Задар

	Задар
	харв. Zadar
Герб Задару	Сьцяг Задару
Дата заснаваньня:	ІХ стагодзьдзе да н.э.
Краіна:	Харватыя
Жупанія:	Задарская жупанія
Кіраўнік:	Божыдар Калмэта[d]
Плошча:	192,4 км²; 51,3 км²;
Вышыня:	5 м н. у. м.
Насельніцтва:	▼70 779 чал. (31 жніўня 2021);
Часавы пас:	UTC+1
летні час:	UTC+2
Тэлефонны код:	23
Паштовы індэкс:	23000
Нумарны знак:	ZD
Геаграфічныя каардынаты:	44°7′1.2″ пн. ш. 15°14′7.8″ у. д. / 44.117° пн. ш. 15.2355° у. д.Каардынаты: 44°7′1.2″ пн. ш. 15°14′7.8″ у. д. / 44.117° пн. ш. 15.2355° у. д.
	Задар на мапе Харватыі Задар
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
	http://www.grad-zadar.hr/

За́дар (па-харвацку: Zadar) — горад на захадзе Харватыі, ўзьбярэжжы Адрыятыкі. Задар ёсьць цэнтрам Задарскай жупаніі і месьціцца ў гістарычным рэгіёне Далмацыі. Уласна горад займае плошчу ў 25 км², маючы насельніцтва ў 75 тысяч чалавек паводле стану на 2011 год. Гэта другі паводле велічыні горад у рэгіёне Далмацыя і пяты паводле велічыні ў краіне. Дзякуючы сваёй багатай спадчыне, Задар сёньня ёсьць адным з самых папулярных харвацкіх турыстычных напрамкаў, званым «забаўляльным цэнтрам Адрыятыкі». У сьпіс Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО быў уключаны ўмацаваны цэнтар гораду як частка вэнэцыянскіх абарончых збудаваньняў, паўсталых паміж XV і XVII стагодзьдзямі^[3].

Гісторыя

Тэрыторыя сучаснага Задару прасочвае свае самыя раньнія сьведчаньні чалавечага жыцьця з позьняга каменнага веку, у той час як шматлікія паселішчы навокал датуюцца яшчэ нэалітам. Фактычна Задар паўстаў у IX стагодзьдзі да н. э. як паселішча ілірыйскага племя лібурнаў. Першапачатковай назвай места ёсьць Ядэр. У 59 годзе да н. э. ён быў перайменаваны ў Ядэру, калі стаў рымскім местам. За часам рымскага панаваньня Задар набыў рысы традыцыйнага старажытнарымскага гораду зь існай сеткай дарог, грамадзкай плошчай (форумам) і ўзвышаным капітоліюмам з храмам.

Пасьля падзеньня Заходняй Рымскай імпэрыі ў 476 годзе і разбурэньня Саляны аварамі і харватамі ў 614 годзе Задар стаў сталіцай бізантыйскага рэгіёну Далмацыі. У пачатку IX стагодзьдзя Задар ненадоўга перайшоў пад уладу франкаў, але паводле Ніцэформскага міру вярнуўся ва ўлоньне Бізантыі ў 812 годзе. Першыя харвацкія кіраўнікі атрымалі кантроль над горадам у X стагодзьдзі. У 998 годзе Задар прысягнуў на вернасьць вэнэцыянскаму дожу П’етра Арсэолё II і стаў васалам Вэнэцыянскай рэспублікі. У 1186 годзе места трапіла пад ахову вугорскага і харвацкага караля Бэлы III.

У 1202 годзе вэнэцыянцы з дапамогай крыжакоў адваявалі і разрабавалі Задар. Вугоршчына аднавіла кантроль над горадам у 1358 годзе, калі ён быў аддадзены каралю Вугоршчыны Людвіку I. У 1409 годзе кароль Ладзіслаў I прадаў Задар вэнэцыянцам. Калі Асманская імпэрыя глыбока прасунулася на Балканскі паўвостраў, Задар у пачатку XVI стагодзьдзя стаў важным пунктам, празь які дзееўся вэнэцыянскі гандаль на Адрыятыцы, маючы статус адміністрацыйнага цэнтра вэнэцыянскіх тэрыторыяў у Далмацыі і культурага цэнтра. Гэта спрыяла квітненьню ў горадзе мастацтва і літаратуры, а паміж XV і XVII стагодзьдзямі Задар трапіў пад уплыў Адраджэньня, а важнымі дзеячамі італьянскага Адраджэньня ў рэгіёне сталіся Джорджа Вэнтура і Джаваньні Франчэска Фартуніё, якія склалі першую італьянскую граматыку. Сярод выбітных харватаў таго часу варта вылучыць Пэтара Зораніча, Брнэ Крнарутыча, Юрая Баракавіча і Шымэ Будыніча, якія пісалі на харвацкай мове.

Пасьля заняпаду Вэнэцыі ў 1797 годзе Задар апынуўся пад уладай Аўстрыі, якая панавала ў рэгіёне да 1918 году, за выключэньнем пэрыяду кароткатэрміновага францускага панаваньня паміж 1805 і 1813 гадамі, усё яшчэ застаючыся сталіцай Далмацыі. За францускім часам у Задары друкавалася першая газэта на харвацкай мове «Краглскі далматын» з 1806 па 1810 гады. На працягу XIX стагодзьдзя Задар функцыянаваў як цэнтар харвацкага руху за культурнае і нацыянальнае адраджэньне ў кантэксьце ўзмацненьня палярызацыі і палітызацыі этнічных ідэнтычнасьцяў паміж харватамі і далмацінскімі італьянцамі.

Згодна з Рапальскім дагаворам 1920 году Задар быў уключаны ў склад Каралеўства Італіі. Падчас Другой сусьветнай вайны горад бамбардаваўся хаўрусьнікамі, а па вайне адбылася масавая дэпартацыя італьянцаў у Італію, бо ў 1947 годзе горад афіцыйна ўвайшоў у склад Югаславіі. З кастрычніка 1991 па студзень 1993 году ўзброеныя сілы Харватыі трымалі абарону ад нападу сэрбскіх войскаў, якія мелі на мэце захапіць горад. На той час сэрбы складалі каля 14% насельніцтва места^[4]. Напады на горад працягваліся да канца вайны ў 1995 годзе.

Архітэктура

Задар пачаў разьвівацца як горад у рымскія часы. Пры Юліюсе Цэзару і імпэратару Аўгусту горад быў умацаваны, то бок былі пабудаваныя гарадзкія сьцены зь вежамі і брамамі. Таксама паўсталі амфітэатар і могілкі. З тых часоў часткова яшчэ захаваўся вадаправод, які забясьпечваў горад пітной вадой. Унутры старажытнага гораду рос ужо сярэднявечны горад, у якім зьявіўся шэраг цэркваў і манастыроў.

У Сярэднявеччы Задар цалкам набыў свой сёньняшні гарадзкі выгляд. У першай палове XVI стагодзьдзя Вэнэцыя ўмацавала горад новай сыстэмай абарончых сьценаў з боку, зьвернутым да мацерыка. На працягу стагодзьдзя горад архітэктурна багацеў за кошт забудовы ў стылі Адраджэньня. Тым жа часам былі таксама пабудаваны абарончыя канструкцыі, якія былі цалкам зьнішчаныя ў 1873 годзе. Адная з чатырох старых брамаў, вядомая як Порта Марына, складаецца яшчэ з рымскай аркі, а другая брама, Порта дзі Тэрафэрма, была распрацаваная ў XVI стагодзьдзі архітэктарам Мікеле Санмікелі, які паходзіў з Вэроны. Падчас бамбаваньняў Другой сусьветнае вайны былі зьнішчаны цэлыя кварталы, але некаторыя збудаваньні захаваліся.

Славутасьці

Да існых славутасьцяў гораду адносяцца:

Рымскі форум. Найбуйнейшы форум на ўсходнім баку Адрыятыкі^[5]. Ён быў закладзены першым рымскім імпэратарам Аўгустам, пра што сьведчаць надпісы на ім;
Царква Сьвятога Доната. Манумэнтальная царква акруглае пабудовай IX стагодзьдзя ў дараманскім стылі;
Задарская катэдра. Катэдра ёсьць самай вялікай і галоўнай базылікай гораду, пабудаванай ў XII—XIII стагодзьдзях у раманскім стылі;
Царква Сьвятога Кршэвана. Манумэнтальны раманскі храм вельмі тонкіх прапорцыяў і вытанчаных арнамэнтаў;
Царква Сьвятога Ільлі;
Царква Сьвятога Франье. Гатычны будынак царквы і месца, дзе быў складзены Задарскі мір 1358 году;
Царква Найсьвяцейшай Панны Марыі. Царква належыць кляштару бэнэдыктынкаў, закладзенага ў 1066 годзе мясцовай шляхцянкай;
Цытадэля;
Вялікі арсэнал.

Крыніцы

^ ^а ^б Register of spatial units of the State Geodetic Administration of the Republic of Croatia
^ Popis stanovništva, kućanstava i stanova 2021. – stanovništvo prema starosti i spolu po naseljima, 2021 Croatian census: population data by age, sex, settlement — Статыстычнае бюро Харватыі, 2022.
^ «Venetian Works of Defence between 15th and 17th centuries: Stato da Terra». UNESCO World Heritage.
^ «Zadar». Hrvatska enciklopedija.
^ «Episcopal complex and Roman forum in Zadar». Zadar Region Tourist Board.

Вонкавыя спасылкі

Афіцыйны сайт.

[_d28b90a825093f66-1] а ^б Register of spatial units of the State Geodetic Administration of the Republic of Croatia

[_2bc66795a8dbb7f6-2] Popis stanovništva, kućanstava i stanova 2021. – stanovništvo prema starosti i spolu po naseljima, 2021 Croatian census: population data by age, sex, settlement — Статыстычнае бюро Харватыі, 2022.

[3] «Venetian Works of Defence between 15th and 17th centuries: Stato da Terra». UNESCO World Heritage.

[4] «Zadar». Hrvatska enciklopedija.

[5] «Episcopal complex and Roman forum in Zadar». Zadar Region Tourist Board.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]