Жамойцкая мова

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Жамойцкая мова (неадназначнасьць).

Гэта артыкул пра сучасную жамойцкую мову, якая разглядаецца як дыялект летувіскай мовы. Калі вам патрэбны артыкул пра гістарычную жамойцкую мову, глядзіце артыкул летувіская мова.

Жамойцкая мова
žemaitiu kalba
Ужываецца ў	Летуве
Рэгіён	Жамойць
Колькасьць карыстальнікаў	прыкладна 500 тысяч чалавек
Клясыфікацыя	Індаэўрапейская  Балтыйскія   Усходнебалтыйскія     Летувіская (разглядаецца як дыялект)
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	—
Рэгулюецца	—
Статус:	5 Разьвіваецца^[d][1]
Пісьмо	лацінскае пісьмо
Коды мовы
ISO 639-1	—
ISO 639-2(Б)	—
ISO 639-2(Т)	—
ISO 639-3	sgs
SIL	sgs

Жамойцкая мова, у сучаснай лінґвістыцы часьцей за ўсё разглядаецца як дыялект летувіскай мовы^[2]. Мова, на якой размаўляюць сучасныя жамойты — этнаграфічная супольнасьць летувісаў нароўні з аўкштайтамі, дзукамі і судувамі, якая пражывае ў афіцыйным летувіскім этнаграфічным рэгіёне «Жэмайція». У выніку таго, што жамойцкая мова сучаснымі лінгвістамі ўважаецца за дыялект, перапісы насельніцтва не даюць дакладнай лічбы колькасьці носьбітаў мовы. Паводле некаторых зьвестак, носьбітаў жамойцкай мовы налічваецца прыкладна 500 тысячаў чалавек.

Гісторыя

Афіцыйная летувіская навука лічыць сучасную жамойцкую мову дыялектам летувіскай мовы і адрозьнівае яе ад гістарычнай жамойцкай мовы. Паводле тэорыі летувіскага мовазнаўцы Зігмаса Зінкявічуса^[a], гістарычна (у кнігах XVII ст.) існавала тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у Прусіі — г. зв. «Малой Летуве»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце^[4], блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў Кейданаў (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх старостве і біскупстве Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай і ўсходні — уласна «летувіская мова». Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя Мікалаем Даўкшам, былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, аднак ужо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на прывіленскіх дыялектах, цалкам зьнік^[5]. Паводле азначанай тэорыі, сучасная летувіская мова ўтварылася ў канцы XIX ст. на базе гістарычнай жамойцкай мовы^[6], а сучасная жамойцкая мова — склалася галоўным парадкам на аснове гаворак куршаў^[7].

Сучасная жамойцкая мова пачала фармавацца ў XIX ст., калі яе часам ужывалі пэўныя літаратары (паэма «Бірута» Сільвестраса Валюнаса, «Шэсьць казак» Сымона Станевіча, «Звычаі старажытных літоўцаў, аўкштайтаў і жамойтаў» Сыманаса Даўкантаса). У пачатку XX ст. аформіўся асобны жамойцкі літаратурны стандарт. Зь першай паловы XX ст. жамойцкая мова мае ўласны альфабэт на лацінскай аснове.

Характарыстыка мовы

Асноўныя адрозьненьні ад летувіскай мовы

• Замест летувіскага č', dž' выступае t, d: jаučiai — jаute (быкі)
• Замест летувіскага іе выступае еі або і: pіenas — pіns, pеins (малако)
• Замест летувіскага uo выступае u або ou: duona — duna, douna (хлеб)
• Выпадзеньне ёту ў складах ai, ei
• Пераход е, о ў ie, uo
• Адрозьненьні канчаткаў прыметнікаў і дзеясловаў
• Захаваньне дваістага ліку
• Брак асыміляцыі зычных паводле мяккасьці і іх памякчэньня перад галоснымі пярэдняга раду
• Моцнае скарачэньне альбо ўвогуле выпадзеньне галосных: vуras — virs (мужчына)
• Частковае захаваньне назаляваных галосных у выпадках, дзе яны зьніклі ў летувіскай: kąsti — kаⁿcti (кусаць)

Пісьмовасьць

Доўгае Ėė

Жамойкую мову не абмінула прымусовая кірылізацыя (гл. артыкул «Кніганошы»). З XX стагодзьдзя зьявіўся асобны жамойцкі альфабэт, які ёсьць своеасаблівым гібрыдам летувіскага і латыскага альфабэту. Ад летувіскай мовы жамойцкая пераняла літару Ėė, ад латыскай — літары з макронамі (Āā, Ēē, Īī, Ōō, Ūū). Адметнай жамойцкай літарай ёсьць літара «Ėė доўгае» (жамойцк. ėlguojė ė̄) — Ė̄ė̄. Няма літараў Ąą, Ęę, Įį, Ųų.

Сучасны выгляд жамойцкага альфабэту:

А а	Ā ā	B b	C c	Č č	D d	E e	Ē ē
Ė ė	Ė̄ ė̄	F f	G g	H h	I i	Ī ī	J j
K k	L l	M m	N n	O o	Ō ō	P p	R r
S s	Š š	T t	U u	Ū ū	V v	Z z	Ž ž

Дыялекты

Летувіскія мовазнаўца выдзяляюць у жамойцкім дыялекце тры групы гаворак, якія падзяляюцца паводле крытэру вымаўленьня аўкштайцкіх дыфтангоідаў uo, ie.

• Заходнежамойцкая — мела пашырэньне ў Клайпедзкім краі(uk) ў тыя часы, калі ім валодала Нямеччына, частка носьбітаў жыла на поўначы сучаснай Калінінградзкай вобласьці. У 1945 годзе ўсе носьбіты разам зь немцамі эвакуяваліся ў Нямеччыну, дзе дыялект забыўся празь зьмяшаныя шлюбы і вялікае нямецкамоўнае атачэньне. Склаўся ў выніку засяленьня жамойтамі зямель прускага племені скальваў(en). Вымаўленьне: uo, ie > o, ei
• Паўночнажамойцкая — шырыцца на крайнім паўночным усходзе Летувы (ваколіцы Цельшаў і Крэтынгі). Падзяляецца на адпаведныя гаворкі. Вымаўленьне: uo, ie > ou, ei
• Паўднёважамойцкая — шырыцца ў раёне Варняў і Расенаў. Вымаўленьне: uo, ie > i, u.

Грамадзкае жыцьцё

У 1988 годзе ўтварылася Жамойцкая культурная асацыяцыя, якая з 1993 году выдае часопіс Žemaičių žemė. Па-жамойцку вядзецца радыёвяшчаньне, існуе рух за афіцыйнае прызнаньне мовы і наданьне ёй афіцыйнага статусу ў Жамойці. Мова ня прызнаная ў сучаснай Летуве асобнай мовай. Мова ня мае сацыяльнага прэстыжу і большасьць жамойтаў ужывае літаратурную летувіскую.

Заўвагі

1. У 1993 годзе Зігмас Зінкявічус заклікаў замяніць навуковы тэрмін старабеларуская мова «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»^[3]

Крыніцы

1. Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
2. Kompiuterinis žodynas «Lietuvių tarmės. I dalis» Žmogaus gyvenamosios aplinkos ir pastatų pavadinimai (лет.)
3. Нікалаеў М. Вільня і Літва ў расейскім друку // ARCHE Пачатак. № 5 (28), 2003.
4. Дзярновіч А. Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.
5. Касьцян К., Васілевіч Г. Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў? // ARCHE Пачатак. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
6. Свяжынскі У. Літоўская мова // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 209.
7. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы. — Вильнюс, 2006. С. 129.

Вонкавыя спасылкі

• Žemaičių Patarmės, Rašybos Pagrindai (лет.) — падрабязная інфармацыя пра жамойцкую мову