртаньня ў творах Ніцшэ, яму прыйшло ў галаву, што гэта было магчымым тлумачэньнем яго перажываньняў^[33]. Пасьля ён дасьледаваў гэтую ідэю ў сваім паўаўтабіяграфічным рамане «Дзіўнае жыцьцё Івана Асокіна».

У гэтай гісторыі Іван Асокін просіць чараўніка вярнуць яго ў дзяцінства й даць магчымасьць пражыць жыцьцё нанова. Чараўнік падпарадкоўваецца, але папярэджвае Івана, што ён ня зможа выправіць аніводнай сваёй памылкі. Гэта аказваецца так; хоць Іван заўсёды загадзя ведае, чым скончацца ягонв дзеяньні, ён ня можа ўтрымаць сябе ад паўтарэньня гэтых дзеяньняў. Перажыўшы жыцьцё да моманту размовы з чараўніком, Іван у роспачы пытаецца, ці можна як-небудзь зьмяніць мінулае. Чараўнік адказвае, што ён павінен спачатку зьмяніць сябе; калі ён працуе над паляпшэньнем свайго характару, у наступны раз у яго можа быць шанец прыняць лепшыя рашэньні.

Самая раньняя вэрсія рамана, аднак, не ўключала чараўніка^[34] і заканчвалася на «цалкам пэсымістычнай ноце»^[35]. Рэвалюцыя ў думках Усьпенскага аб рэцыдывах — ідэі аб магчымасьці зьмены — адбылася пасьля таго, як ён стаў вучнем містыка Георгія Гурджыева, які вучыў, што чалавек можа дасягнуць больш высокага стану сьвядомасьці праз сыстэму строгай самадысцыпліны. Калі Ўсьпенскі спытаў аб вечным вяртаньні, Гурджыеў сказаў яму^[36]:

Гэтая ідэя паўтарэньня <…> не зьяўляецца поўнай і абсалютнай ісьцінай, але гэта самае блізкае магчымае набліжэньне да ісьціны <…> І калі вы разумееце, чаму я не кажу пра гэта, вы будзеце яшчэ бліжэй да яе. Якая карысьць чалавеку ведаць аб рэцыдыве, калі ён гэтага не ўсьведамляе й калі сам не мяняецца? <…> Веданьне аб паўтарэньні жыцьцяў анічога не дадасьць чалавеку <…> калі ён ня будзе імкнуцца зьмяніць сябе, каб пазьбегнуць гэтага паўтарэньня. Але калі ён зьмяняе ў сабе нешта істотнае, гэта значыць, калі ён чагосьці дасягае, гэтага нельга страціць.

Усьпенскі ўключыў гэтую ідэю ў свае пазьнейшыя творы. У «Новай мадэлі Сусьвету» ён выступаў супраць доказаў Ніцшэ матэматычнай неабходнасьці вечнага паўтарэньня, сьцьвярджаючы, што дастаткова вялікая колькасьць матэрыі будзе здольная да бясконцай колькасьці магчымых камбінацыяў. Паводле Ўсьпенскага, у момант сьмерці кожны адраджаецца ў адно й тое ж жыцьцё, і многія людзі сапраўды будуць працягваць жыць такім жа жыцьцём вечна, але таксама магчыма разарваць цыкл і ўвайсьці ў новы ўзровень існаваньня^[37].

Навука й матэматыка

Тэарэма аб рэкурэнтнасьці Пуанкарэ сьцьвярджае, што пэўныя дынамічныя сыстэмы, такія як часьціцы газу ў запячатаным кантэйнеры, будуць бясконца часта вяртацца ў стан, калі заўгодна блізкі да іхняга першапачатковага^[38][39]. Тэарэма, упершыню высунутая Анры Пуанкарэ ў 1890 годзе, застаецца ўплывовай і сёньня, зьяўляецца асновай эргадычнай тэорыі^[40]. Былі зроблены спробы даказаць або абвэргнуць магчымасьць паўтарэньня Пуанкарэ ў сыстэме памерам з галяктыку або Сусьвет^[38][40]. Філёзаф Майкл Хʼюмер сьцьвярджаў, што калі гэта так, то рэінкарнацыя можа быць даказана бягучым існаваньнем чалавека, выкарыстоўваючы баёзаўскую тэорыю імавернасьці^[41].

Заходні напрамак (рэлігія)

Старажытны Эгіпет

Канцэпцыя аб цыклічнасьці часу была сфармавана ў Старажытным Эгіпце. Сымбалем вечнага руху й адраджэньня жыцьця быў жук-скарабей. Адтуль уяўленьне аб цыклічнасьці праніклі ў Старажытную Грэцыю й былі разьвіты ў вучэньнях пітагарэйцаў і стаікаў.

Сярэднявечча

Ураборас

Сымбаль цыклічнасьці Ўраборас (зьмяя, якая пажырае свой хвост) выкарыстоўваўся ўва альхіміі.

Усходні напрамак (рэлігія)

Індуізм

Сансара адлюстроўвае бясконцасьць круга перараджэньняў і пошуку вызваленьня, часта пазначаецца колам жыцьця або бхавачакрай.

Часам «Вечны час» малююць у выглядзе зьмея Ананта-шэшы^[42]. Паводле «Бхагавата-пураны», Шэша — гэта аватара Бога^[43], таксама вядомая па імені Санкаршана. У Пуранах апісваецца, што Шэша падтрымлівае на каўпаках сваіх галоў усе плянэты Сусьвету й увесь час заняты апяваньнем славы й імёнаў Вішну сваімі незьлічонымі вуснамі.

Ананта-шыю звычайна малююць як гіганцкага зьмея, які скруціўся кольцамі ў касьмічнай прасторы ці што плавае ў водах прычыннага сусьветнага акіяна. Яго кольцы выступаюць як месца адпачынку для Вішну й яго вечнай жонкі Лакшмі. Яго малююць пяцігаловым, сямігаловым, і найболей часта — з мноствам галоў, на кожнай зь якіх ён носіць размаляваную каштоўнымі камянямі і ўзорамі карону.

Будызм

У ваджраяне канцэпцыя цыклічнасьці выяўлена ў калачакры^[44].

У іншых культурах

Цыклічнасьць часу таксама адлюстравана ў календарах мая, інкаў і ацтэкаў.

Крыніцы

1. Porphyry, Life of Pythagoras (§19) Hosted at the Tertullian Project.
2. Simplicius: On Aristotle's Physics 4.1–5, 10–14. — Cornell University Press. — P. 142. — ISBN 0-8014-2817-3
3.  Zeller, Eduard The Stoics, Epicureans and Sceptics. — London: Longmans, Green and Co. — P. 166–167.
4.  Sellers, John Stoicism. — Acumen. — P. 99. — ISBN 978-1-84465-053-8
5.  White, Michael J. The Cambridge Companion to the Stoics. — Cambridge University Press. — P. 141–142. — ISBN 0-521-77985-5
6. Plato, Timaeus 39d.
7. Stoicism: «Physical Theory». Stanford Encyclopedia of Philosophy. (анг.)
8.  Salles, Ricardo Metaphysics, Soul, and Ethics in Ancient Thought. — Clarendon Press. — P. 107. — ISBN 0-19-926130-X
9. Origen: Contra Celsum. Translated by Henry Chadwick. Cambridge University Press. 1965. p. 238 (book IV, section 68). (анг.)
10. Chadwick 1965, pp. 279–280 (book V, section 20). (анг.)
11. White 2003, p. 143 (анг.)
12. Origen: On First Principles. — Harper & Row.
13. ^ Augustine: The City of God Against the Pagans. — Cambridge University Press.
14. Anderson, R. Lanier (17 March 2017). «Friedrich Nietzsche». The Stanford Encyclopedia of Philosophy. (анг.)
15. Lexicon Philosophicum. — P. 66–67. — DOI:10.19283/lph-20142.414 (анг.)
16. D’Iorio 2014, старонкі 68–74
17. D’Iorio 2014, старонкі 42–43
18. Eternity by the Stars (1872)
19. ^ Nietzsche, Friedrich (1911). Ecce Homo. Translated by Anthony M. Ludovici. Macmillan. p. 96. (анг.)
20. ^  Kaufmann, Walter A. Nietzsche: Philosopher, Psychologist, Antichrist. — 4th. — Princeton University Press. — P. 317–319. — ISBN 9780691019833
21. D’Iorio 2014, старонкі 43, 74
22. Revue philosophique de la France et de l'étranger. — Vol. 67. — P. 519–525. (фр.)
23.  Schacht, Richard Nietzsche's Postmoralism: Essays on Nietzsche's Prelude to Philosophy's Future. — Cambridge University Press. — P. 237. — ISBN 978-0-521-64085-5 (анг.)
24. The Portable Nietzsche. — The Viking Press. — P. 435. (анг.)
25. Heidegger, Martin (1984). Nietzsche, Volume II: The Eternal Recurrence of the Same. Translated by David Farrell Krell. New York: Harper and Row. p. 25. (анг.)
26. Nietzsche, Frederich (2000). Basic Writings of Nietzsche. Translated by Walter Kaufmann. Modern Library. p. 714. ISBN 978-0679783398. (анг.)
27. ^ Sinhababu, Neil; Kuong, Un Teng (2019). «Loving the Eternal Recurrence». The Journal of Nietzsche Studies. 50 (1): 106–124. doi:10.5325/jnietstud.50.1.0106. (анг.)
28. Ludovici, Anthony M., ed. (1913). Friedrich Nietzsche: The Will to Power. Vol. II. §1066 – via Project Gutenberg. (анг.)
29. ^ Oger, Eric (1997). «The Eternal Return as Crucial Test». Journal of Nietzsche Studies (14): 4–7. JSTOR 20717674. (анг.)
30. Ludovici, Anthony M., ed. (1911). «The Eternal Recurrence». Friedrich Nietzsche: The Twilight of the Idols. §28 – via Project Gutenberg (анг.)
31. Kaufmann 1974, старонкі 22–23 (анг.)
32.  Webb, James The Harmonious Circle. — J. P. Putnam's Sons. — P. 96. — ISBN 0-399-11465-3
33.  Wilson, Colin The Strange Life of P. D. Ouspensky. — Aeon Books. — P. 13. — ISBN 1-904658-25-3
34. Webb 1980, старонкі 452–453 (анг.)
35. Wilson 2005, старонка 73 (анг.)
36.  Ouspensky, P. D. In Search of the Miraculous. — Routledge and Kegan Paul Limited. — P. 250. (анг.)
37.  Ouspensky, P. D. A New Model of the Universe. — 3rd. — Routledge and Kegan Paul Limited. — P. 464–513.
38. ^  Tipler, Frank J. Essays in General Relativity: A Festschrift for Abraham Taub. — Academic Press. — P. 21–22. — ISBN 978-1-4832-7362-4
39.  Sinai, VA. G. Introduction to Ergodic Theory. — Princeton University Press. — P. 8. — ISBN 0-691-08182-4
40. ^ Entropy. — Vol. 20. — DOI:10.3390/e20070499
41. Noûs. — Vol. 55. — P. 128–151. — DOI:10.1111/nous.12295
42. Klostermaier, 2000, старонка 5
43. Bhag-P 5.25.1
44. August Thalheimer: Introduction to Dialectical Materialism from Google Cache

Літаратура

•  Hatab, Lawrence J. Nietzsche's Life Sentence: Coming to Terms with Eternal Recurrence. — New York: Routledge, 2005. — ISBN 0-415-96758-9
•  Lukacher, Ned Time-Fetishes: The Secret History of Eternal Recurrence. — Durham, N.C.: Duke University Press, 1998. — ISBN 0-8223-2253-6
•  Magnus, Bernd Nietzsche’s Existential Imperative. — Bloomington: Indiana University Press, 1978. — ISBN 0-253-34062-4
• Jung C. G. Nietzsche’s Zarathustra: Notes of the Seminar Given in 1934—1939 (2 Volume Set). — Princeton: Princeton University Press, 1988. — ISBN 978-0-691-09953-8.
• Klostermaier K. K. Hinduism: A Short History. — Oxford: Oneworld, 2000. — ISBN 1851682139.
• Lorenzen M. . The Ideal Academic Library as Envisioned through Nietzsche’s Vision of the Eternal Return. — MLA Forum, 2006, 5 (1).