Крыж

Тыпы хрысьціянскіх крыжоў: грэцкі, мальтыйскі, андрэеўскі, лацінскі, патрыяршы і папскі

Крыж — геамэтрычная фігура, якая складаецца зь дзьвюх перакрэсьленых лініяў або прастакутнікаў. Адзін з найбольш старажытных і пашыраных унівэрсальных сымбаляў, адзін з галоўных хрысьціянскіх сакральных сымбаляў.

Зь першабытных часоў лічыўся ахоўным, рэлігійным сымбалям у многіх культурах сьвету. Быў абавязковым атрыбутам багоў у старажытнай Скандынавіі, Асырыі, Індыі, Пэрсіі. З IV ст. афіцыйна шануецца ў хрысьціянстве.

Асноўныя тыпы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Анкх

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Старажытнаэгіпецкі крыж — найбольш значны сымбаль у старажытных эгіпцян, вядомы як круксансата, або «ансатэ». У ім злучаюцца крыж як сымбаль жыцьця і круг як сымбаль вечнасьці. Разам яны ўвасабляюць неўміручасьць. Таксама крыж сымбалізаваў аб’яднаньне жаночага і мужчынскага бостваў, Асырыса і Ісыды, зьвяз зямнога і нябеснага. У ерагліфічным пісьменстве гэты знак меў значэньне «жыцьцё». Раньнія хрысьціяне Эгіпту, копты, выкарыстоўвалі гэты сымбаль дзеля пазначэньня замагільнага жыцьця. У канцы 1960-х гадоў «Анх» быў папулярным сымбалем міру і праўды (рух Гіпі).

Кельцкі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Кельцкі крыж — сымбаль кельцкага хрысьціянства. Часам завецца крыжам Ёны або круглым крыжам. Круг сымбалізуе як сонца, так і вечнасьць. Гэты крыж зьявіўся ў Ірляндыі яшчэ да XVII ст. Існуе здагадка пра яго паходжаньне ад «Хі-Ро» (гл. Крыж Канстантына), што абумовіла яго шырокае выкарыстаньне як сымбаля Хрыста.

Лацінскі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Лацінскім (Crux immissa, Crux capitata) называюць крыж, у якога гарызантальная лінія падзяляецца вэртыкальнай напалову, пры гэтым гарызантальная лінія мусіць разьмяшчацца вышэй за сярэдзіну вэртыкальнай лініі. Як правіла, ён асацыюецца з укрыжаваньнем Хрыста, дзякуючы чаму зьяўляецца найбольш пашыраным хрысьціянскім рэлігійным сымбалем ў заходнім сьвеце.

Грэцкі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Грэцкім (таксама Crux quadrata) называюць крыж простай формы з канцамі роўнай даўжыні. Ён ужываўся з дагістарычных часоў у разнастайных значэньнях — як сымбаль бога сонца, бога дажджу, элемэнтаў, зь якіх утвараецца сьвет: паветра, зямлі, агню і вады. У часы раньняга хрысьціянства грэцкі крыж сымбалізаваў Хрыста. На нацыянальным сьцягу Грэцыі гэты крыж, белы на сінім, упершыню зьявіўся ў 1820 годзе як сымбаль змаганьня супраць туркаў-мусульманаў. Белы «грэцкі крыж» на чырвоным зьявіўся на вайсковым сьцягу Швіц ў 1291 годзе. Хоць у Швайцарыі яго малюнак на сьцягу сустракаўся з 1339 году, гэты «знак Сьвятога крыжа» («Жэнэўскі крыж») афіцыйна прынялі як нацыянальны толькі ў 1848 годзе.

Паводле прафэсара Міхася Раманюка, найбольш пашыраная форма хрысьціянскіх крыжоў у Беларусі — 4-канцовыя[1]. Увогуле, беларускі філёзаф і тэоляг Ірына Дубянецкая паказвае на тое, што самі па сабе крыжы не бываюць канфэсійнымі, яны — адзнака мясцовай традыцыі. Крыжы беларускай традыцыі ўмоўна называюць «сонцакрыжы», яны ўвасабляюць Сонца-Хрыста, новае сьвітаньне, новую Праўду, якая асьвятляе сьвет. Яны ня маюць фіксаванай формы, але маюць канцэпцыю: апроч чатырох асноўных промняў ёсьць цэнтральны квадрат ці круг, а таксама прамежкавыя промні, якія часам могуць быць у выглядзе зьмеек[2].

Патрыяршы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Патрыяршым, або Лятарынскім, называюць крыж зь дзьвюма або трыма гарызантальнымі лініямі. Часам называецца падвоеным крыжом, пад якім разумеюць два грэцкія крыжы, спалучаныя разам. Дзьве гарызантальныя лініі разьмяшчаюцца ў верхняй частцы крыжа, прычым верхняя карацейшая за ніжнюю. Трэцяя гарызантальная лінія (калі яна ёсьць) таксама кароткая, разьмяшчаецца ў ніжняй частцы крыжа. Клясычны патрыяршы крыж мае шэсьць канцоў-промняў, што сымбалізуе створаны Богам за шэсьць дзён Сусьвет. Выкарыстоўваецца ў якасьці сымбаля, як заходняга, так і ўсходняга хрысьціянства.

Быў вельмі пашыраным у Бізантыі ў X ст. Падобная форма крыжа ніколі не была пераважнай на землях усходніх славянаў і найчасьцей сустракалася на беларускай этнічнай тэрыторыі[3]. Найбольш вядомым крыжам такога тыпу зьяўляецца Крыж Эўфрасіньні Полацкай, нацыянальная сьвятыня беларусаў. Гэты крыж разьмяшчаецца на гербе «Пагоня».

Васьміканцовы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Асноўны артыкул: Васьміканцовы крыж

Васьміканцовы крыж — хрысьціянскі сымбаль у форме лятарынскага крыжа з кароткай папярочкай унізе, гарызантальнай або дыяганальнай[4][5]. Узьнік у часы Бізантыйскай імпэрыі, да падзелу хрысьціянаў на каталікоў і праваслаўных. Нахіл ніжняй папярочкі зьявіўся ня згодна з кананічнымі пастановамі[6], а ў выніку творчага пошуку царкоўных мастакоў дзеля наданьня ўмоўнага аб’ёму плоскай выяве ў выяўленчым мастацтве[7] і падкрэсьленьня адметнасьці ніжняй папярочкі ў структуры Гальгоцкага крыжа[8]. Як адна з адзнак бізантыйскай царкоўнай традыцыі часам завецца бізантыйскім крыжам[7][9][10].

Мініятура, каля 850 г.

Ад часоў кананічнай ізаляцыі Маскоўскай царквы і зьяўленьня канцэпцыі «Трэцяга Рыму», згодна зь якой Масква абвяшчалася адзінай сапраўднай спадкаемніцай Канстантынопалю («Другога Рыму»), улады Маскоўскай дзяржавы з палітычнымі мэтамі ўзялі сабе варыянт васьміканцовага крыжа з касой ніжняй папярочкай[11]. Маскоўскія багасловы прыдумалі абгрунтаваньне нахілу ніжняй папярочкі[12] і абвясьцілі гэты варыянт васьміканцовага крыжа «сапраўдным праваслаўным крыжам»[13] (рас. «истинно православный крест»), а іншыя традыцыйныя хрысьціянскія крыжы — не праваслаўнымі[14]. У 1551 годзе з ініцыятывы маскоўскага гаспадара Івана IV Тырана[15] ўкосны васьміканцовы крыж упершыню ў гісторыі пачаў ставіцца на купалы маскоўскіх цэркваў[14][16] (раней ён, як і васьміканцовы крыж з роўнай ніжняй папярочкай, ужываўся толькі ў сакральным выяўленчым і дэкаратыўна-прыкладным мастацтве). Таксама з гэтага часу ўкосны васьміканцовы крыж пачаў выкарыстоўвацца на маскоўскай дзяржаўнай і вайсковай сымболіцы[17]. У 2-й палове XIX ст. ён насаджаўся ўладамі Расейскай імпэрыі ў рэчышчы палітыкі русіфікацыі Беларусі[18][19] і Ўкраіны[13]. Да канца XX ст. укосны васьміканцовы крыж стаў сымбалем Расейскай праваслаўнай царквы[20][21][22] і адметнасьцю культурнага ляндшафту Расеі[2][23][24][25]. Гэта прывяло да таго, што варыянт васьміканцовага крыжа з касой ніжняй папярочкай стаў называцца маскоўскім[12][14][19][21][26][27][28][29][30][31][16][32][33] (расейскім[22][34][35][36][37][38][39]) крыжам і атаясамлівацца з расейскай рэлігійнай экспансіяй[6]. Існуе таксама шасьціканцовы ўкосны расейскі крыж.

У Юнікодзе сымбаль, адпаведны ўкоснаму васьміканцоваму крыжу (☦, U+2626), пазначаецца як «Праваслаўны крыж» (анг. Orthodox cross[40]). Аналягічная эмблема ў Міністэрстве па справах вэтэранаў ЗША называецца «Расейскі праваслаўны крыж» (анг. Russian Orthodox cross[41]).

Расейскі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Асноўны артыкул: Расейскі крыж

Расейскі крыж — шасьціканцовы крыж з кароткай дыяганальнай папярочкай унізе. Адметнасьць Расейскай праваслаўнай царквы і культурнага ляндшафту Расеі[2][23].

У беларускіх энцыкляпэдычных крыніцах апісваецца як расейскі праваслаўны крыж[42]. Аднак беларускі філёзаф і тэоляг Ірына Дубянецкая паказвае на тое, што самі па сабе крыжы не бываюць канфэсійнымі, яны — адзнака мясцовай традыцыі[2]. У расейскамоўных крыніцах звычайна апісваецца як расейскі крыж (рас. русский крест), часам — шасьціканцовы праваслаўны крыж (рас. шестиконечный православный крест[43][44]). Назву «праваслаўны крыж» Ірына Дубянецкая тлумачыць сьвядомых зьмяшэньнем «праваслаўнага» і «расейскага» дзеля падмены паняцьцяў[2]. Такім жа чынам у пачатку XX ст. улады Расейскай імпэрыі называлі ўсё расейскае славянскім, каб потым усё славянскае назваць расейскім[2].

Паходжаньне ўкоснага шасьціканцовага крыжа няпэўнае[43]. У XIX ст. улады Расейскай імпэрыі шырока выкарыстоўвалі расейскі крыж у геральдыцы: яго адлюстравалі на гербах Арэнбурскай, Тыфліскай, Херсонскай і Эрыванскай губэрняў. У 1843 годзе расейскія ўлады распрацавалі новыя гербы местаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага з адлюстраваньнем Пагоні ў ніжняй частцы гербавай тарчы (пад расейскім двухгаловым арлом), пры гэтым на шчыце вершніка замест традыцыйнага патрыяршага разьмясьцілі расейскі крыж. У 2-й палове XIX ст. расейскія ўлады прасоўвалі расейскі крыж (разам з укосным варыянтам васьміканцовага) у рэчышчы палітыкі русіфікацыя Беларусі: згодна з пастановай урадавага сыноду Расейскай імпэрыі новыя прыдарожныя крыжы ў Беларусі мусілі быць укоснымі васьміканцовымі або шасьціканцовымі і іх можна было ставіць толькі з дазволу расейскіх уладаў паводле адмысловых правілаў[18].

  • Герб Арэнбурскай губэрні
    Герб Арэнбурскай губэрні
  • Герб Тыфліскай губэрні
    Герб Тыфліскай губэрні
  • Герб Эрыванскай губэрні
    Герб Эрыванскай губэрні
  • Герб Хэрсонскай губэрні
    Герб Хэрсонскай губэрні

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ Унікальная манаграфія // Наша Вера, № 1(15), 2001.
  2. ^ а б в г д е Бурштын Я. Ірына Дубянецкая: Дзякуючы намаганням РПЦ пачынае мяняцца культурны ландшафт Беларусі (Фота і відэа) // Служба інфармацыі «ЕўраБеларусі», 16 ліпеня 2016 г.
  3. ^ Арлоў У. Жыватворны сімвал Бацькаўшчыны / Рэд. Г. Штыхаў — Менск: «Асар», 1998. С. 132.
  4. ^ Рэлігія і царква на Беларусі: Энцыкл. даведнік. — Менск, 2001. С. 168.
  5. ^ Культура Беларусі: энцыкл. Т. 4. — Менск, 2013. С. 593.
  6. ^ а б Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М.Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 248.
  7. ^ а б Марченко Д. Византийские кресты: многообразие форм // Правосланая жизнь, 11 апреля 2016 г.
  8. ^ Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М.Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 247.
  9. ^ Becker U. The Continuum Encyclopedia of Symbols. — New York London, 2000. P. 71.
  10. ^ Chwalkowski F. Symbols in Arts, Religion and Culture: The Soul of Nature. — Cambridge Cholars Publishing, 2016. P. 112
  11. ^ Щербаківський В. Рецензія: «Українське мистецтво» // Українська Думка. Ч. 8 (309), 19 лютого 1953 г.
  12. ^ а б Яременко В. Золоте Слово: Хрестоматія літератури України-Русі епохи Середньовіччя IX—XV століть. Книга перша. — Київ: Аконіт, 2002. С. 485
  13. ^ а б Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М.Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 245.
  14. ^ а б в Белямук М.. Пабудова першае беларускае праваслаўнае царквы на эміграцыі, Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква, 26 кастрычніка 2010.
  15. ^ Русский крест: символика православного надглавного креста. — М., 2006. С. 149.
  16. ^ а б Козак М. Форми українського хреста // Збірник тез Міжнародної студентської науково-технічної конференції «Природничі та гуманітарні науки. Актуальні питання», 26—27 квітня 2018 року. Том 2. — Т.: ТНТУ, 2018. С. 107.
  17. ^ Shpakovsky V., Nicolle D. Armies of Ivan the Terrible: Russian Troops 1505—1700. — Osprey Publishing, 2006. P. 23.
  18. ^ а б Мілаш Я. Традыцыі ўшанавання крыжа беларусамі ў канцы XIX ст. // Наша Вера. № 3 (65), 2013 г.
  19. ^ а б Сахута Я. Беларускае народнае кавальства. — Менск: Беларусь, 2015. С. 110.
  20. ^ Святейший Патриарх Московский и всея Руси Кирилл. Воздвижение Честного и Животворящего Креста Господня // Тихвинский листок №41, 27 Сентября 2017.
  21. ^ а б Фещин А. Довірся Хресту // Християнский голос. — 2002. — № 18 (2854)(недаступная спасылка). С. 232.
  22. ^ а б Liungman C. G. Symbols — Encyclopedia of Western Signs and Ideograms. Ionfox AB. — HME Publishing, 2004. P. 140.
  23. ^ а б Бараноўскі І. Грэка-католікі Берасьцейшчыны усталявалі крыж у Курапатах // Царква. 12 лістапада 2015 г.
  24. ^ Гарошка Л. Баўгарскі ўдзел у пашырэньні хрысьціянства між усходніх славянаў // Божым Шляхам. № 1—6 (76—81), 1957. С. 27.
  25. ^ Архиепископ Афанасий (Мартос). Восьмиконечный русский крест // Миссионерский Листок. №144. — Свято-Троицкая Православная Миссия, 2003.
  26. ^ Щербаківський В. Чи трираменний хрест із скісним підніжком — національний хрест України? // Визвольний шлях. Ч. 11 (62), листопад 1952. С. 33—34.
  27. ^ Пекарська Л., Федорова Л. «Хто ми? Чиї ми діти? Хто були наші предки?» (до 140-річчя від дня народження і 60-річчя від дня смерті Вадима Щербаківського) // Краєзнавство. № 3—4, 2016. С. 232.
  28. ^ Кущинський А. Традиційні форми хреста // Українське козацтво. №. 50, 1978. С. 54.
  29. ^ Календар «Просвіти» на 2001 рік. — Ужгород, 2001. С. 23.
  30. ^ Гнідець Р. Св. Хрест, його форма та різновиди в Україні // Греко-Католицька Традиція. №9 (193), вересень 2013 р.
  31. ^ Сидоренко В. Забуті сторінки історії // Катедральні Дзвони. № 22, 5 листопада 2017. С. 9.
  32. ^ Вільчинський О. Дивні реакції московського і не зовсім московського православ'я на обрання нового папи, Католицький Оглядач, 25 березня 2013 р.
  33. ^ Лев В. Нова праця о. Юліана Катрія, ЧСВВ // Патріярхат. №6 (234), 1990.
  34. ^ Сянкевіч В. Родная літаратура: 1 клас агульнаадукацыйнага ліцэя. — Беласток, 2013. С. 196.
  35. ^ Thomas R. M. Manitou and God: North-American Indian religions and Christian culture. — Greenwood Publishing Group, 2007. P. 121—122.
  36. ^ Koch R. The Book of Signs. — New York, 2000. P. 17
  37. ^ Benker S. Liturgische Geräte, Kreuze und Reliquiare der christlichen Kirchen / Objets liturgiques, croix et reliquaires des eglises chretiennes. — Walter de Gruyter, 2011. S. 68.
  38. ^ Kors, Store norske leksikon
  39. ^ ryskt kors, Nationalencyklopedin
  40. ^ Знак Юнікод «Праваслаўны крыж» (U+2626) (анг.) // FileFormat.info, 2017 г. Праверана 20 лютага 2018 г.
  41. ^ Available Emblems of Belief for Placement on Government Headstones and Markers, Вярхоўны Суд ЗША
  42. ^ Зайкоўскі Э. Крыж // БЭ. — Мн.: 1999 Т. 8. С. 501.
  43. ^ а б Русский крест: символика православного надглавного креста. — Москва, 2006. С. 133.
  44. ^ Плужников В. И. Термины российского архитектурного наследия: Словарь-глоссарий / В. И. Плужников. — М.: Искусство, 1995. С. 137.