Ліцьвіны

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Ліцьвіны (неадназначнасьць), Літоўцы (неадназначнасьць).

Ліцьвіны ў народных строях, канец XIX — пачатак XX ст.

Ліцьвіны^[1] (літвіны^[1], літва; ст.-бел. литвины^[2]) — назва тытульнага народу Вялікага Княства Літоўскага, гістарычнае найменьне і саманазва беларусаў эпохі ВКЛ^[a], якая ўжывалася поруч з русінамі^{[4][5][6][7][8]}. Па Крэўскай уніі «ліцьвінамі» называліся каталікі ВКЛ у канфэсійным сэнсе, а таксама ўсё жыхарства ў нацыянальным сэнсе, «русінамі» ў ВКЛ называліся пераважна праваслаўныя ў канфэсійным сэнсе; таксама праваслаўныя жыхары ВКЛ называліся «ліцьвіны рускае веры», «ліцьвіны грэчаскага закону людзі» і да т. п.^[9][10] Паводле энцыкляпэдыі «Этнаграфія Беларусі» 1989 году, 4-га тому Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі (1997 год) і 9-га тому Беларускай энцыкляпэдыі (1999 год), гэта назва жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, пераважна заходніх беларусаў і ўсходніх летувісаў у XIV—XVIII стагодзьдзях, якая ў XVI—XVIII стагодзьдзях набыла гучаньне палітоніму — дзяржаўна-палітычнага вызначэньня ўсяго насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага^[11][12]. У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «ліцьвіны» была найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці літоўскага (беларускага) народу і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнае кансалідацыі^[13][14].

Ліцьвіны ў народных строях, канец XIX — пачатак XX ст.

Дзеля вызначэньня беларусаў назва «ліцьвіны»^[b] шырока ўжывалася яшчэ ўсё XIX стагодзьдзе і захоўваецца ў сучасным частковым ужытку ў якасьці саманазвы вясковага жыхарства Беларусі^[16][17]. Як адзначае беларускі гісторык Уладзімер Арлоў у кнізе «Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае», «Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага»^[18].

Назва

Першы пісьмовы ўпамін Літвы (лац. «Litua» — чытаецца як «Літва»), 1009 г.

Асноўны артыкул: Літва

Назва «літвін» (наймя ў такой форме — «литвин», «Litwini») вядома ў розных крыніцах ад XIII стагодзьдзя: у рускамоўных («съ Лукою съ Литвиномъ» — у Сафійскім першым летапісе пад 1267 годам^[19][20]; «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ» — у Траецкім летапісе пад 1289 годам^[21], «литвин родом» у жывоце Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя^[22], «Василко литвинъ» — у наўгародзкай грамаце 1370-х гадоў^[23]), а таксама ў шматлікіх лацінамоўных крыніцах, як літоўскіх, так і з суседніх Літве краінаў (Litowini — хроніка Генрыка Латвійскага пад 1221 годам^[24]; Letvinis — хроніка Вартбэрга пад 1236 годам^[25]; Letwinis — у акце судовага працэсу Тэўтонскага ордэну з Казімерам Куяўскім 1259 году; rex Litwinorum — у (імаверна, падробленай крыжакамі) грамаце Міндоўга 1261 году^[26]; Littwini — у лісьце ліфлянцкіх біскупаў 1277 году^[27]; Lethwinorum — у крыжацкім лісьце 1298 году^[28]; litwini — у лісьце вармійскага біскупа 1323 году^[29]; LETHVINORVM — на пячаці вялікага князя Гедзіміна 1323 году^[30]; Litwini — у лісьце тэўтонскага магістра 1331 году^[31] ды іншых)^[32][c].

Найстарэйшы вядомы ліст з азначэньнем «літвін» у старабеларускай мове — арыгінал^[34] ярлыка ардынскага цара Тактамыша каралю Ягайле 1393 году («Вы пак послали есте к нам посла вашего литвина на имя Невойста»)^[35].

Традыцыйнае гістарычнае беларускае вымаўленьне гэтай назвы (у якім знайшла адлюстраваньне такая адметная ўласьцівасьць беларускай мовы, як цеканьне^[d]) засьведчыў у 1870 годзе Іван Насовіч у сваім слоўніку: «Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння» (з народнай песьні)^[37]. Яшчэ ў лацінскім дакумэнце 1323 году форма «Lecwinorum» значылася ў тытуле вялікага князя Гедзіміна^[38][e], а напісаньне «Лицвин» сустракаецца ў Рэестры расходаў места Магілёва за 1688 год^[40][f], аднак звычайна ў старых беларускіх тэкстах цеканьне — як і дзеканьне — не адлюстроўваліся пры напісаньні. Апроч Івана Насовіча, бытаваньне сярод беларусаў формы «ліцьвіны» засьведчылі: пісцовая кніга Гарадзенскай эканоміі (1558 год^[45]), інвэнтар Люцынскага староства (1765 год^[46]), Кур’ер Літоўскі (1811 год^[47]), Ян Чачот (1819 год^[48]), абвестка Сэнату Расейскай імпэрыі (1836 год^[49]), Tygodnik Literacki(pl) (1840 год^[50][51]), Стэфан Куклінскі (1856 год^[g][53]), Павал Шэйн (1873 год^[54], 1902 год^[55]), Міхал Федароўскі^[h][56], Аляксандар Сержпутоўскі (1910 год)^[57], Ян Станкевіч^[58], Яўхім Кіпель^[59], Канстантын Міцкевіч (Якуб Колас)^[60], Аляксандар Яцэвіч (Алесь Змагар)^[61], Францішак Чарняўскі^[62] ды іншыя^{[63][64][65][66]}. Таксама народжаны ў Вызьне на гістарычнай Случчыне мастак і празаік шляхецкага паходжаньня Браніслаў Залескі (1820—1880) карыстаўся псэўданімам «Lićwin»^[67][68][69] (поруч з польск. «Litwin»)^[70]. Форму «ліцьвіны» пасьлядоўна ўжывалі ў сваіх працах гісторыкі Вацлаў Пануцэвіч і Павал Урбан.

Таксама існавала старажытная зборная форма «літва», якую ставяць у адзін шэраг з такімі славянскімі паводле формы (але не этымалёгіі) зборнымі назвамі, як «масква», «мардва», «татарва» ды іншымі (у адрозьненьне ад шэрагу русь, чудзь, перм ды іншых)^[71].

Форма «літоўцы», што таксама ўжывалася ў значэньні ліцьвінаў^[72][73][74], ёсьць пазьнейшай^[i] і не сустракаецца ў старых беларускіх тэкстах.

Паходжаньне

Пячаць Багуслава I, князя люцічаў, 1170 г.

Наконт этнічнага паходжаньня ліцьвінаў існуюць розныя погляды:

• літва была заходнеславянскім народам (люцічы), які ў раньнім сярэднявеччы перасяліўся ў Панямоньне (Вацлаў Пануцэвіч^[75], Павал Урбан^[76], Алесь Жлутка^[77]);
• ад пачатку балтыйская літва жыла пераважна ў Вялейска-Нёманскім міжрэччы і зазнала славянізацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ужо ў XIII—XIV стагодзьдзях (Мікола Ермаловіч^[78], Аляксандар Краўцэвіч^[79][80]);
• назва «літва» пашырылася ў якасьці азначэньня грамадзкай супольнасьці (прафэсійныя ваяры) асобаў рознага этнічнага паходжаньня (Зьдзіслаў Сіцька, Зьміцер Сасноўскі);
• літва была ўсходнегерманскім (гоцкай групы) народам, які славянізаваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у XIII—XIV стагодзьдзях, утварыўшы канфэсійную супольнасьць «ліцьвінаў» (Алёхна Дайліда^[81][82]).

Тым часам расейская (савецкая) і летувіская гістарыяграфіі ў рэчышчы палітыкі летувізацыі традыцыйна атаясамліваюць ліцьвінаў з «старажытнымі летувісамі» (найперш — з этнаграфічнымі «аўкштайтамі», фактычна вынайдзенымі ў другой палове XIX ст.), аднак такое меркаваньне зьняпраўджваецца ўжо адным толькі бракам адэкватнага тлумачэньня назвы «літва» з балтыйскіх моваў. Пададзеныя яшчэ ў савецкіх слоўніках^[2] летувіскія этымалёгіі непераканаўчыя і маюць шмат слабых бакоў. Праявай хісткасьці летувіскіх гіпотэзаў і прыкметай таго, што этымалягічныя пошукі ў гэтым кірунку заходзяць у тупік, стала вылучэньне Артурасам Дубонісам новай вэрсіі, дзе Літва супастаўляецца з назвай служылага стану лейцяў^[83].

Тытульны народ у праўных крыніцах Вялікага Княства Літоўскага

Адным зь першых сьведчаньняў нацыянальнае кансалідацыі тытульнага народу ліцьвінаў у Вялікім Княстве Літоўскім ёсьць утварэньне Літоўскае мітраполіі ў 1299 годзе. Дакумэнты гэтае мітраполіі не захаваліся, але ў бізантыйскіх крыніцах яе мітрапаліт меў тытул «мітрапаліта Літвы» (μητροπολίτης Λιτβων). Бізантыйскія афіцыйныя лісты 1364 і 1380 гадоў паведамляюць, што Літоўскую мітраполію аднавілі ў 1354 годзе «на жаданьне народу Літвы»^[84].

Паводле прывілею Ягайлы 1387 году і ліста Ягайлы і Вітаўта да віленскага біскупа Васілы ад 1397 году, Віленскае каталіцкае біскупства стваралася для «нацыі ліцьвінаў» (nacione Lithvanos), «народу літоўскага» (gentem Lithuanicam)^[85]. Віленскае біскупства абыймала ўсе землі ўласна ВКЛ з Падняпроўем і Палесьсем (якія і называліся «Літвой» або «Літоўскім княствам»), у той час як створанае ў 1417 годзе Жамойцкае біскупства, паводле прывілею вялікага князя Вітаўта, прызначалася для асобнага «жамойцкага народу» (gens Samagitarum). Першыя віленскія біскупы адзначаліся ў дакумэнтах як «літоўскае нацыі» або «родам ліцьвін»: Якуб Пліхта (1398—1407) (vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue), Мікалай Дзяжковіч (1453—1467) (Nicolaus Dzierzgowicz dictus, natione Lituanus), Андрэй Гасковіч (1481—1491) (Andreas Petri Goschovicz de Vilna, natione Lituanus)^[86].

Тытульны ліст Статуту Вялікага Княства Літоўскага 1588 году

У дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага XV—XVI стагодзьдзяў назва «Ліцьвіны» (або «Літоўскі народ») азначае як каталікоў (або жыхарства Літвы ў вузкім сэнсе), так і, у шырокім сэнсе, увесь народ уласна Вялікага Княства Літоўскага (без Жамойці). У дамовах з Псковам 1440 і 1480 гадоў вялікі князь Казімер ужываў назву «ліцьвіны» як агульнае азначэньне ўсяго народу Вялікага Княства Літоўскага («а мне вялікаму князю Казіміру блюсьці Пскавіціна как і сваяго Ліцьвіна; також і Псковічам блюсьці Ліцьвіна, как і Пскавіціна»); прытым у дамове 1480 г. выраз «нашого Литвина» тоесны з выразамі «нашы купцы» і «люди нашы» і выразна стасуецца як да віленцаў, так і да палачанаў^[87][88][89]. Земскі прывілей Кіеўскай зямлі 1507 году абумоўліваў «…а Кіяніна, как і Ліцьвіна, ва чці дзяржаці»^[90][91]. На Віленскім сойме 1565 году разглядалася пытаньне «садночаньня народу Літоўскага з Рускім»^[92] (то бок касаваньня канфэсійных перапонаў паміж ліцьвінамі-каталікамі і русінамі-праваслаўнымі, дакананае Гарадзенскім прывілеем 1568 году), прытым прывілеі 1563—1568 гадоў зьвярталіся да «шляхты літоўскай», «станаў літоўскіх» (то бок да ўсёй шляхты і ўсіх станаў ВКЛ)^[93].

У 9-м артыкуле трэцяга разьдзелу Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году зазначаецца, што тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага ёсьць адно ліцьвіны і русіны, у той час як жамойты адносяцца да ліку «обчых, чужаземцаў і загранічнікаў»^[j][94]:

	У том панстве Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях яму прыслухаючых дастойнасьцей духоўных і сьвецкіх гарадоў, двароў і грунтаў, староств у дзяржаньні і пажываньні і вечнасьцей жадных чужаземцам і загранічнікам ані суседам таго панства даваці ня маем; але то ўсё мы і патомкі нашы Вялікія Князі Літоўскія даваці будуць павінны толька Літве а Русі, родзічам старажытным і ўражонцам Вялікага Княства Літоўскага і іных земль таму Вялікаму Княству належачых. <…> Але на дастаенства і ўсякі ўрад духоўны і сьвецкі ня маець быці абіран, ані ад нас Гаспадара стаўлен, толька здаўна продкаў сваіх ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага Ліцьвін і Русін.

Ліцьвіны (Lituani), 1598 г.[95].

У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь Жыгімонт Аўгуст пісаў, што хоць народ Вялікага Княства Літоўскага падзяляецца на «літву» і «русь» (у канфэсійным сэнсе — «рымскага закону Літве і грэчаскага Русі»), гэта адзіны народ ВКЛ (заступнікамі якога ёсьць «шляхта літоўская», «станы літоўскія»)^[96]:

	…што вышэй аб народзе том слаўнам Вялікага Княства, аж двоега закону хрысьціянскага людзей, але аднаго і аднакага народу апісана і памянёна… <…> …роўна і аднака яка і рымскага і ўсякага хрысьціянскага закону і веры людзех у Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях ку нему прыслухаючых належыць, гды ж супольне межы сабою і з сабою ў адном панстве Вялікам Княстве Літоўскам і землях яму прыслухаючых і ў граніцах адных мешкаюць і адным народам суць…

У акце Люблінскае уніі, выдадзеным прадстаўнікамі ВКЛ на сойме ў Любліне 1 ліпеня 1569 году, «літоўскі народ» (адзін з стваральнікаў Рэчы Паспалітае «абодвух народаў») прадстаўлялі: гетман вялікі літоўскі і кашталян віленскі Рыгор Хадкевіч, ваявода троцкі Стэфан Збараскі, падканцлер і кашталян троцкі Астафей Валовіч, маршалак вялікі літоўскі і староста ковенскі Ян Хадкевіч, біскуп віленскі Валяр’ян Пратасевіч, падскарбі земскі Мікалай Нарушэвіч, маршалак дворны Мікалай Крыштап Радзівіл, крайчы літоўскі Ян Кішка, стольнік літоўскі Мікалай Дарагастайскі, а таксама паслы зь зямель і паветаў ВКЛ: з Троцкага ваяводзтва — падкаморы Андрэй Дзежка, харужы Троцкай зямлі Касьпер Раецкі, Міхайла Варона, з Жамойцкай зямлі — падкаморы Мікалай Станкевіч Білевіч, зь Віцебскага ваяводзтва — гараднічы віцебскі Андрэй Кісель, падсудак віцебскі Тымафей Гурко, з Амсьціслаўскага ваяводзтва — Ісай Шчолкан, Грыгор Макароўскі, зь Менскага ваяводзтва — харужы дворны ВКЛ Васіль Рагоза, зь Вількамірскага павету — Мікалай Конча, Крыштаф Размысовіч, зь Пінскага павету — войскі пінскі Станіслаў Шырма, падсудак пінскі Іван Дамановіч, з Мазырскага павету — Фёдар Лянковіч, Ян Клопат, з Рэчыцкага павету — пісар земскі рэчыцкі Андрэй Халецкі, Ізмайла Зянковіч, ды іншыя^[97].

Назва «літва» ў якасьці агульнанацыянальнай (назвы ўсяго народу ўласна Вялікага Княства Літоўскага цалкам) ужывалася ў афіцыйных дакумэнтах ВКЛ, напрыклад: у пастановах Гарадзенскага сойму 1567 году («Тэж уфаляем, абы панове ваяводаве, староставе, дзяржаўцы, цівунове, Літва і Палякаве, усі асобамі сваімі на вайну ехалі з почты…»)^[98], у статуце менскага цэху рымароў 1634 году («…aby towarzyszów polakow i litwę do roboty y warstatów swych przymowali… »)^[99].

У Сэнаце Рэчы Паспалітае «літоўскі народ» прадстаўлялі канцлер ВКЛ, падканцлер, маршалак земскі, маршалак дворны, падскарбі земскі, біскуп віленскі, біскуп жамойцкі, ваяводы і кашталяны. У 1569—1795 гадох гэтыя пасады займалі пераважна роды Сапегаў, Радзівілаў, Хадкевічаў, Валовічаў, Вішнявецкіх, Агінскіх, Слушкаў, Тышкевічаў, Пацеяў ды іншыя.

Леў Сапега

У прадмове да Літоўскага Статуту 1588 году падканцлер Леў Сапега адзначаў, што літоўскія правы і Статуты пісаны «ўласным языком» тытульнага народу ВКЛ:

	І то ёсьць наша вольнасьць, катораю ся мы межы іншымі народы хрысьціянскімі хвалім, жа пана, іж бы водле волі сваее, а ня водле праў нашых панаваў, над сабою ня маем, а яка славы ўчцівае, так жывата і маетнасьці вольна ўжываем. <…> А есьлі катораму народу ўстыд праў сваіх ня ўмеці, пагатоў нам, каторыя ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем і кождага часу, чаго нам патрэба ку адпору ўсякае крыўды, ведаці можам.

У акце «Каэквацыі літоўскіх станаў» 1697 году (таксама вядомым як акт Каэквацыі «літоўскага народу») ВКЛ прадстаўлялі: кашталян віцебскі Міхал Коцел, харужы ашмянскі Станіслаў Пазьняк, цівун і пісар троцкі Міхал Шчука, інстыгатар ВКЛ і войскі гарадзенскі Станіслаў Рукевіч, кухмістар ВКЛ і староста ваўкавыскі Крыштаф Камароўскі, падсудак Віцебскага ваяводзтва Язэп Гурко, падкаморы берасьцейскі Людвік Пацей, харужы амсьціслаўскі Марцыян Валовіч, староста менскі і чачэрскі і дэпутат ад Менскага ваяводзтва Крыштаф Завіша, староста мазырскі Міхал Халецкі ды іншыя^[100].

Назвы «літва», «літвіны», «літоўскі» ў нацыянальным сэнсе шырока ўжываліся ў розных дакумэнтах ВКЛ усё XVIII стагодзьдзе, напрыклад, у пастанове сойміку Віленскага ваяводзтва 1729 году, у пастанове сойміку Наваградзкага ваяводзтва 1756 году ды іншых (гл. ніжэй).

Гісторыя

Раньнія часы

Хоць этнакультурная сытуацыя ў Літве X—XIII стагодзьдзяў застаецца няяснай, гісторыкі адзначаюць пашырэньне тут славянскай культуры і хрысьціянства ўжо ў XI—XII стагодзьдзях^{[101][102][103]}. Сярод іншага, такое меркаваньне знаходзіць пацьверджаньне ў археалягічных знаходках (велізарны масіў старажытных усходнехрысьціянскіх могілак у Кернаве)^[104].

Тым часам пісьмовыя крыніцы сьведчаць пра шчыльныя і прыязныя дачыненьні літвы з полацка-менскімі князямі: у 1128—1132 гадох кіеўскія князі хадзілі «во Литву ко Изяславу» і «…а Киянъ тогда много побиша Литва», у 1180 годзе літва дапамагала полацка-менскім князям у вайне супраць смалянаў, у 1198 годзе літва разам з палачанамі хадзіла на Вялікія Лукі. Летапісы Вялікага Княства Літоўскага апавядаюць пра літоўскага князя Гінвіла-Юрыя (паводле хронікі Ратунда, ён хрысьціўся ў праваслаўі ў Наваградку ў 1148 годзе, а памёр у 1199 годзе ў Воршы), што ён «з пскавяны і з смаляны ваяўваў ся доўга а граніцы прылеглыя». Ад 1200 году літва разам з полацка-менскімі князямі ваявала проці крыжакоў: полацкі княжыч Усевалад быў зяцем літоўскага князя Даўгерда («аднаго з найбольш магутных ліцьвінаў»), «быў як яго зяць для іх амаль сваім», «часта ачольваў іхныя войскі» і «заўжды памагаў ліцьвінам і радаю, і справаю». У 1216 і 1223 гадох полацкія князі зьбіралі «вялікае войска з русінаў і ліцьвінаў» для паходу на крыжакоў^[105].

Гісторыкі таксама зьвяртаюць увагу на тое, што ў Цьвярскім летапісе, напісаным пры двары цьвярскіх князёў, якія ў XIII—XIV стагодзьдзях мелі шчыльныя кантакты зь Літвой (паводле першага Наўгародзкага летапісу, у 1245 годзе на службе ў цьвярскіх князёў знаходзіліся князі-ліцьвіны Явід і Эрбэт, а ад 1289 году цьвярскім япіскапам быў сын колішняга полацкага князя Гердзеня Андрэй, і ўрэшце, вялікі князь Альгерд ажаніўся зь цьвярской князёўнай Ўльлянай^[106]), літва пералічваецца ў ліку славянскіх плямёнаў^[107][k][l]:

	...а ад Ляхаў празвашася Паляне, Ляхаве жа друзі Люціцы, а іныі Літва, іныі Мазаўшане, іныі Памаране.

Вялікае Княства Літоўскае

Кароль Міндоўг

Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага Міндоўга ёсьць меркаваная^[m] грамата 1261 году, дзе ён мянуе свой народ на лаціне «Litwinos», а сябе тытулуе «rex Litwinorum» — «гаспадар ліцьвінаў» (лац. «Mindowe, Dei gracia rex Litwinorum»)^[111].

Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага, да Крэўскай уніі (у 1238—1385 гадох) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства падчас яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, — чым тлумачыцца імклівае пашырэньне ідэнтычнасьці «ліцьвінаў» у ВКЛ, крыжовыя паходы на ВКЛ розных каталіцкіх дзяржаваў (з адпаведнай фразэалёгіяй: «вераадступныя хрысьціяне ліцьвіны» (лац. «perfidos christianos Letoinos», 1245 год), пагроза «для веры» палякаў у 1294 і 1319 гадох і да т. п.), стварэньне Літоўскай мітраполіі ў 1299 годзе, славянізацыя ліцьвінаў ды іншыя гістарычныя факты^[112].

Польскі дакумэнт 1257 году сьведчыў, што Лукаў (Польшча)(pl) (за 70 км на захад ад Берасьця) месьціўся «на мяжы зь ліцьвінамі» (лац. «in confinio Letwanorum»^[113]). Практычна тое ж пазначае і дакумэнт 1373 года Мазавецкаму князю, дзе пазначаецца пра «суседства зь ліцьвінамі»^[114]. Крыжацкія крыніцы XIII—XIV ст. шматкроць засьведчылі, што Горадня месьцілася ў Літве, а ў Гарадзенскай зямлі жылі ліцьвіны (Lethowini)^[115]. Сярод іншага, Пётар з Дусбургу у сваёй хроніцы двойчы (пад 1296 і 1305 гадамі) пішучы пра змаганьне нямецкіх рыцараў зь літоўскімі (ліцьвінамі) заўважаў, што апошнія былі «рускімі»^[116]. Тым часам у Галіцка-Валынскім княстве князь Леў Данілавіч надаў вёску ў валоданьне двум «зь Літоўскае зямлі… браценцам» — Туценію і Мойжаку^[117]. Складзены ў канцы XIV ст. у Кіеве (Вялікае Княства Літоўскае) «Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх», дзе пералічваліся гарады (замкі), падначаленыя ўладзе праваслаўнага («рускага») мітрапаліта — баўгарскія, валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія і залескія — улучаў большасьць гарадоў на этнічнай тэрыторыі беларусаў у разьдзел літоўскія гарады^[118], сярод іх Ворша, Полацак, Віцебск, Слуцак, Менск, Наваградак, Барысаў, Крычаў^[6].

Віленскія мучанікі-ліцьвіны Антоні (Круглец), Ян (Кумец) і Яўстах (Няжыла) (выява каля 1417 г.)

У 1299 годзе ўтварылася Літоўская мітраполія, якая абыймала Наваградзкае, Полацкае і Тураўскае біскупствы, менаваныя ў бізантыйскім лісьце 1361 году «літоўскімі» (грэц. «των Λιτβων»). Яе кіраўнік тытулаваўся «мітрапалітам Літвы» (грэц. «μητροπολίτης Λιτβων») і меў намесьнікаў у Горадні і Вільні («із старыны», як адзначаецца ў лісьце 1451 году)^[119]. Літоўская мітраполія была першай установай, на грунце якой адбылася кансалідацыя тытульнага народу ВКЛ — народу ліцьвінаў — што ясна відаць зь бізантыйскага дакумэнту пра падзеі 1354 году, які сьведчыць, што Літоўскую мітраполію тады аднавілі на жаданьне «народу» Літвы^[120]:

	…магутны князь Літоўскае зямлі <…> гатовы быў на ўсё, каб <…> яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор <…> паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем яго народу, зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя

Віленская Прачысьценская саборная царква, збудаваная вялікім князем Альгердам у 1347 годзе (зь інвэнтару XVII ст. паводле перамалёўкі І. Трутнева, 1870 г.)

Ліцьвінамі былі віленскія мучанікі 1347 году — Кумец, Круглец і Няжыла, дваране вялікага князя Альгерда ў Вільні. Жывоты кажуць, што яны былі «родам Літвы…», а «…літоўскія ж ім імёны Круглец, Кумец, Няжыла»^[121][122], прытым пабочныя зьвесткі яўна сьведчаць пра канфэсійны характар гэтай ідэнтычнасьці «літвы»^[123][n].

Паводле дасьледваньня Алёхны Дайліды, шматлікія сьведчаньні розных крыніцаў пра Крэўскую унію і зьнітаваную зь ёй рэлігійную рэформу 1387—1388 гадоў у Літве паказваюць, што пераводзілі на каталіцтва (меншай часткай) і на праваслаўе (большай часткай) канфэсійную супольнасць ліцьвінаў (вернікаў былой Літоўскай мітраполіі), — з чаго робіцца зразумелым як пашырэньне ад таго часу назвы «літва», «ліцьвіны» ў якасьці агульнанацыянальнай, так і славянскі моўны і культурны характар гэтага тытульнага народу ВКЛ^[125]. «Літоўскімі» ад таго часу называлі ўсіх князёў ВКЛ (незалежна ад веры^[o], таксама існаваў «літоўскі» ваенны звычай (напрыклад, у друцкага князя Івана Бабы ў 1432 годзе: «изрядивъ свой полк с копьи по литовски»), літоўская мерная сыстэма (зь «літоўскі рублём», «літоўскім грошам», «літоўскім локцем», «літоўскім гарнцам» і г. д.)^[126].

Ліцьвіны (направа) на Грунвальдзкім полі 15 ліпеня 1410 г.

У 1406 годзе, паводле Хронікі літоўскай і жамойцкай, адзін з баяраў вялікага князя літоўскага Вітаўта — «Андрэй ліцьвін» — на перамовах, калі Вітаўт важыўся ўкласьці мір зь непрыяцелем, крыкнуў вялікаму князю: «Не міры, Вітаўце, не міры»^[p], адмаўляючы вялікага князя ад некарыснага міру. Дзеля гэтага Вітаўт даў Андрэю прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў баярскі род Неміровічаў^[116].

У Грунвальдзкай бітве 1410 году ад Літвы бралі ўдзел віленская, наваградзкая, берасьцейская, ваўкавыская, віцебская, гарадзенская, дарагічынская, кіеўская, ковенская, крамянецкая, лідзкая, медніцквая, мельніцкая, пінская, полацкая, троцкая, тры смаленскія, старадубская ды іншыя харугвы. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 28 былі з этнічнай тэрыторыі беларусаў^[127][128]. Усе яны выступілі пад гербам Пагоняй, апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам Калюмнамі^[129].

Віленскі біскуп Якуб Пліхта (1398—1407) паходзіў «зь Літвы, зь ейнага народу і мовы»^[130] (лац. «Johannis dicti Plychta… vero vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue»^[131]), пазьней віленскімі біскупамі былі Мацей зь Вільні (1422—1453) «родам ліцьвін» (лац. «origine Lytwanum»), Мікалай Дзяжковіч з Салечнікаў (1453—1467) «з народу ліцьвінаў» (лац. «natione Lituanus»), Ян Ласовіч зь Вільні (1468—1481) «ліцьвін» (лац. «Lithuanus»), Андрэй Гасковіч зь Вільні (1481—1491) «з народу ліцьвінаў» (лац. «natione Lituanus»)^[132].

Ліцьвіны вызваляюць Полацак з-пад маскоўскай акупацыі, 1579 г.

У 1394 годзе поруч зь Вітаўтам упамінаецца ліцьвін Барыс^[133]. У бітве пад Углічам (1447 год), паводле летапісца, загінуў «ліцьвін Юшка Драніца», які быў праваслаўным і валодаў сялом Пратасавам^[134]. У летапісным апавяданьні пра бітву пад Хойніцамі 1454 году вялікі князь Казімер называў «мае верныя слугі літва» паноў Алёхну Судзімонтавіча, Багдана Андрушкавіча, Яна Кучука, Станьку Касьцевіча і Івана Ільлініча^[135].

У 1456 годзе пасольства «ад імя ўсяго літоўскага народу»^[136] да караля і вялікага князя Казімера ачольваў маршалак дворны Мікалай Неміровіч — прадстаўнік славутага роду Няміраў-Неміровічаў з Уселюбу ля Наваградку (Мікалай Неміровіч узвысіўся дзеля таго, што браў дзейны ўдзел у паднясеньні Казімера на вялікакняскі сталец). У 1492 годзе, у час паднясеньня на вялікакняскі сталец Аляксандра, маршалак дворны Літавор Багданавіч Храбтовіч ад імя ўсіх літоўскіх князёў і паноў (Алелькавічаў, Гальшанскіх, Глінскіх ды іншых) выступіў з прамовай да гаспадара, у якой казаў: «памятай, што над літвой пануеш» і «просім цябе, каб <…> праўдзівым літоўскім і Вітаўтавым прыкладам нас радзіў і судзіў»^[137].

Літва. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)

У XV стагодзьдзі шмат ліцьвінаў езьдзілі навучацца ў Кракаўскі ўнівэрсытэт. Акты рэктарскага суду Кракаўскага ўнівэрсытэту мянуюць «ліцьвінамі» ўсіх студэнтаў з гістарычных земляў Вялікага Княства Літоўскага — то бо зь Беларусі (без Жамойці і Ўкраіны). Акты XV стагодзьдзя ведаюць ліцьвінаў: Вячаслава Рачковіча з Ваверкі (Lithwanus, 1444 год — пазьней дэкан віленскі), Барталамея Сьвіранковіча (Litwanus, 1449 год — пазьней кусташ і дэкан віленскі), Яна Андрышэвіча (1470 год — пазьней канонік і архідыякан віленскі), Сеньку Гарынскага (Szenko Horinsky, Lithwanus, 1475 год), Яна Філіповіча зь Вільні (Johannis Philipovecz de Vilna, 1480-я гады — пазьней канонік і кусташ віленскі) ды іншых^[138]. Студэнты-ліцьвіны паходзілі зь Вільні, Дарагічына, Мельніку, Бельску, Сьвержаню, Менску, Полацку, Пінску, Клецку ды іншых местаў і мястэчак Вялікага Княства Літоўскага^[139][140]. Як адзначае гісторык Алег Латышонак, усе беларусы выступаюць у актах унівэрсытэту як «ліцьвіны» (Lithuanus)^[140]. «Ліцьвінам» у 1506 годзе запісаўся ў Кракаўскім унівэрсытэце і выдатны асьветнік і першадрукар Францішак Скарына, ураджэнец Полацку^[141][q]. Паводле Кракаўскіх актаў цывільнага права, ліцьвінамі былі Ян зь Вільні («Jan Litphin de Wilna»), Марцін з Горадні («Martinus Lithwanus de Grodno») і Мацей з Старых Лепак на Падляшшы («Mathis Litphanus barbitonsor de Lepky»)^[143].

Ліцьвіны (Litvani) з «Nova et acurata totius Europae tabula», 1608 г.

Вялікі князь Жыгімонт Стары азначыў ліцьвінамі (літвой) жыхароў Ганявічаў^[r], вялікая княгіня Бона Сфорца — жыхароў Дабучына^[s], а кароль і вялікі князь Уладзіслаў Ваза — праваслаўных жыхароў Менску^[t].

Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай (1569 год) магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага працягвалі падкрэсьліваць, што яны менавіта «ліцьвіны», чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці. «Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў», — пісаў у сваім лісьце да Крыштапа Радзівіла канцлер Леў Сапега ў канцы XVI стагодзьдзя^[146][147]. Аршанскі староста Філон Кміта-Чарнабыльскі пісаў падканцлеру Астафею Валовічу: «Іно некаторыя мовяць: „Ня дай Бог ляху быць! Выражуць Літву, а Русь пагатову“. Даўно рэзаць пачалі ліцьвіна… Большы будзе жычліўшы народу польскаму, ніжалі сваяму!»^[148]. У прамове Мялешкі, якая прыпісваецца кашталяну смаленскаму Івану Мялешку, зазначалася: «Але Жыґімонта Першага — салодкая памяць яго! Той немцаў, як сабак, не любіў, і ляхаў зь іх хітрасьцю вельмі не любіў, а літву і русь нашу [але нашу літву і русь нашу^[149]] любіцельна мілаваў». Першы літоўскі (беларускі) мэмуарыст праваслаўны шляхціч Фёдар Еўлашоўскі ў сваім «Дзёньніку» (1603—1604) прыгадваў Варшаўскі сойм 1578 году, на якім зацьвердзілі папраўкі да Статуту, адзначаючы з захапленьнем, што «маршалкаваў межы пасламі наш ліцьвін — князь Лукаш Болька [Баляслаў^[150]] Сьвірскі»^[151]. Ён жа захапляўся выдатнымі дзеячамі Літвы (сярод іншага, пісаў пра Крыштапа Радзівіла, што той быў «стоўп панства Літоўскага»^[151]), апавядаў пра іх добрыя справы і пры першай жа магчымасьці супрацьстаўляў іх палякам^[152].

Паслы Ваўкавыскага павету ў 1577 годзе патрабавалі, каб Інфлянцкая зямля кіравалася «толькі чалавекам нашага народу літоўскага», а не «чалавекам іншага, ня нашага народу»^[153]. У 1587 годзе наваградзкія паслы абвяшчалі: «А ўрады, якія занядбаныя, абы скончылі быць гэткімі, дакладней [пасадамі] падкормчага, канюшага, кухмістровага абы тут у нас, панове палякі, у Літве, не ўладалі, як і урадамі земскімі», і каб «у тых валоданьнях каралеўскіх, якія будуць належаць заўжды каралю. Абы там аканомы былі, але зь той умовай, што аканомам будзе ліцьвін, а не паляк»^[154]. У 1594 г. адозва літоўскіх станаў^[u] да Віленскай капітулы паведамляла, што «нічога іншага мы не жадаем, апроч таго, каб біскуп быў дан нам з нашага народу ліцьвінаў і нашага [літоўскага] асяродзьдзя, згодна з патрабаваньнямі нашых законаў, і што непарушнасьць нашых правоў і свабоды мусіць быць поўнасьцю захаванай»^[v], а далей патрабавала не даваць Бэрнарду Мацяёўскаму(pl) катэдральных грошай, бо, маўляў, іх трэба зьберагчы для наступнага віленскага біскупа, якога Бог дасьць «зь літоўскага народу»^[w] і якім пазьней стаў Бэнэдыкт Война^[155].

У статуце Літоўскага Трыбуналу («Спосаб праў трыбунальскіх») 1581 году канцлер Астафей Валовіч пісаў: «На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных»^[156], прытым зазначалася, што «зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…»^[157].

Бортнік ліцьвін (Lütwin^[x]). Адна зь першых этнаграфічных выяваў беларусаў, 1730—1740-я гг.^[158][159]

Пісьменьнік-палеміст, грамадзка-палітычны і царкоўны дзяяч Рэчы Паспалітай Мялеці Сматрыцкі, які ня мог ня ведаць рэальнай сытуацыі з мовай і рэгіянальнай сьвядомасьцю ў Вялікім Княстве Літоўскім^[160], у сваім творы «Апраўданьне нявіннасьці» (Вільня, 1621 год) называе ліцьвінаў сярод рускіх народаў^[161]:

	«Ты, [кожны з] вялікіх, шчыльнанаселеных і незьлічоных хрысьціянскіх народаў — валынцаў, падгорцаў, падляшцаў, палешукоў, падольцаў, Нізоўцаў, украінцаў, Літвы, Белай Русі і Чорнай, ад бэскідзкіх Татраў да Балтыйскага мора, на ўсход сонца і на поўдзень, у Кароне і ў Вялікім Княстве Літоўскім, [ты, кожны зь ліку] шырока расьселеных хрысьціянскіх рускіх народаў, у шаснаццаці шматлюдных япіскапскіх дыяцэзіях, пры тым, што Мітрапаліт мае шэсьць япіскапаў [і] сёмага архіяпіскапа пад уладай сваёй юрысдыкцыі, у час прыватных нарадаў ты ня мусіў быў стаяць за сьпінамі япіскапаў, аб’яднаных пад уладай аднаго і таго ж Пастыра. Арыгінальны тэкст  (пол.) Tak, mnogiego gęstego y niezliczonego ludu chrześciańskiego Wołyńcow, Podgorzan, Podlaszan, Polesian, Podolan, Nizowcow, Ukraińcow, Litwy, Białey Rusi y Czarney, od Tatrow Beskidskich do morza Bałtyskiego na Wschod słońca y południe w Koronie y w Wielkim Księstwie Litewskim szeroko rospościerających się chrześciańskich ruskich narodow w szestnastu ludnych episkopskich dyocezjach sześć episkopow siodmego archiepiskopa pod władzą jurisdictiej swojey maiącemu metropolitowi przy prywatnych consultacyach stać za ramionami biskupow pod tymże y iednym Pasterzem będących <…> nie był powinien.
—Smotrycki M. Werificacia niewinności powtore wydana <…>. — Wilno, 1621. 8—8v.

Азначэньне «рускія князі літоўскага роду» атрымалі Адаеўскія, Бялеўскія, Бельскія, Глінскія, Варатынскія, Мязеўскія, Масальскія, Мсьціслаўскія ды іншыя служылыя князі — прытым як Гедзімінавічы, так і Рурыкавічы — якія ў XV—XVI стагодзьдзях пераходзілі на службу ў Маскоўскую дзяржаву зь Вялікага Княства Літоўскага^[162]. Апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на Смаленшчыну ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «амсьціслаўцы і крычаўцы»^[163]. У прыказах Маскоўскай дзяржавы XV—XVII стагодзьдзяў «ліцьвінамі» называлі выхадцаў з усёй этнічнай тэрыторыі беларусаў. Напрыклад, у дакумэнтах XVII стагодзьдзя: «Степанка Борисов… в роспросе сказал: родом де он литвин, родился в Белой Руси в Борисове городе… а отец де у него жив в Литве» (1621 год)^[164], «белорусцы: Филип Белетцкий, руское имя тож, сказал родом литвин, Новгородцкого повету, отец и мать веру держали киевскую…» (1623—1624 гады)^[165], «…Давыдко Кученин в роспросе сказался: родом литвин белорусец Витепского повету»^[166], «…в роспросе Васька [Степанов] сказался: родом литвин белорусец Шменского повету»^[167] (абодва 1627 год), «…Ивашка Еремеев сказался: родом литвин Гродцкого повету <…> покиня он в Гродни детей своих <…> пошол от голоду з женою своею и с меншею дочерью с Анюткою в Серпееск» (1628 год)^[168], «…в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин-белорусец ис Копыси, мещанский сын» (1629 год)^[169], «…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин, белорусец Мстиславского повету <…> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету»^[170], «…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин Полотцкого повету»^[171] (абодва 1631 год), «…в роспросе сказались: Игнашко Григорьев, родом он литвин Оршанского повету» (1636 год)^[172], «…[Федька Оксенов] в роспросе сказался: родом литвин, белорусец, Дубровенского повету» (1645 год)^[173], «Никитка Семенов… в роспросе сказался родом литвин Могилевского уезда села Господова» (1649 год)^[174], «…Казимeрко Репшовской в роспросе сказал: родом де он литвин Динаборского уезду» (1650 год)^[175], «Осташко Троинский сказал: родом де он литвин, города Гродни» (1672 год)^[176], «старец Манасия сказал: родом литвин, Смоленского уезду, государевы волости Ельни» (1674 год)^[177], «…в роспросе один человек сказал: Гришкою зовут, Степанов сын, прозвище Новиков, родом он де литвин, Шкловского повету» (1684 год)^[178], «…сказался Мартинко родом литвин города Слутца» (1684—1685 гады)^[179][y]. Паводле гісторыка Івана Хімкі(uk), пад «літвой» расейцы традыцыйна разумелі славянаў, тым часам летувісаў азначалі як «самагітаў». Такое разьмежаваньне «літвы» і «самагітаў» засьведчыў адзін з старых расейскіх абразоў, дзе гэтыя народы выяўляюцца асобна^[182][183], а таксама мініятура з рукапісу XVII ст., які захоўваўся ў Сафійскай бібліятэцы (Вялікі Ноўгарад), дзе «літва» пералічваецца пасьля «ляхаў», а «жмудзяне» пасьля «лаплянаў» (саамаў)^[184].

Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў[185][z] (рас. „литовский мужик“), 1770-я гг.

Тым часам складзены ў XVII стагодзьдзі ў Кіеве сынопсіс адзначаў, што ў Эўропе «…Татары Перакопскія, Славяне, Русь, Масква, Польшча, Літва, Мазоўша, Жмудзь, Курляндыя, Ліфлянты або Лівонія, Прусы…»^[186], прытым сярод «нашых прашчураў славенарасійскіх» пералічваў адно «Масква, Росы, Палякі, Літва, Памаране, Валынцы»^[187]. А ў першай палове XVIII стагодзьдзя ва Ўкраіне, дзе раней апынулася этнічна беларуская Старадубшчына, зьявіліся этнаграфічныя малюнкі мясцовых беларусаў, на якіх тыя называліся ліцьвінамі^[158]. Яшчэ ў грашовых рахунках, якія вяліся ў 1388—1402 гадох пры двары караля польскага Ягайлы, «жмойціна» адрозьнівалі ад ліцьвінаў, прытым аднаго зь ліцьвінаў азначылі як «русін або ліцьвін»^[188][189]. А кракаўскі дакумэнт 1514 году адрозьніваў «ліцьвіна з Горадні» ад «жмудзіна з Кейданаў»^[190]. Увогуле, усе суседнія народы ў XIV—XVIII стагодзьдзях называлі беларусаў «ліцьвінамі», «літвой», тым часам жамойты ў Вялікім Княстве Літоўскім не называліся ліцьвінамі^{[aa][193][194]}.

У 1636 годзе Крыштаф Радзівіл кінуў каралю — «калі ж кароль ня вызначыць, тое я яму пакажу, ці законна ігнараваць голас віленскага ваяводы. Так-та нас, Літву, у самой Літве палякі прыгнятаюць!». Сьледам за ім яго сын, Януш Радзівіл, «абвясьціў вайну палякам» (гэтак ахарактарызаваў яго словы Альбрыхт Радзівіл): «Пагарды, столькі разоў праяўленай, літоўскі народ няздольны зьнесьці! Прыйдзе час, калі палякі да дзьвярэй не патрапяць, праз вокна іх выкідваць будзем!»^[195]. У 1669 годзе ў прадмове да сваёй «Гісторыі Літвы» Альбэрт Віюк-Каяловіч выслаўляў гетмана Паўла Яна Сапегу як героя Літвы і пісаў, што яго абралі ваяводам віленскім і вялікім гетманам літоўскім «просьбамі ўсіх, на жаданьне войска і паводле выбару арыстакратыі»^[ab].

У запісах мэтрыкі папскае сэмінарыі ў Браўнсбэргу адзначаюцца ліцьвіны (Lithuanus або Lituanus): Мікалай Корсак, Ісак Капевіч, Юры Тамкевіч, Гаўрыла Календа^[197], Марцін Белазор, Язэп Барвідовіч, Гіяцынт Сіркевіч^[198], Палікарп Мігуневіч (Polycarpus Mihuniewicz^[199]), Фабіян Блажэвіч, Язэп Аляшкевіч, Яўхім Скірмунд, Януары Агурцэвіч (Januarius Ohurcewicz… natione Lituanus)^[200], Інацэнт Стэфановіч (natione Lituanus), Мялеці Дарашкоўскі (natione Lituanus)^[201], Язэп Гудовіч ды іншыя. Сярод іх налічваецца 8 базылянаў, прытым у запісах мэтрыкі адзначаюцца і жамойты (Samogita)^[202]. Сакратар караля і вялікага князя Павал Пясецкі сьведчыў у 1645 годзе, што Юры Радзівіл і Бэнэдыкт Война былі «ліцьвінамі паводле народнасьці» («Georgij Radziwil gente Lithuani <…> Benedicto Woyna gente Lithuano»)^[203].

Сойм у Гарадзенскім палацы Сапегаў, 1716 г.

Тадэвуш Касьцюшка

«Каэквацыя» (ураўнаньне) правоў літоўскага народу 1697 году спрыяла ўтварэньню адзінага «Польскага» шляхецкага народу Рэчы Паспалітае, але патрыятычная шляхта Літвы ўсё XVIII ст. падкрэсьлівала сваю нацыянальную адметнасьць ад палякаў. «Літоўскія патрыёты» і «Айчына Вялікае Княства Літоўскае» сьцьвярджаюцца ў розных дакумэнтах соймікаў ВКЛ тых часоў^[ac]. За часамі Вялікай Паўночнай вайны ў 1703 годзе шляхта ВКЛ (Міхал Карыбут-Вішнявецкі, Рыгор Антоні Агінскі, Марцін Валовіч і Людовік Канстантын Пацей) ва ўмове з маскоўскім гаспадаром Пятром I зазначала прадстаўніцтва «народу нашаму Літоўскаму наогул»^[ad].

Пісьмовыя крыніцы XVII—XVIII стагодзьдзяў паведамляюць пра такую зьяву ў ВКЛ, як старалітва (стараліцьвіны): «яны сьвяты і пасты правяць паводле рускага абраду»^[208], «яны ідуць да камуніі паводле лацінскага абраду, але захоўваюць грэцка-русінскія сьвяты і пасты»^[209], «старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны» (лац. «Antiqui lithuani, id est ruteni»)^[210], «старыя русіны або старалітва» (лац. «Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»)^[211][212]. Так, «стараліцьвінам» у лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак Капылю і Пясочнага Слуцкага княства дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, азначылі мясцовага жыхара Якава Кісяля^[213].

Апошні кароль Рэчы Паспалітае Станіслаў Аўгуст Панятоўскі казаў: «Мы лічым сябе радавітым ліцьвінам, бо нарадзіліся і прынялі сьвяты хрост у Воўчыне, а будучы ў рыцарскім стане, займалі пасаду Літоўскага стольніка»^[214][215]. Апошні падскарбі вялікі літоўскі Міхал Клеафас Агінскі ў сваіх мэмуарах пісаў: «Найбольш славутыя роды Польшчы пераважна вядуць сваё паходжаньне зь Літвы. Чартарыйскія, Радзівілы, Агінскія, Сапегі, Тышкевічы, Пацы, Сангушкі — тое ліцьвіны»^[216].

Водца паўстаньня 1794 году Тадэвуш Касьцюшка, ураджэнец Слонімшчыны, казаў: «Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць [за рэкамэндацыю Берасьцейскага сойміка], калі ня Вам? Каго павінен абараняць, калі ня Вас і сябе самога?». У лісьце да маскоўскага гаспадара Аляксандра I за два гады да сьмерці ён пісаў: «Нарадзіўся я ліцьвінам…»^[217].

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Шляхцянка-ліцьвінка ў сьвяточным строі (паводле моды таго часу). Ж. Гатын(ru), 1825 г.

З стратаю дзяржаўнасьці нацыянальная самасьвядомасьць жыхароў беларускай этнічнай тэрыторыі не зьмянілася. Яны ўсё роўна адчувалі сябе нашчадкамі Вялікага Княства Літоўскага. Напрыклад, за часамі францускай акупацыі Менску, яго тагачасны прэзыдэнт Ян Барэйка Ходзька агалошваў месьцічам: «Ужо знойдзены сьляды тых шляхоў, якімі нашыя продкі хадзілі на поле славы. Браты Літоўцы, сыны адной маці Польшчы, там чакаюць і нас! Нам адкрыты шырокі шлях да славы і вялікіх подзьвігаў! Нас кліча герой сьвету, Збавіцель Польшчы, Вялікі Напалеон!»^[218]. Таксама ён вядомы як аўтар камэдыі «Вызваленьне Літвы, або пераход Нёману», якую таксама паказвалі ў Менску^[219]. «Kuryer Litewski»(ru) пісаў пра прыбыцьцё Напалеона ў Вільню: «Хутка паказаліся на берагах Вяльлі тыя ваяры, якія праславілі польскае імя на берагах Дунаю, Тыбра, Тагуса і нават Ніла. Сярод іх мы бачылі князёў: Радзівілаў, Сапег, Сангушкаў, графаў Красінскіх, Хадкевічаў; генэралаў: Сакольніцкага, Канопку, Хлапіцкага, Аксамітоўскага, Бранікоўскага; і мноства іншых, чые імёны будуць назаўжды каштоўны для літоўцаў»^[220]. А ў час святкаваньня народзінаў імпэратара Напалеона жыхары беларускіх зямель сустракалі яго вершамі і шыльдамі з патрыятычным зьместам. У Наваградку было: «Напалеон! Ледзь ты ўступіў на нашую зямлю, зьнік двухгаловы арол, а твой Арол асяніў Літоўскую Пагоню. Дзякуючы тваёй моцы здарылася шчасьце для Літвы. Тое, што баязьлівы маскаль бязь бітвы саступіў гэтую ахвяру…»; «Гэтая камэта зьявілася ў Эўропе на нябёсах, а за ёй зьявіўся той, хто выратаваў Літву зь нябыцьця. Гэты прамень, які растапляе ледзяныя ланцугі, вяртае зьмярцьвелым расьлінам жыцьцё і вырастаньне. Ім Гасподзь на пасады новых цароў. Усемагутны справядлівы Бог праяўляецца ў Напалеоне»^[221]. А гэтак было ў Лідзе: «Усепрасьвятлейшаму, Дзяржаўнейшаму, Непераможнейшаму Герою, Імпэратару і Каралю, Вялікаму Напалеону, свайму Збавіцелю, зямля магутных некалі Ягелонаў, вызваленая яго магутнай рукою жніўня, 15 дня, 1812»; «Напалеон, за нашую Айчыну вялікадушны мсьцівец, ганаровай Поўначы магутны пераможца, няхай Польскі Арол і Літоўская Пагоня спрыяюць тваім намерам!»; «У пятнаццатым стагодзьдзі, тут, у гэтых мураваных сьценах перамагала племя Ягелонаў. Калі дзікія орды ўварваліся ў Польшчу, адно імя Літоўцаў палохала ворагаў»; «Рака Ліда тады цякла крывёю іншаземцаў. Цяпер зь ёю зьліваюцца Нёман, Дняпро і Дзьвіна. Спраўджваюцца мары Літоўскае Пагоні, прайшлі часы пакут»^[222]. У жніўні 1812 года Аляксандр Францішак Хадкевіч(ru) выдаў артыкул «Акты патрыятызму», дзе апавядаў пра тры ахвяраваньні для арміі, унесеныя паннай Гарайнай, дачкой віленскага падкаморыя, Міхалам Нарашкевічам і Янам Маркевічам, зямянамі Наваградзкага ваяводзтва^[223]. Ён жа зазначаў: «Пры паступленьні ахвяраваньняў на патрэбы Айчыны, я буду паведамляць пра гэткіх у газэтах, каб мець магчымасьць паведаміць братам нашым, зь якімі мы аб’ядналіся, што любоў да радзімы ў Літоўцаў такая ж, як і ў жыхароў Герцагства Варшаўскага». Гісторык Вітаўт Кіпель зьвяртае ўвагу на тое, што перасяленцы з анэксаванага Расейскай імпэрыяй ВКЛ акцэнтавалі ўвагу на тым, што яны ліцьвіны, што яны паходзяць зь Літвы, а ня Польшчы: так, у пачатку XIX стагодзьдзя ў ЗША існаваў гурток «літоўскай шляхты» з Магілёва і зь Віцебшчыны^[224].

Гісторык і этнограф Аляксей Лёўшын(ru) пісаў у сваіх «Пісьмах з Маларосіі» (1816 год), што «большая частка тутэйшых [чарнігаўскіх] жыхароў зьмяшана зь літоўцамі, а таму іх і называюць іншыя Маларасіяне Ліцьвінамі»^[225]. Расейскі чыноўнік Аляксандар Башняк(ru) у выдадзеным у 1821 годзе дзёньніку свайго падарожжа 1815 году зь Вільні ў Кіеў пакінуў падрабязныя апісаньні прыроды і мескіх паселішчаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага, а таксама адзначыў: «Наўрад ці Прыпяць ня варта лічыць прыроднаю мяжою Літвы <…>. Да Прыпяці жывуць літоўцы <…>; да Прыпяці гавораць і апранаюцца па-літоўску…» (рас. «Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы <…>. До Припяти живут литовцы <…>; до Припяти говорят и одеваются по Литовски…»)^[226]. Расейскі фальклярыст, этнограф і гісторык Іван Сьнегіроў(ru) зазначаў у 1834 годзе, што «Маларасіяне й Літоўцы абражаюць і дражняць Расейцаў і нават суатчычаў Маскалямі, Бурлакамі, Кацапамі, то бок казламі паводле бародаў, Філіпонамі ды Ліпаванамі паводле расколу ў Філіпаўшчыне…»^[227]. Тым часам вікары Кіеўскае мітраполіі Мялеці Леантовіч(uk) у 1825 годзе адзначаў у сьпісе ўніяцкіх мітрапалітаў, што біскупы полацкія (Антон Сялява, Гаўрыла Календа, Кіпрыян Жахоўскі, Флярыян Грабніцкі і Ясон Смагаржэўскі), пінскі (Рафаіл Корсак), берасьцейска-ўладзімерскія (Іпаці Пацей і Піліп Валадковіч), а таксама мітрапалічы адміністратар (Язэп Велямін-Руцкі) былі «ліцьвінамі», адрозьніваючы іх ад «русіна» (Георгі Вініцкі), «валынца» (Леў Заленскі) і «палякаў» (Афанасі і Леў Шапціцкія)^[228].

«Літоўскія сяляне» (у народных строях). Ф. Смуглевіч, канец XVIII ст.

Славуты паэт Адам Міцкевіч (1798—1855), які нарадзіўся і вырас на Наваградчыне і ў самім Наваградку, у сваёй знакамітай паэме (1832—1834) пісаў пра родны край: «О Літва, айчына мая!…»^[229][230]. Разам з тым, Адам Міцкевіч у сваёй лекцыі пра літоўскі народ у Парыжы 24 сакавіка 1843 году сьцьвярджаў, што ліцьвіны завуць на сваёй мове палякоў — «lankas», а русінаў — «gudas», а Бога — «Dewas»^[231][ae], ён жа зазначаў: «На беларускай мове, якую называюць рускай або літоўска-рускай, гавораць каля дзесяці мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзьнікла даўно і выдатна распрацавана. У пэрыяд незалежнасьці Літвы вялікія князі карысталіся ёй для сваёй дыпляматычнай перапіскі»^[af][234]. Раней, у сваёй лекцыі ў Парыжы 22 сьнежня 1840 году, кажучы пра славянскую агульнасьць, Адам Міцкевіч называў у ліку славянскіх народаў палякаў, расейцаў, чэхаў, ілірыйцаў, сэрбаў, ліцьвінаў і казакоў^[ag], а яшчэ раней, у час свайго знаходжаньня ў Коўне (1819—1823), паводле ўласнага прызнаньня, навучаў там «жмудзкіх лбоў» (польск. «Żmudzkich łbów»)^[236].

«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў Вільні» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў Магілёўскай губэрні» (1882 г.)

Заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч (1808—1884), хоць і нарадзіўся і правёў цэлае жыцьцё на Рэчыччыне і Меншчыне, лічыў, што ён вырас «сярод ліцьвінаў»^[237][116]. «Літвой» ён лічыў Менск, у якім тады жыў^[238][230].

Народжанага на гістарычнай Случчыне беларускага паэта Ўладзіслава Сыракомлю (Людвіка Кандратовіча) (1823—1862) сучасьнікі называлі «лірнікам літоўскім»^[230], «літоўскім паэтам», «песьняром Літвы». Сам ён неаднаразова казаў «Я — ліцьвін» і падкрэсьліваў, што і яго прапрадзед быў «шчырым ліцьвінам»^[239]. У 1855 годзе Ўладзіслаў Сыракомля пісаў пра творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча: «Пекная гэта галіна славянскай мовы… і старая! Бо гэта мова нашага Літоўскага статута і заканадаўства… на ёй размаўлялі тры чвэрці даўняй Літвы, народ, шляхта і паны»^[240]. А ў адным з сваіх вершаў паэт падкрэсьліваў: «Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: Хай жыве наша Літва! Хай жывуць ліцьвіны!»^[ah][242].

«Ліцьвінка зь вербамі» пэндзьля Канута Русецкага: больш раньняя вэрсія, набытая Іванам Луцкевічам для Віленскага беларускага музэю (налева) і больш позьняя, якая патрапіла ў калекцыю Летувіскага мастацкага музэю (направа)

Беларускі пісьменьнік Арцём Вярыга-Дарэўскі (1816—1884), які нарадзіўся на Полаччыне і жыў у Віцебску, пісаў у сваім творы: «Літва — родная зямелька». Ягоны верш «Ліцьвінам, што запісаліся ў мой „Альбом“, на разьвітаньне» (1858 год) адрасаваны маладым беларускім літаратарам. У ім аўтар усклікаў: «Чый гэта голас? Гэты словы нашы, браценькі-літоўцы»^[238][243].

Славуты навуковец-дасьледнік, геоляг і мінэроляг Ігнат Дамейка (1802—1889), які вызнаваў сябе ліцьвінам («… усё роўна памру ліцьвінам») у сваіх успамінах пра Яна Чачота і Адама Міцкевіча адзначаў, што «Два нашы студэнты Наваградзкай школы з гадоў маленства добра ведалі наш літоўскі люд, палюбілі яго песьні, прасякнуліся яго духам і паэзіяй, да чаго, вядома ж, прычынілася і тое, што малое мястэчка Наваградак ня шмат чым адрозьнівалася ад нашых вёсак і засьценкаў. Школьнае жыцьцё было хутчэй сельскае. Сябры хадзілі на кірмашы, на царкоўныя ўрачыстасьці, бывалі на сялянскіх вясельлях, дажынках і хаўтурах. У тыя школьныя часы ўбогая страха і народная песьня распалілі ў абодвух першы паэтычны агонь. Адам хутка ўзьнёсься да высокай сфэры сваіх цудоўных твораў. Ян жа да сьмерці застаўся верны народнай паэзіі…»^[244]. У сваёй кнізе «Мае падарожжы» Ігнат Дамейка, апісваючы інтэрнацыянальны склад паўстанцкіх аддзелаў, практычна ў кожным выпадку называе нацыянальную прыналежнасьць таго ці іншага афіцэра або жаўнера. Ён дакладна выдзяляе каронных (г. зн. палякаў), жамойтаў (сучасных летувісаў) і «нашых ліцьвінаў» (сучасных беларусаў). Прытым Дамейка не праводзіць ніякай нацыянальнай мяжы паміж літоўскай (беларускай) шляхтай і сялянамі. Для яго яны ўсе — «нашы ліцьвіны». У дыплёме ганаровага доктара мэдыцыны, выдадзенага Ігнату Дамейку ў Кракаўскім Ягелонскім унівэрсытэце ў 1887 годзе, пазначана «… слаўнаму мужу Ігнату Дамейку, ліцьвіну…»^[245].

Народжаны на Берасьцейшчыне праваслаўны сьвятар і літаратар Плакід Янкоўскі (1810—1872) у час свайго побыту ў Жыровічах намагаўся зладзіць выдавецкі праект «Ліцьвіны» — стварэньне шэрагу адметных тыпаў жыхароў Літвы, у якім меліся ўзяць удзел вядомыя літаратары^[246][ai]. Ліцьвінамі сябе вызначалі народжаныя на Падляшшы беларускія гісторык Ігнат Даніловіч і мовазнаўца Міхал Баброўскі, дзеці ўніяцкіх сьвятароў^[248]. Народжаны на Гарадзеншчыне гісторык Міхаіл Каяловіч, які пазьней стаў адным з пачынальнікаў ідэалёгіі г.зв. «заходнерусізму», сьпярша вызначаў сябе ліцьвінам^[249]. У 1861 годзе, пачуўшы пра хваляваньні на радзіме Зыгмунт Мінейка вярнуўся зь Пецярбургу дамоў, каб распачаць антыцарскую агітацыю сярод сялянаў. Як сьведчыць у кнізе «Імёны свабоды» Ўладзімер Арлоў, у жніўні 1861 году агент III аддзелу даносіў расейскаму начальству, што «кадэт Зыгмунт Мінейка ходзіць пераапрануты селянінам і разносіць складзеную нейкім Марцінкевічам на народнай мове „Гутарку старога Дзеда“, дзе ў вершах паказваецца лёс Літвы і ўвесь прыгнёт прыпісваецца расейскаму ўраду»^[aj][250]. «Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў», — пісаў пра Піншчыну Фёдар Дастаеўскі (1821—1881)^[238][230]. Ён жа зазначаў пра Віцебшчыну: «тая частка Літвы, дзе разьмяшчаўся маёнтак майго бацькі(ru), знаходзілася на граніцы з Расеяй»^[251]. Знакамітая пісьменьніца Эліза Ажэшка (1841—1910) неаднаразова падпісвалася як Габрыэла Ліцьвінка (польск. Gabriela Litwinka) або проста Li…ka (скарочаная форма: ліцьвінка)^[252]. Паводле дзёньніку Алены Скірмунт, часткова апублікаванага ў 1876 годзе пад назвай «3 жыцьця літвінкі, 1827—1874»: «Рослаў. Павінна быць Смаленская губэрня, адна з складных частак Вялікарасеі? О, не! Гэта наша Смаленскае ваяводзтва! Людзі такога ж самага тыпу, з той жа мовай і ўборамі. Праўда, сядзібы ў многім сталі больш брыдкія, хаця і зараз вялікія»^[253].

Першая старонка нявыдадзенай Мужыцкай праўды, кастрычнік 1862 г.

Беларускі герой-рэвалюцыянэр Кастусь Каліноўскі (1838—1864), які заўсёды зьвяртаўся да народу ў беларускай мове, менаваў свой родны край (ён нарадзіўся на Гарадзеншчыне) «Літвой»^[ak]. Тым часам сучасьнікі называлі Каліноўскага адным з найбольш «высакародных мужоў Літвы», у жамойцкіх песьнях ён выступае як «кароль Літвы»^[254]. «Літоўскім народам», для якога адрасаваў Каліноўскі «Мужыцкую праўду», называў беларусаў паўстанец Юры (Ежы) Кучэўскі-Порай^[255][254]. У 1989 годзе ў віленскім касьцёле Сьвятога Францішка Азіскага знайшлі рукапісны дакумэнт пад назвай «№ 6 Мужыцкая праўда». Тэкст газэты падрыхтавалі ў кастрычніку 1862 году, аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ^[256][257]:

	Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <...> Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся літоўцы.

Разам з тым, у «Лістах з-пад шыбеніцы» Кастусь Каліноўскі ўжо гаворыць пра «літоўцаў і беларусаў» (аднак не ўпамінае «жмудзінаў» — як тады звычайна называлі летувісаў): «Калі ронд польскі ўсім братнім народам дае самарондства, маскаль мала таго, што гэтак не робіць, но яшчэ там, гдзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-беларуску, як народ таго хоча»^[258]. Пагатоў жамойцкі біскуп Матэвус Валанчус яшчэ перад паўстаньнем дамогся дазволу ад расейскіх уладаў адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-жамойцку (па-летувіску)^[259], а па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады, увогуле, зрабілі летувіскую мовай навучаньня ў Мар’ямпальскай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Тым часам выкладаньне беларускай мовы ў школах усіх узроўняў было пад забаронай^[259].

Яшчэ выдадзены ў 1832 годзе расейскім літаратарам і перакладнікам Іванам Гур'янавым(ru) навучальны дапаможнік падаваў наступныя зьвесткі пра насельніцтва Смаленскай губэрні: «апроч расіянаў, частка літоўцаў»^[260]. У 1851 годзе расейска-нямецкі навуковец Пётар Кёпэн(be) зьвяртаў увагу на тое, што расейцы і ўкраінцы называюць беларусаў «ліцьвінамі» або «літвой»^[al][261]. Францускі географ і гісторык Элізэ Рэклю(en) ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год, перавыдаваўся па-расейску ў 1883 і 1898 гадох^[am]) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі традыцыйна працягвалі называць беларусаў, тады як летувісаў — жамойтамі^[an]:

	...нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, «ліцьвінамі» звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе[ao][ap] даюць назву «жамойтаў» альбо «жмудзінаў». Арыгінальны тэкст  (рас.) …даже теперь еще в Польше, как и в России, «литвинами» обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название «жмудов» или «жмудинов».
—Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. С. 124.

Падобныя зьвесткі адзначыў у 1894 годзе заснавальнік сучаснай францускай школы геаграфіі і геапалітыкі Поль Відаль дэ ля Бляш(en): «…і сёння расейцы і палякі называюць беларусаў гэтай краіны [Белай Русі] літоўцамі, а літоўцаў жамойтамі»^[aq][267]. Яшчэ ў 1842 годзе адзначалася, што ўкраінцы называюць беларусаў ліцьвінам^[268], у 1861 годзе пра гэта заўважаў украінскі фальклярыст Анатоль Сьвідніцкі(uk)^[269]. У 1865 годзе народжаны на Чарнігаўшчыне генэрал і вайсковы гісторык Міхайла Дамантовіч(uk) сьведчыў, што ўкраінцы «гэтым імём [ліцьвіны]… называюць увогуле ўсіх беларусаў»^[270]. У 1873 годзе ўкраінскі лексыкограф і этнограф Міхайла Леўчанка(uk) падаў у сваім слоўніку «народныя ўкраінскія назвы»: для Беларусі — «Литва», для беларуса — «литвак, литвин, білорусець»^[271]. У 1876 годзе ўкраінскі этнограф Іван Нячуй-Лявіцкі(uk) сьведчыў, што «цяпер у нас на Ўкраіне ліцьвінамі завуць беларусаў і чарнарусаў, што жывуць на далёкім Пелесьсі, у Менскай, Магілёўскай, Віцебскай і Віленскай губэрні»^[272][273]. У часопісе «Этнаграфічны агляд» (1889 год) адзначалася, што «ліцьвінамі ўкраінцы называюць беларусаў»^[274], а ў 1904 годзе Магілёўскія япархіяльныя ведамасьці паведамлялі, што ў Кіеў «штогод накіроўваюцца цэлыя натоўпы вернікаў зь Беларусі, якіх там называюць ліцьвінамі»^[275]. Славяназнаўца Восіп Пэрвольф(uk) сьведчыў у 1893 годзе, што ўкраінцы дагэтуль называюць беларусаў ліцьвінамі^[ar][276], а ў 1909 годзе ўкраінскі мовазнаўца і этнограф Канстантын Міхальчук(uk) зазначаў, што ўкраінцы дагэтуль называюць Беларусь Літвой, а беларусаў — ліцьвінамі або літвакамі^[277]. Апроч таго, тагачасныя дасьледнікі зафіксавалі некалькі традыцыйных украінскіх выразаў пра беларусаў: «хіба лихо озме литвина, щоб він не дзекнув»^[278] або «лихо (чорт) литвинка (литвина) нападе, як не дзєкне (коли не цвенькне)», а таксама «кортить литвинка (ляцвіну), як не дзєкне (щоб не дзєкнуть)»^[279]. Тым часам яшчэ ў 1889 годзе адзначалася, што «і за Бугам, напрыклад у Седлецкай губэрні [цяпер Польшча], беларуса іначай не назавуць, як ліцьвінам»^[as]. Пра тое, што палякі-мазуры называюць беларусаў ліцьвінамі, сьведчылі ў 1907 годзе^[281]. Увогуле, традыцыйнае называньне ва ўсходняй частцы Польшчы ліцьвінамі (польск. «Lićwini») мясцовых беларусаў адзначаецца і да нашага часу^{[282][283][at]}. Таксама ліцьвінамі традыцыйна называлі беларусаў Латгаліі (Латвія)^[285]. Яшчэ ў 1899 годзе гісторык і краязнаўца Ўладзімер Міхневіч(ru) засьведчыў, што расейцы ў той час таксама ўсё яшчэ называлі беларусаў ліцьвінамі^[au][286]. «Тлумачальны слоўнік жывой вялікарускай мовы» расейскага навукоўца і пісьменьніка Ўладзімера Даля падае наступныя расейскія выразы пра беларусаў: «как не закаивайся литвин, а дзекнет», «только мертвый литвин не дзекнет», «разве лихо возьмет литвина. чтоб он не дзекнул»^[287], «литвин нацокает, что и не разберешь его; поколе жив смолянин не нацокается»^[288], а таксама прыводзіць назву «литвины мякинники» як «найменьне беларусаў і псковічаў»^[289]. Увогуле, у пагранічных зь Беларусьсю раёнах Расеі назва ліцьвіны існавала да сярэдзіны XX стагодзьдзя^[290]. Жыхары Курскай і Арлоўскай абласьцей Расеі называлі беларусаў «ліцьвінамі» ажно да Другой сусьветнай вайны^[238][291].

Яшчэ ў 1864 годзе нямецкі этнограф і палкоўнік арміі Расейскай імпэрыі Радэрык фон Эркерт, які не прызнаваў беларусаў асобнай народнасьцю і па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў на заказ расейскіх уладаў дасьледаваў этнічную тэрыторыя беларусаў, пакінуў наступнае сьцьверджаньне^[292]:

	Мову сваю прасталюдзін называе простай, а самаго сябе Рускім, часта нават Літоўцам (паводле палітычных паданьняў), ці проста селянінам <…> Польская шляхта, а асабліва каталіцкае духавенства, часта выкарыстоўвае тэрмін „Літоўцы“ датычна тых каталікоў, у якіх роднай мовай засталася руская. Арыгінальны тэкст  (рас.) Язык свой простолюдин называет простым, а самого себя Русским, часто даже Литовцем (по политически преданиям), или просто крестъянином <…> Польское дворянство, а в особенности католическое духовенство часто употребляет выражение «Литовцы» о тех католиках, у которых родным языком остался русский.
—Эркерт Р. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. — СПб., 1864. С. 8.

Паводле беларускай народнай песьні, добра вядомай з парыскай лекцыі пра Беларусь Аляксандра Рыпінскага^[293] (1840 год), апісаньня Барысаўскага павету Яўстаха Тышкевіча^[294] (1847 год), слоўніка Насовіча і зборніка беларускіх песень Пятра Бяссонава — «Кузьма і Дзям’ян два ліцьвіны^[av], прынесьлі гаршочак бацьвіньня»^[aw], а паводле варыяцыі гэтай жа песьні на Піншчыне — «два літвіны із Дывін прынесьлі гаршчык батвін»^[297]. Таксама ў аповесьці 1840 году беларускамоўны селянін называе сябе ліцьвінам («ja Lićwin»), адзначаючы, што ён прыехаў зь Нясьвіжу «ад нашага князя Радзівіла»^[50].

Першая старонка працы М. Косіч пра ліцьвінаў-беларусаў, 1901 г.

У 1901 годзе беларуская фальклярыстка і этнаграфістка Марыя Косіч выдала працу «Ліцьвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні», прысьвечаную вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры ліцьвінаў (беларусаў) гістарычнай Старадубшчыны, улучанай расейскімі ўладамі ў склад Чарнігаўскай губэрні. Яшчэ сураскі шляхціч Рыгор Есімонтаўскі ў сваёй кнізе «Апісаньне Сураскага павету Чарнігаўскай губэрні» (1846 год) адзначаў, што «усё насельніцтва Сураскага павету… носіць народную назву ліцьвінаў»^[ax][298]. Тым часам, паводле сьведчаньня супрацоўніка Этнаграфічнага аддзелу Расейскага імпэратарскага музэю Данілы Сьвяцкага (1909 год), жыхары Трубчэўскага павету называлі сябе «літвой»^[299]. А мовазнаўца Антон Палявы засьведчыў наступную інфармацыю пра жыхароў Навазыбкаўскага павету^[300][301]:

	«Калі б вы папыталіся ў селака Навазыбкаўскага павету, прыкладам, гэтак: „Хто вы такія? да якое нацыі належыце?“ — то пачулі б такі адказ: „Хто мы?! Мы руськія“ [г.зн. праваслаўныя — заўвага Янкі Станкевіча]. Калі вы далей папытаецеся: „Якія „руськія“? — Велікарусы, ці што?“ дык узноў пачуеце адказ: „Ды не, якія мы там Велікарусы? Не, мы не Маскалі“. „Ды хто ж вы тады, Украінцы?“ „Не, і не Ўкраінцы!“ „Ды хто ж, наапошку: не Маскалі, не Ўкраінцы, а хто ж?“ І вось… скажуць вам: „Мы Літва, Ліцьвіны“»

Антон Палявы паведамляў у сваіх чытаньнях для маскоўскай дыялекталягічнай камісіі ў 1925 годзе (пра ліцьвінаў Навазыбкаўскага павету): «Гэтыя песьні яшчэ больш пераконваюць у тым, што мова навазыбкаўскіх ліцьвінаў ёсьць мовай беларускай, а гэткім спосабам, і самі ліцьвіны — таксама ёсьць беларусамі»^[302][303].

Менск Літоўскі. З вокладкі кнігі Аляксандра Ельскага, 1900 г.

Народжаны ў Смаленску географ Сяргей Меч(ru) адзначаў (у тым ліку на падставе ўласнай вандроўкі ў 1894 годзе), што ў басэйне Нёману беларусы называюць сябе ліцьвінамі, тым часам летувісаў «больш за ўсё ў Ковенскай і Віленскай губэрнях, дзе яны вядомыя пад імём жмудзінаў»^[ay][304]. Паводле апублікаванай у 1902 годзе працы этнографа Паўла Шэйна, беларускамоўныя сяляне Гарадзенскай губэрні «…не называюць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічаць сябе ліцьвінамі»^[az][55]. Шырокае бытаваньне саманазвы «ліцьвіны» ў Лідзкім павеце Віленскай губэрні і Слонімскім павеце Гарадзенскай губэрні засьведчыў фальклярыст і этнограф Міхал Федароўскі, які зьбіраў этнаграфічную беларушчыну ў 1877—1904 гадох: «у Слонімскім павеце называе люд [беларускі]: сябе — ліцьвінамі, жмудзінаў — гіргатунамі»^[ba][305]. Пра тое, што «тутэйшыя» да нядаўняга часу называлі сябе ліцьвінамі і што былі спробы ўтрымаць пры сабе гэтую назву з адрознасьцю ад «ковенскіх летувісаў» сьведчыла ў 1933 годзе выданьне Наваградзкага ваяводзтва міжваеннай Польскай Рэспублікі^[bb]. Тым часам этнограф і фальклярыст Аляксандар Сержпутоўскі засьведчыў бытаваньне саманазвы «ліцьвіны» ў Слуцкім і Мазырскім паветах Менскай губэрні^[bc][57]. Апроч таго, ліцьвінамі вызначала сябе беларускамоўнае насельніцтва на поўдні гістарычнай Рэчыччыны (Харобічы і ваколіцы)^{[bd][307][308]}. У 1924 годзе адзін з пачынальнікаў Беларускага нацыянальнага адраджэньня Вацлаў Ластоўскі зазначаў, што беларусы працягвалі называць сябе ліцьвінамі «ў Чарнігаўшчыне, ва ўсходняй Магілёўшчыне і Смаленшчыне»^[309].

Увогуле, шырокае бытаваньне сярод беларусаў саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. прызнавалі асобныя дзеячы летувіскага нацыянальнага руху. Ксёндз Ян Жылінскі(lt) ў летувіскай газэце Viltis(be) (№ 29, 1909 год)^[310] сьведчыў: «Ёсьць шмат беларусаў, якія проста называюць сябе ліцьвінамі і хочуць імі быць, гэтак жа, як ліцьвіны, што гавораць па-польску. Добра было б, калі б і яны мелі сваё выданьне ў беларускай мове»^[311]. Тым часам летувіскі гісторык Мечыслаў Давойна-Сільвястровіч(pl) у польскамоўным выданьні «Litwa» (№ 11/12, 1911 год) зазначаў: «беларусы, назва якіх належыць на больш новых, маюць права на назву ліцьвінаў [літоўцаў]… іх суседзі і яны самі сябе называюць ліцьвінамі, пісаны ў іх мове статут называецца літоўскім, храністы і старыя дакумэнты называюць іх мову літоўскай»^[be][312].

Ужываньне беларускай саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. засьведчыў клясык беларускай літаратуры Якуб Колас (Канстантын Міцкевіч) у сваёй аўтабіяграфічнай трылёгіі «На ростанях»^[bf][313]: «Пан падлоўчы быў родам дзесь з Гарадзеншчыны і паходзіў, як ён казаў сам, з старога дваранскага роду. Тутэйшае жыхарства лічыла яго палякам, сам жа пан падлоўчы з гэтым не згаджаўся. „Я — ліцьвін“, — зь нейкаю гордасьцю зазначаў пан падлоўчы і сваю належнасьць да ліцьвінаў даводзіў, паміж іншым, і тым, што яго прозьвішча — Баранкевіч — мела канчатак на „іч“, тады як чыста польскія прозьвішчы канчаюцца на „скі“: Жулаўскі, Дамброўскі, Галонскі. Даведаўшыся, што прозьвішча новага настаўніка Лабановіч, падлоўчы пры спатканьні зь ім прыметна выказаў адзнакі здавальненьня, як гэта бывае тады, калі нам на чужыне прыходзіцца спаткацца зь земляком. — То і пан — ліцьвін! — весела сказаў ён маладому настаўніку і пастукаў яго па плячы. <…> Гаварыў падлоўчы Баранкевіч найбольш добраю беларускаю моваю»^[60][116].

Паводле ўспамінаў беларускага грамадзкага дзеяча, пэдагога і актывіста беларускай дыяспары ў ЗША Яўхіма Кіпеля (1896—1969), назва ліцьвіны захоўвалася ў ваколіцах Бабруйску (гістарычная Рэчыччына): «У Бабруйшчыне, і там, дзе я рос, тады яшчэ быў папулярны назоў „Літва“, а мы былі „ліцьвіны“. Было й німала тых, хто памятаў, што й край называўся „Літвой“. Было яшчэ таксама шмат сьветкаў паўстаньня 1863—1864 гадоў. Мой дзед па бацьку быў у паўстаньні, ды ў Машнічах, Слаўкавічах, Байлюкох і іншых суседніх вёсках і сёлах яшчэ былі жывымі сьветкі ды ўдзельнікі паўстаньня. „Мы — Літва“, — казаў мне заўсёды мой дзед. Ды й іншыя дзяды нам, дзецям, заўсёды казалі, што тут заўсёды была Літва. <…> Памяць пра Літву перахоўвалі ня толькі нашыя дзяды ды паны, як Быкоўскі, але й маладзейшыя людзі, і гэтыя ўспаміны перадавалі нам»^[59]. Паводле ўспамінаў беларускага паэта Аляксандра Яцэвіча (Алеся Змагара), удзельніка Слуцкага збройнага чыну і кіраўніка эмігранцкай арганізацыі «Беларускі вызвольны рух», назва ліцьвіны таксама бытавала на гістарычнай Случчыне: «Што датычыцца майго дзеда па мацеры, то… ён быў таленавіты красамоўца — баечнік. Апавядаў ён вельмі цікавыя байкі, часта пераплятаючы з гістарычнымі слаўнымі падзеямі Вялікага Княства Літоўскага. „Ведайце, дзеткі, — казаў ён, — што мы ня рускія. Мы й не беларусы. Мы — ліцьвіны. Наша слаўнае калісь магутнае Вялікае Княства Літоўскае заваявалі маскалі, назвалі сябе рускімі, а нам далі назоў „беларусы“ дзеля падабенства з рускімі. Не забудзьце гэтага, як вырасьцеце. Любеце волю“»^[61]. Тым часам народжаны на Ашмяншчыне беларускі рэлігійны дзяяч Францішак Чарняўскі пісаў у сваім лісьце да іншага ўдзельніка беларускага хрысьціянскага руху Пятра Татарыновіча, народжанага на Случчыне: «Да мяне прыходзіла „Наша Ніва“. Калі я быў у гарадзкім вучылішчы, адзін зь сяброў мяне запытаў: „Кім мы ёсьць: адны нас залічаюць да палякаў, другія да рускіх?“. Мой адказ, што мы не адно, ані другое. Ведаем з гісторыі, што наш назоў ліцьвіны, але нашы адраджэнцы ідуць да адражэньня пад назовам Беларусь. Незадоўга пасьля таго і школьная ўлада ведала за каго я сябе ўважаю. А калі пайшоў да інспэктара, каб атрымаць пасьведчаньне, якое было патрэбным пры ўступленьні ў сэмінарыю, той радзіў мне беларускасьцяй не займацца, бо гэта цемната і мова брыдкая… Я адважыўся сказаць; „Праўда, народ наш цёмны, але не са сваёй віны, а што датычыць мовы, то мне здаеца, што яна ёсьць харашэйшай і ад рускай і ад польскай“»^[62].

Літоўская мова

Першы запіс

Вялікі князь Кейстут

У 1351 годзе князь Кейстут (брат вялікага князя літоўскага Альгерда) рушыў у Вугоршчыну ў выправу з вайсковымі аддзеламі з Трокаў, Горадні, Дарагічына і Берасьця. У час сустрэчы вугорскі кароль Людвік (Лаёш) Вялікі і князь Кейстут учынілі мір, і на знак замірэньня Кейстут загадаў зарэзаць быка і па забіцьці павярнуўся да свайго войска і пракрычаў «па-літоўску» (паводле вугорскай кронікі, lithwanice): «Рагаціна — розьні нашы. Госпад на ны!» (па-стараславянску «на ны» азначае «на нас»^[bg][314]), у запісе кронікі — «rogachina roznenachy gospanany», што перамовілі яго ліцьвіны (Lithwani). З тым, што гэтая прамова ёсьць узорам славянскай мовы, пагаджаецца большасьць дасьледнікаў: Аляксандар Мяжынскі, Аляксандар Брукнэр, Стывэн Крыстафэр Роўэл, Андраш Золтан(be) ды іншыя^[315].

Славянская літоўская мова

Асноўныя артыкулы: Старабеларуская мова і Беларуская мова

Пячаць Жыгімонта Кейстутавіча з Пагоняй, 1411 г.

За часамі Вялікага Княства Літоўскага беларускую мову азначалі літоўскай (мовай літоўскага народу) вялікі князь Ягайла ў агульназемскім прывілеі для Літвы 1387 году, першы віленскі біскуп (1388—1398) Андрэй Васіла ў сваім тэстамэнце ды іншыя ліцьвіны, а таксама замежнікі (напрыклад, чэскі тэоляг Геранім Праскі, які ў канцы XIV ст. быў місіянэрам у Літве, пісаў, што ў гэтай дзяржаве «мова народу ёсьць славянскай», а паводле назвы дзяржавы яе называюць «літоўскай»^[141][291]). Беларуская мова, якая ў Вялікім Княстве Літоўскім называлася літоўскай, была мовай літоўскага народу і афіцыйнай мовай гаспадарства, на ёй складаліся ўрадавыя лісты і судовыя выракі, вялося дыпляматычнае ліставаньне з замежнымі краямі^[bh].

Вітаўт Вялікі з гербам Калюмнамі

Гісторык Павал Урбан зьвяртае ўвагу на вялікую колькасьць беларускіх тлумачальных тэрмінаў у граматах літоўскіх князёў і баяраў, складзеных у XIV—XV стагодзьдзях на лацінскай мове. Такое ўжываньне выняткова славянскіх тлумачальных тэрмінаў ня толькі ў дакумэнтах, пісаных у дзяржаўнай канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага, але і аформленых па-за канцылярыяй звычайнымі ліцьвінамі, ёсьць беспасярэднім сьведчаньнем, што тыя карысталіся ўласнымі, а не чужымі моўнымі выразамі^[317]. Пагатоў у многіх выпадках беларускія словы падаваліся з азначэньнем «народны» («гутарковы»), а самі такія дакумэнты нярэдка складаліся ў беларускіх мясцовасьцях, прылеглых да сучаснага беларуска-летувіскага этнічнага памежжа. У 1358 годзе дзеля вызначэньня дакладнай мяжы паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Мазоўшам у Горадні склікалі адмысловы сойм зь літоўскіх і мазоўскіх князёў і баяраў. У лацінскім акце разьмежаваньня, выдадзеным у Горадні 13 жніўня 1358 годзе князямі Кейстутам, Патрыкеем і Войшвілтам і баярамі Айкшам, Алізарам і Васком Кірдзеевічамі, ужылі трансьлітараваныя ў лаціну «гутарковыя» назвы памежных пунктаў «Каменны брод» (in vulgari a Kamyoni brod) і «вусьце вялікай стругі» (uscze welikey strugi)^[318]. У лацінскай дароўнай грамаце касьцёлу ў Ашмянах ваяводы віленскага Альбэрта Манівіда ад 1407 году ўжываецца «народны» выраз «паўустаўнае» (vulgariter dictam pol ustavy)^[319]. Князь Жыгімонт Кейстутавіч у сваёй лацінскай грамаце ад 1411 году згадваў гутарковую (vulgariter dicitur) меру «пуд воску» (pud vosku)^[320]. А ў дароўнай грамаце ад 1434 году, якой Жыгімонт Кейстутавіч ужо будучы вялікім князем запісаў Віленскай катэдры наданьні ў Медніцкай, Дубінскай, Лынгмянскай і Немянчынскай валасьцях, згадваліся загароджы на рацэ, якія па-народнаму называліся «язы»^[bi] (vulgariter jazi). У лісьце да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага ад 1420 году вялікі князь Вітаўт ужыў выраз «ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“»^[bj] (indagines, alias in vulgari hayn)^[324]. У 1423 годзе ён зацьвердзіў дароўную грамату віленскага ваяводы Альбэрта Манівіда капліцы пры Віленскай катэдры, дзе загадвалася тром «сем’ям» (familiae vulgariter siemie) Цярэнцевічаў (Terentiewiczy) даваць «лукно пяціпяднае» (lukno petypedne) мёду, а братам Львовічам (Lwowiczy) і Небутовічам (Nebutowiczy) — «лукно шасьціпяднае» (vulgariter lukno szescipedne) мёду на карысьць той капліцы^[325]. У дароўнай грамаце віленскага мяшчаніна Мацея Волаха і яго жонкі Дароты Віленскаму кляштару францішканаў ад 1422 году лацінскі выраз «situm circa fluvium Niemesz» («разьмешчаны ля ракі Нямежы») патлумачылі гутарковым выразам «на Нямежы» (in vulgari comuniter dicendo na Nemeszi)^[325]. У 1434 годзе ў дароўнай грамаце, якой Андрэй Саковіч, дзедзіч Немянчына, надаваў Віленскай катэдры дзесяціну з свайго двара ў Сьвянцянах, згадваліся мясцовыя жыхары Войтка, два Мікіты, Кузьма Сямашыч (Cusma Semaszicz), Кастусь Пуршка (Costhus alius Purschka) ды іншыя. Некаторыя зь іх былі ўдзельнікамі суполак бортнікаў, якія па-народнаму называліся «сябрылы» (alias sabrili); супольнік такой сябрылы называўся «сябрыч» (alias sabricz)^[325]. У грамаце 1436 году, якой Конрад Кучук (Cunradus alias Kuczuc), дзедзіч Жырмуноў, чыніў наданьне Віленскаму касьцёлу францішканаў, згадвалася мера мёду, якая па-народнаму называлася «шацец» (vulgariter dictam szathec)^[325]. У грамаце 1437 году Станіслаў Даўгайла, харужы віленскі, надаваў Віленскай катэдры сваю зямлю Навіны (Nowiny) на дзесяць «бочак» (ad decem tunnas alias beczki)^[326]. У 1451 годзе кашталян віленскі Сямён Гедыгольдавіч заснаваў касьцёл у сваёй вотчыне Вішневе і надаў яму зямлю «з пашняй» (cum agro alias z pasznia) і лугі, па-народнаму менаваныя «сенажаці» (prata alias sianozaczy). У 1452 годзе Магдалена, удава старосты лідзкага Ягінта, надала Віленскаму кляштару францішканаў «пашню» (agrum alias pasznia) зь людзьмі ў Тракелях. У 1459 годзе пан Андрэй Даўгердавіч надаў касьцёлу ў Лынтупах людзей, якія мусілі даваць «бязьмен» мёду (bezmien mellis) або «пуд» мёду (pud mellis), а таксама пэўную меру «грачыхі» (hreczychy)^[326].

Ліцьвіны часта падавалі ў дакумэнтах свае славянскія народныя формы імёнаў або прозьвішчы на -віч: nos dominus Basilius alias Waschko Sakowycz (1444 год)^[327], dominus Andreas alias Hrimko Surwiłowicz (каля 1450 году)^[328], Petrus alias Dobrogost Narbutowicz^[329] (1471 год)^[330], Petrus alias Szenko Gyedygoldowicz (1485 год)^[331] ды іншыя^[332].

Ліст вялікага князя Вітаўта рыскаму бурмістру на беларускай мове з подпісам «Сам», 1399 г.

Яшчэ ў XIII ст. прускі храніст Хрысьціян пісаў: «Калісьці Вэнэдыя, цяпер Літванія, адсюль назва Вэнэдзкай затокі» і такім спосабам лічыў пачатковую Літву славянскай краінай^[333]. У 1440-х гадох славянскай назваў літоўскую мову пісьменьнік і гуманіст, будучы рымскі папа Энэа Сыльвіё Пікаляміні: «Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская»^{[bk][335][336][11]}. Невядомы сучасьнік Яна Длугаша ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы^[bl]»^[11]. Гісторык Павал Урбан зьвяртае ўвагу на тое, што хоць сам Длугаш адзначыўся супярэчлівымі сьцьверджаньнямі пра мову ліцьвінаў, якіх залічваў да славянізаваных балтаў гэтак званага «італійскага паходжаньня»^[338], аднак апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і жамойтаў храніст засьведчыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў^[bm][340]. Тым часам вялікі князь Гедзімін запрашаў з Захаду ў Вялікае Княства Літоўскае дзеля хрышчэньня ліцьвінаў манахаў-прапаведнікаў, якія валодалі «польскай» і «рускай» мовамі^[341].

У грамаце вялікага князя Аляксандра да біскупа віленскага Войцеха Табара ад 1503 году пан Іван Сапега, які працаваў у славянскім сакратарыяце Вялікага Княства Літоўскага і фактычна азначаўся ў дзьвюх папскіх булах ад 1501 году як «сакратар рускай мовы» («secretarius Ruthenicus», «in cancellaria Ruthenica secretarium et capitaneum»), характарызаваўся як «secretario nostro Litvano» («secretarius noster Litvanus»), што варта разумець як «сакратар літоўскай мовы»^[342]. Паводле гісторыка Паўла Урбана, гэта ёсьць адным зь сьведчаньняў працэсу сьціраньня этнічнай мяжы паміж ліцьвінамі і русінамі ў XV—XVI стагодзьдзях^[343]. Увогуле, атаясамліваньне Літвы і Русі адзначаў яшчэ польска-прускі гісторык і этнограф XVII ст. Мацей Прэторыюс(pl), тлумачэньне якому бачыў у агульным паходжаньнем рускіх і літоўскіх княскіх дынастыяў — «з Прусаў»^[344]. Ён жа сьцьвярджаў паходжаньне назвы літвы ад люцічаў^[345], а таксама сьведчыў, што «літоўская мова ёсьць настолькі пашыранай у Русі, што літоўскую мову называюць рускай і рускую — літоўскай»^[bn][346], на што зьвяртае ўвагу Вацлаў Пануцэвіч^[347]. Паводле гісторыка Андрэя Катлярчука, азначэньне старой беларускай літаратурнай мовы як «рускай» (паралельна зь яе азначэньнем «літоўскай» — як гутарковай мовы ліцьвінаў) тлумачыцца тым, што яна ўжывала на пісьме кірылічныя «рускія» літары^[348].

Вялікі князь Жыгімонт Стары ў сваёй лацінамоўнай грамаце Дарагічынскай зямлі (Вільня, 1516 год) адзначаў, што ў «народнай літоўскай мове» (лац. vulgo Lituanico) судовыя выканаўцы называюцца «дзецкія» (Dzieczkie)^[349][350]. Вялікі князь Жыгімонт Аўгуст ва ўмове 1545 году з прускім герцагам Альбрэхтам Гогенцолернам, пляменьнікам свайго бацькі Жыгімонта Старога, назваў беларускую мову «роднай», «нашай»: лац. vsque ut lingua Teutonica vocant Rogort, nostra vero vulgari Raigrod^[351]. Тым часам Альбрэхт Прускі ва ўласным выкладзе той умовы азначыў гэтую мову літоўскай: «Lithuanica vero volgari Raigrod»^[352]. Літоўскія паны-камісары (Вацлаў, біскуп жамойцкі; Рыгор Осьцік, кашталян віленскі; Аляксандар Хадкевіч, ваявода наваградзкі; Ян Даманоўскі, пробст Віленскі; Мікалай Нарбут, капітан мазырскі) зьвярнулі ўвагу на неадпаведнасьць некаторых месцаў у лісьце прускага герцага да ліста вялікага князя, але абмінулі як нейкую неадпаведнасьць сьцьверджаньне, што «Райгрод» ёсьць назвай «у народнай літоўскай мове»^[353]. У лістох Салямона Рысінскага захаваліся ўпаміны пра эпіграму ў гонар Радзівілаў на «народнай мове» аўтарства Андрэя Рымшы^[354], які падпісваў свае творы словам Ліцьвін^[355] (у тым ліку беларускамоўны «На гербы яснавяльможнага пана… Тэадора Скуміна»). Апроч таго, Салямон Рысінскі пераклаў вершы Андрэя Рымшы зь «мясцовай мовы» на лацінскую^[356].

Першая старонка Ярмолінскага летапісу(ru): «Бысть Словѣнскіи азыкъ отъ седмідесять і дву азыкъ едінъ… раззiдошася по земли и прозвашеся своимі имены, сѣдше на которомъ мѣстѣ… сѣдоша на Вислѣ рѣцѣ и прозвашася Ляхове, а инии Лютичи, а инии Литва, а иніи Мазовшане, а инiи Поморяне»^[357]

Такія эўрапейскія навукоўцы, як Гэртман Шэдэль у «Сусьветнай хроніцы» (1493 год)^[358][11], дырэктар Нюрнбэрскае гімназіі Ян Коклес Норык у «Дэкастыхоне» (1511 год)^[bo][11], Ян Багемскі ў працы «Звычаі ўсіх народаў» (1538 год)^[bp][11] і аўстрыйскі дыплямат Жыгімонт Гербэрштайн у «Гісторыі Масковіі» (1549 год) пісалі пра Літву, як пра славянскі народ. Усе яны залічвалі літоўскую мову да славянскіх моваў^[361]. Гісторык Вітаўт Чаропка зьвяртае ўвагу на тое, што самі ліцьвіны лічылі сябе за славянаў, пра што сьведчыць зробленая ў 1634 годзе заява жыхарам Маскоўскай дзяржавы, што яны зь імі «людзі аднае веры Хрэсьціянскае, аднаго языка і народа Славенскага»^[362][363] (падобную заяву яшчэ ў 1600 годзе таксама зрабіў Леў Сапега перад Барысам Гадуновым^[364]).

Жыгімонт Гербэрштайн, які наведваў Літву ў 1517—1526 гадох, пісаў:

• «…бізона ліцьвіны ў сваёй мове называюць „зубар“ (Suber^[bq])»^[br];
• «…той зьвер, якога ліцьвіны ў сваёй мове называюць „лось“ (Loss), по-нямецку завецца Ellend („лось“ — нямецк.)»^[bs];
• «Гаспадар прызначае туды [ў Жамойць] ўрадоўцу [зь Літвы], якога ў сваёй мове яны [ліцьвіны] называюць „староста“ (Starosta)»^[bt][361].

Вэнэцыянскі дыплямат Марка Фаскарына ў 1557 годзе пісаў, што «маскавіты размаўляюць і пішуць славянскай мовай, таксама як далматы, чэхі, палякі і ліцьвіны»^[bu][369].

Успрыманьнем у Польшчы ліцьвінаў (разам з русінамі) як народу славянскай мовы, этнічна блізкага палякам, тлумачыцца пасольская інструкцыя для Эразма Цёлка на перамовы з новаабраным папам Юліюсам II, выдадзеная ў 1504 годзе ў канцылярыі Каралеўства Польскага, дзе сьцьвярджалася нібы «землі Літоўскага княства спакон веку былі заселеныя палякамі»^[370]. Тым часам у творах паэта і пісьменьніка Мікалая Рэя, аднаго з заснавальнікаў польскай літаратуры, ліцьвіны гавораць па-беларуску (напрыклад, ліцьвін простага стану зь верша «Litwin co pytał Polaka iako gi zową», выдадзенага ў 1562 годзе^[371]). Як падкрэсьліваў польскі гісторык літаратуры і мовазнаўца Аляксандар Брукнэр, «калі [Мікалай Рэй] пазьней апісваў русінаў, яны гаварылі „па-літоўску“ (г.зн. па-беларуску; ліцьвін у яго заўсёды быў толькі беларусам), ніколі па-ўкраінску»^{[bv][372][373]}. Таксама польскі паэт Вацлаў Патоцкі(pl) (1622—1696) у адным з сваіх твораў тлумачыў, што «boćwiny па-літоўску, па-нашаму ćwikły»^[374].

Першая старонка катэхізісу Л. Зізанія (перавыданьне 1783 году, Горадня): «Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие»

Апублікаваная ў 1578 годзе ў Кракаве Хроніка Эўрапейскай Сарматыі зазначала, што «…усе іншыя найбольшыя і найхрабрэйшыя народы ўсходніх і паўночных краінаў, якія ўжываюць славянскую мову, ёсьць баўгары, басьнякі, сэрбы, …ліцьвіны, што пануюць размашыста, кашубы… чэхі, палякі, мазуры… Ва ўсіх гэтых краінах, ад Ледавітага акіяну… да Міжземнага і Адрыятычнага мораў, жывуць народы славянскай мовы… Хоць многія зь іх свой бацькоўскі спосаб жыцьця зьмянілі на звычаі іншых народаў. Гэтак басьнякі, баўгары, сэрбы, рацы і далматы перанялі звычаі туркаў і вугорцаў… Ліцьвіны, русіны і мазуры зблізіліся з палякамі… Па-за гэтым, аднак, усе яны, хоць расьсяліліся сярод іншых народаў, гутараць, асабліва ў вёсках, на сваёй роднай, хай сабе адметнай, славянскай мове»^[375]. Таксама пры апісаньні Масковіі паведамлялася, што «іншыя славяне, якімі ёсьць палякі, чэхі, ліцьвіны (літва) ды іншыя, якія ад мовы рускай адрозьніваюцца, іншым імём цара называюць, адныя Krol, другія Korol, альбо Kral…»^[bw][bx]. А ў дапоўненым польскамоўным выданьні 1611 году зазначалася, што «…называе гэты танец русь і літва Korohodem»^[by] і «…як русь, і літва абутак сабе пляце, які літва называе Lapciami, а русь — Kurpiami»^[bz][ca]. Нямецкі навуковец Герман Фаброніюс(de) у сваёй этнаграфічнай працы 1614 году («Newe Summarische Welt-Historia…»; перавыдавалася ў 1627 годзе^[381]) зазначаў: «Мова ў іх, у палякаў і ліцьвінаў — вэндзкая, у русінаў таксама, а ў прусаў нямецкая каля мора, усярэдзіне краіны — вэндзкая. У Лівоніі, аднак, маюць часткова нямецкую, часткова асаблівую мову, але зь некаторымі словамі вэндзкага паходжаньня, як то „нябёсы“ называюцца па-славянску nebesih, па-польску niebiessich, па-лівонску debbessis^[cb]… „Імя“ называецца па-вэндзку або па-славянску imi, па-польску imie… але па-лівонску waarz^[cc]. „Дзяржава“ называецца па-вэндзку Krailestuo, па-польску Krolestuvo, па-лівонску Walstibe^[cd]… „Хлеб“ называе лівонец Mayse^[ce]… паляк і багемец — Chlieba»^[382].

Старонка слоўніка П. Бярынды (другое выданьне, Куцейна пад Воршай, 1653 г.): «Пѣтель: чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі — пятух»

Маскоўскі пісьменьнік Трыфан Карабейнікаў(ru) пры апісаньні свайго падарожжа празь Вялікае Княства Літоўскае адзначыў пра адно зь местаў: «А поставил тое полату, живеть в ней костянтиновской жилец, судья, по-литовски вой, именем Скряга»^[383]. У вайсковым статуце Маскоўскай дзяржавы 1607 году(ru) зазначалася^[384]: «…подобает большому Маршалке <…> держаши у себя книгу, именуемую по Француски ле Дроа, а по Немецки Спекулюм Саксоници юрис, а по Польски и по Литовски Статут, а по Руски судебник»^[385]. У скарзе жыхара Наўгародзкай зямлі да маскоўскага гаспадара Васіля Шуйскага пра напад ў 1610 годзе на вясельны паязд адзначалася, што нападнікі крычалі «по-литовски: хапай, хапай, рубай, рубай»^[386]. У Актах Маскоўскай дзяржавы (запіс ад 1618 году): «…выехали из деревни человек с пятнадцать, а на них магерки литовския, и почали им говорить по-литовски: не утекайте-де!»^{[387][141][cf]}. У азбукоўніку спраўніка Маскоўскага друкарскага двара Давіда Замарая, складзеным у 1620-я гады, некаторыя словы зь беларускай мовы азначаліся як «пословица литовская», а сярод пераліку падобных моваў сьцьвярджалася «словенъская же с литовскою и чешскою»^[390][391]. Увогуле, у азбукоўніках Маскоўскай дзяржавы XVI—XVII стагодзьдзяў пад літоўскай разумелася беларуская мова^[392][391]. У 1655 годзе маскоўскі гаспадар Аляксей Міхайлавіч скардзіўся запароскім казакам на паклёпніцкія ў дачыненьні да Маскоўскай дзяржавы кнігі, якія за Янам Казімерам Паны-Рада надрукавалі ў розных местах «на польскай і на літоўскай мовах» (рас. «на польском и на литовском языках»)^[393]. У дакумэнтах Маскоўскай дзяржавы адзначаецца «літоўскае пісьмо» (нароўні з «польскім пісьмом»^[394], «лацінскім пісьмом»^[395], «грэцкім пісьмом»^[396], «нямецкім пісьмом»^[397], «швэдзкім (сьвейскім) пісьмом»^[398] ды іншымі, зь якіх рабіліся пераклады на расейскую мову): «Григорей Хоткевич … прислал … лист литовское писмо»^[399] або «прислал … Григорей Александрович Ходкевич … лист, литовское писмо»^[400] (1562 год), «списано с литовского письма» (1608 год)^[401], «для литовского письма переводу» (1635—1639 гады)^[402], «перевод с литовского письма» (1653 год)^[403], «в той церкви (у Полацкім Сафійскім саборы)… пять сундуков с книгами печатными и с писмеными и со всякими литовскими письмами^[404] <…> пять сундуков с рускими и с литовскими и с латынскими с розными книгами^[405]» (1654 год), «два листа, писаны литовским писмом» (1658 год)^[406], «прислал… из села Мигович Фадей Крыжевской вестовые писма на четырех листах литовским писмом» (1686 год)^[407], «в списку с литовского письма» (1688 год)^[408]. Існуюць дакумэнтальныя сьведчаньні, што ў Пасольскі прыказ Маскоўскай дзяржавы адмыслова бралі людзей дзеля «литовского письма»^[409]. Увогуле, яшчэ ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца Аляксандар Брукнэр зьвяртаў увагу на тое, што ў Маскоўскай дзяржаве беларуская мова афіцыйна вызначалася як «літоўская»^[410]. Гэты ж факт прызнаюць летувіскія аўтары Станіславас Лазутка(lt), Ірэна Валіканіце і Эдвардас Гудавічус: «у канцылярыі вялікага князя маскоўскага дакумэнты, якія прыходзілі з ВКЛ, напісаныя на старабеларускай мове, вызначаліся як пісаныя „па-літоўску“»^[cg][412].

Праваслаўны культурны дзяяч Ляўрэнці Зізані, ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага, выдаў у 1627 годзе на заказ патрыярха Вялікі катэхізіс, у якім гэтак патлумачыў назву кнігі: «Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие» і такім спосабам атаясамліваў літоўскую мову з старабеларускай, а рускую — з царкоўнаславянскай. Праз год маскоўскі гаспадар Міхаіл I Раманаў пытаўся ў яго: «По литовскому языку как вы говорите „собра“?», на што асьветнік адказваў: «Тожде и по литовскому языку „собра“»^[141][291]. Іншы культурны дзяяч і лексыкограф Памва Бярында, ураджэнец Рэчы Паспалітай, таксама атаясамліваў літоўскую мову з старабеларускай: «пѣтель (царкоўнаславянская мова): чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі (г.зн. па-старабеларуску) — пятух»^[413]. Тым часам невельскі бургамістар Грыгоры Радзецкі (зь мянушкай Каваль), які перайшоў на бок Маскоўскай дзяржавы ў час Смаленскай вайны 1632—1634 гадоў, апісваў, як змог падмануць полацкую варту празь веданьне «літоўскай» мовы: «И в острог вошедчи, литовских сторожей к себе приманил дву человек, — заговорил по-литовски, — и примоня их, и зарубил тех сторожей»^[414]. А ў 1633 годзе апякун збора ў Сьвіслачы Станіслаў Пакаш прасіў даслаць яму сьвятара, «які б гаварыў па-літоўску» (польск. «któryby umiał po litewsku»)^[415].

Каталіцкі катэхізм на беларускай мове, надрукаваны ў Вільні ў 1585 годзе^[416]

У 1649 годзе Віленская капітула (у складзе канонікаў Гераніма Сангушкі, Аляксандра Хадкевіча, Адама Копаця, Юрыя Валовіча, Андрэя Грыгаровіча ды іншых) пастанавіла прымаць у сэмінарыю Віленскай дыяцэзіі толькі моладзь, якая належным чынам ведала «літоўскую мову» (лац. linguae lituanicae)^[417]. Статут Віленскага біскупства 1669 году, укладзены біскупам Аляксандрам Сапегам, дазваляў даваць бэнэфіцыі толькі тым іншаземцам, якія ведалі «літоўскую» (лац. litvanica) мову, і загадваў прамаўляць казані ў касьцёлах Віленскага біскупства (абыймала Віцебск і Мазыр, але не абыймала Жамойці) паводле чаргі «адну ў літоўскай мове, адну ў польскай» (лац. «alteram in litvanica, alteram in polonica»)^[418][419].

Фрагмэнт мапы ВКЛ (Вэнэцыя, 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: Widaw на нямецкай, Vilna на італьянскай, Wilenski [горад, замак] на літоўскай (г. зн. беларускай), Wilna на польскай, Vilne на францускай, Vilna на лаціне^[420]

Гісторык мовы Сяргей Запрудзкі сярод сьведчаньняў называньня беларускай мовы «літоўскай», апроч Жыгімонта Гербэрштайна, Лаўрэція Зізанія і Памвы Бярынды, таксама прыводзіць аўтара лацінамоўнай польскай граматыкі Пятра Статорыюса-Стоенскага(pl)^[ch] (XVI ст.), славацкага падарожніка Даніэля Крмана(uk) і пісара вялікага літоўскага Ўдальрыка Радзівіла, які заклікаў да рэформы літоўскай граматыкі на фанэтычнай аснове (XVIII ст.)^[421]. Ён жа адзначае сярод тых, хто сьцьвярджаў, што ліцьвіны гаварылі на славянскай мове, апроч Гераніма Праскага, яшчэ Паолу Джовію Навакомскага(uk) і Конрада Геснэра(be)^[422]. Гісторык Андрэй Катлярчук зьвяртае ўвагу на тое, што гістарычных ліцьвінаў да шэрагу славянамоўных народаў таксама залічваў швэдзкі навуковец Ёхан Гот Батвід(sv)^[ci][423], а першы панславіст Юры Крыжаніч пастанавіў у сваёй працы 1663 году: «хачу выціснуць усіх іншаземцаў, узьнімаючы ўсіх дняпранаў, ляхаў, літоўцаў, сэрбаў, усякага, хто ёсьць сярод славянаў»^[424]. Францускі палітык Блез дэ Віжэнэр(pl) у сваім «Апісаньні Польскага Каралеўства» (1573 год) зазначаў пра жыхароў Падольля, што «няма ніякага сумневу ў тым, што яны, падобна іншым, належаць да славянскага племені; бо і мова іхная, і норавы, і звычаі амаль тыя ж самыя, як у Русінаў, Валынян і Ліцьвінаў»^[425], падаваў прыклады славянскай мовы ліцьвінаў^[cj], а таксама зазначаў пра Жамойць: «толькі мова зусім не падобная, а таксама і тое, што там людзі тучнейшыя, ніж у Літве»^[ck]. Далмацкі сьвятар і заснавальнік паўднёваславянскай гістарыяграфіі Маўра Арбініч(hr) паведамляў у 1601 годзе, што «русіны і ліцьвіны, асабліва ў гарадох, і сёньня прытрымліваюцца звычая хлопаць у далоні падчас танцу, прыпяваючы „Ладоні“»^[cl], а саміх ліцьвінаў ён далучаў да славянскіх народаў^[429]. Нямецкі пісьменьнік Якаб Борніц(en) зазначаў у сваёй кнізе (1625 год): «Іншыя народы, апроч германцаў, таксама ўжываюць напой зь мёду, які па-народнаму называецца Medonen, напрыклад, Мёд [Meth] у ліцьвінаў, русінаў, маскавітаў, палякаў»^[cm]. Нямецкі дыплямат Яган Георг Корб(ru) у дзёньніку свайго падарожжа 1698 году ў Масковію праз Прусію, Жамойць і Літву (у тым ліку сталіцу Вільню) пры апісаньні Жодзіна адзначыў, што свае заезныя двары ліцьвіны называюць «круг»^[431] (лац. «Diversoria sua Lithuani Krug appellant»^[432]). На выдадзенай у 1690 годзе ў Вэнэцыі мапе Вялікага Княства Літоўскага падаваліся варыянты назваў асобных мясьцінаў на розных мовах, дзе для Вільні з пазнакай «Lit» (на літоўскай мове) падавалася славянская беларуская назва «Віленскі [горад, замак]» («Wilenski»)^[420].

Удальрык Радзівіл

У канцы XVII — пачатку XVIII ст. у сваіх неапублікаваных лацінамоўных курсах філязофіі шэраг кіеўскіх прафэсараў называлі беларускую мову «літоўскай» — Lit(h)uanica^[422]. У падрыхтаваным у гэты ж час на паўднёвай Чарнігаўшчыне або на паўночнай Палтаўшчыне зборніку вершаў Кліменція Зіноўіва(uk) беларуская мова таксама называецца літоўскай: «О теслях або теж о плотника(х) по моско(в)скии(и): а о дейлидах по лито(в)ски(и)»^[422]. У дакумэнтах Чарнігаўскай кансысторыі і Гетманшчыны (1735^[433], 1761^[434] і 1765^[435] гады) адзначалася пра ліцьвінаў (беларусаў) Севершчыны, што тыя «гавораць па-літоўску». У дакумэнце 1637 году, укладзеным у Бранску, упамінаецца жыхар Канстантынопалю (Асманская імпэрыя) пад турэцкім імём Рэзван, які «…был литвин и взят в полон в турки… …родом литвин… …а по литовску зовут ево Ондрюшкам»^[436]. Паводле выдадзенай у 1899 годзе ў Вільні працы гісторыка Венядзікта Плашчанскага(uk), за часамі Рэчы Паспалітай дакумэнты на беларускай мове, якія паходзілі зь Літвы, ва Ўкраіне азначалі як пісаныя літоўскай мовай (лац. st. et idiom. lithuanico)^[437]. Апроч таго, ліцьвіны — беларусы, якія размаўляюць на роднай беларускай мове — сталі трывалым кампанэнтам украінскіх інтэрмэдыяў XVIII стагодзьдзя^[438], напісаных навукоўцам і пісьменьнікам Мітрафанам Даўгалеўскім(uk)^[439] (які, магчыма, меў беларускае паходжаньне^[440]), прафэсарам Кіеўска-Магілянскай акадэміі будучым магілёўскім япіскапам Георгіем (Каніскім) ды іншымі аўтарамі^[441].

Выдадзены ў 1688 годзе «Геаграфічны слоўнік» Эдмунда Богуна(en) паведамляў, што Літву мясцовыя жыхары (якіх аўтар адрозьніваў ад палякаў) называюць «Litwa»^[cn], а яе галоўныя месты — гэта Браслаў, Берасьце, Горадня, Менск, Магілёў, Наваградак, Полацак, Трокі, Вільня і Віцебск^[442]. А ў 1693 годзе ў Лёндане пабачыла сьвет ангельскамоўнае выданьне энцыкляпэдыі «Le Grand Dictionnaire historique»(en), дзе таксама значылася, што жыхары Літвы называюць яе «Litwa» і што мова Літвы — славянскі дыялект (анг. «Lithuania <…> called by the inhabitants, Litwa; <…> Their language is a dialect of the Sclavonick»)^[443]. У выдадзеным у Лёндане 34-м томе калектыўнай навуковай працы «Universal History»(en) (1762 год) зазначалася, што Літву карэнныя яе жыхары называюць «Litwa» (анг. «…Lithuania, called Litwa by the natives»)^[444], а таксама што Літва мяжуе з Расеяй, Інфлянтамі, Валыньню, Чырвонай Русьсю, Польшчай, Падляшшам, Прусіяй і Жамойцю^[445]. Падобныя памежныя рэгіёны (з удакладненьнем у выглядзе Малой Польшчы — замест Чырвонай Русі і Польшчы) пазначаліся ў выдадзеным у Пэрце 13-м томе «Encyclopædia Perthensis»(en) (1806 год^[co]), дзе таксама адзначалася назва «Litwa» і тое, што мова Літвы — славянскі дыялект (анг. «Lithuania, or Litwa <…> The language is a dialect of the Sclavonic»)^[446]. А выдадзены ў 1765 годзе «Ўнівэрсальны гандлёвы слоўнік» францускага эканаміста Жака Савары дэ Брулёна(en) паведамляў, што «Літва: на літоўскай мове Litwa, <…> Вільня…: …на літоўскай мове Wilenski»^[447]. Таксама выдадзеная ў 1767 годзе энцыкляпэдыя нямецкага лексыкографа і эканаміста Карла Гюнтэра Людовічы(en) сьведчыла, што «Літва, у літоўскай мове Litwa»^[448].

Вокладка кнігі навукоўца Рэчы Паспалітай Яна Фрыдэрыка Бахстрама(pl): «Уступны мэдычны дыспут пра Plica Polonica, па-літоўску Kołtun, па-польску Goździec», 1723 г.

У прадмове да выдадзенай ў 1704 годзе кнігі «Лексикон треязычный», аднаго з галоўных слоўнікаў Маскоўскай дзяржавы, пісьменьнік і перакладнік Фёдар Палікарпаў-Арлоў(ru)^[cp] адзначыў літоўскую мову сярод славянскіх: «Вместо же языка еврейскаго наш предпоставихом славенский, яко поистинне отца многих языков благоплоднейша. Понеже от него аки от источника неизчерпаема, прочиим многим произыти языком, сиречь польскому, чешскому, сербскому, болгарскому, литовскому, малороссийскому, и иным множайшым, всем есть явно»^[450]. Польскі езуіт, натураліст і фізіёграф Габрыэль Жанчынскі(pl) пісаў у 1721 годзе, што матэрыялы з драўніны дуба (а менавіта бочкі) палякамі мянуюцца «Klepki», а дошкі, зь якіх яны робяцца, завуцца ў ліцьвінаў «Wanczos», у немцаў «Eichenebolen» і ў батаваў «Planken»^[451]. Навуковец Рэчы Паспалітай Ян Фрыдэрык Бахстрам(pl) адзначыў на вокладцы выдадзенай у 1723 годзе кнігі, што лац. Plica Polonica — гэта «па-літоўску каўтун» (лац. Lithvanice Koltun). Таксама францускі прафэсар мэдыцыны Жан Аструк(en) у 1743 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1755^[452] і 1773^[453] гадох) зазначаў, што «каўтун, у літоўскай мове Koltun»^[cq][454], а таксама ў сваёй кнізе на лацінскай мове, выдадзенай у 1768 годзе: «Koltun — літоўская назва для лац. Plica»^[cr][455], «koltun у літоўскай мове значыць лац. Paxillum»^[cs][456]. Першы прафэсійны расейскі літаратар Аляксандар Сумарокаў(ru) (1717—1777), прыводзячы назвы зямлі на розных мовах, зазначаў: «По Трансильвански Йерде : по Персидски Земин : а о Славенском, Польском и Литовском и поминать не чево; ибо сии языки теже, что и наш»^[457]. Нямецкі гісторык і мовазнаўца Готліб Зыгфрыд Баер(ru) у сваёй працы «Geographia Russiae» (1747 год) зазначаў, што «вільцы — на літоўскай мове ваўкі»^[ct][458]. Францускі лекар і натураліст Люі Даніэль Арно дэ Наблевіль(fr) у сваёй кнізе «Натуральная гісторыя жывёлаў» (1757 год) пісаў, што «лось… у польскай, у літоўскай і ў рускай мовах — Loss або Lozzi»^[459]. Народжаны на Лідчыне гісторык-археограф Мацей Догель у сваёй працы «Limites regni Poloniae & magni ducatus Litvaniae» (1758 год) пры апісаньні выгляду межавога знаку Вялікага Княства Літоўскага на граніцы з Маскоўскай дзяржавай зазначаў, што той «па-літоўску» называецца капец (kopiec)^[460]. Выдадзены ў друкарні Замойскай акадэміі(pl) «Каляндар польскі і рускі на рок панскі 1765», у пачатку якога зьмяшчалася прысьвячэньне кухмістру вялікаму літоўскаму Міхалу Вяльгорскаму і ягонай жонцы Альжбеце з Агінскіх, падаваў наступнае тлумачэньне да сельскагаспадарчай інфармацыі: «hreczki (па-русінску), gryki (па-нямецку) альбо greczychy (па-літоўску)»^[461]. У камэнтарах да выдадзенага ў 1773 годзе францускага перакладу «Натуральнай гісторыі» Плініюса Старэйшага(be) адзначалася, што «byl на флямандзкай мове значыць сякера, біла^[cu] [bila] на літоўскай мове значыць тое ж самае»^[cv][462]. Гішпанскі езуіт і філёляг Ларэнца Гервас(en) у 1784 годзе зазначаў, што «літоўская мова вельмі падобная да польскай» (італ. «il Lituano è molto affine a Polacco»), а сам пералічваў яе як гаворку славянскай («ілірыйскай») мовы^[463].

Апошні кароль Рэчы Паспалітае Станіслаў Аўгуст Панятоўскі (які менаваў сябе «радавітым ліцьвінам») падчас наведваньня Нясьвіжу ў 1784 годзе зьвярнуўся да Караля Станіслава Радзівіла «па-просту»: «Пане гаспадару, каж віна даці, штоб у тваёй хаце ліха ня знаці»^[464]. На Чатырохгадовым Сойме 1788—1792 гадоў віленскі земскі судзьдзя Тадэвуш Корсак прамаўляў «зь літоўскім акцэнтам», які ўражваў палякаў^[465].

У канцы XVIII ст., ужо за часамі расейскага панаваньня, беларуская мова працягвала называцца літоўскай. Гэтак, прызначаны кіраваць новаўтворанай Менскай япархіяй Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі Віктар Садкоўскі, адданы гаспадыні Кацярыне ІІ, пагражаў мясцовым прэзьбітэрам на слуцкім эпархіяльным зборы: «Ja was skoreniu, zniszczu, sztob i jazyka nie było waszoho proklatoho litowskoho i was samych, ja was u zsyłki pozasyłaju, albo u sołdaty pooddaju, a swoich z zakordonu ponawożu»^{[466][467][468][291]}. У 1806 годзе расейскі царкоўны гісторык, археограф і бібліёграф Яўген (Балхавіцінаў)(ru), камэнтуючы ў сваім «Гістарычным слоўніку аб расейскіх пісьменьніках» сьцьверджаньне Шымана Старавольскага пра зробленыя Янам з Глогава (настаўнікам Францішка Скарыны^[cw]) пераклады кнігаў бібліі на «славянскую мову» — мову Вялікага Княства Літоўскага^[470] — адзначаў, што той напраўду перакладаў іх на літоўскую мову^[cx][471]. Гэты ж аўтар у іншым сваім слоўніку (1827 год) азначаў «Катэхізіс вялікі» Лаўрэнція Зізанія як ад пачатку «напісаны на літоўскай мове» (рас. «писанный <…> на Литовском языке»)^[472], такое азначэньне гэтага выданьня як ўкладзенага «на літоўскай мове» даў яшчэ ў 1822 годзе расейскі выдавец і філёляг Мікалай Грэч(be)^[cy][473]. У выдадзенай у Харкаве працы «Найноўшы нарыс правілаў расейскай граматыкі»^[474] (1810 год) Іван Арнатоўскі(uk) называў беларусаў літоўцамі і сьцьвярджаў, што «паўночна-заходняя частка Расеі запазычыла многа словаў, а яшчэ больш канчаткаў, уласьцівых мове літоўцаў»^[475].

У бэрлінскім патэнце прускага караля Фрыдрыха Вільгельма II (1797 год), які прызначаўся жыхарам анэксаваных тэрыторыяў Рэчы Паспалітай (у тым ліку Гарадзенскага павету ВКЛ) і тычыўся «польскіх і літоўскіх да гэтых часоў дзейных правоў, статутаў і канстытуцыяў», зазначалася, што вытрымка з адпаведных крыніцаў права, калі яна «на польскай або літоўскай мове была напісаная» (ням. «in der Polnischen oder Litthauischen Sprache abgesasst ist», польск. po Polsku lub po Litewsku napisana była), мае мець нямецкі або лацінскі пераклад^[476]. У 1807 годзе нямецкі географ Георг Гасэль(ru) у сваёй працы пра Расейскую імпэрыю^[477] пісаў пра славянскі народ ліцьвінаў (літоўцаў), праваслаўных, якія жылі сярод палякаў у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і Віцебскай губэрніях і зазначаў, што яны карыстаюцца сваёй асобнай мовай^[478]. Ангельскі падарожнік Робэрт Джонстан адзначаў у дзёньніку сваёй вандроўкі Расейскай імпэрыяй, выдадзеным у 1815 годзе, што «старажытная Літва» пачынаецца ад мястэчка Лядаў^[479], мясцовых сялянаў ён апісваў як «карэнных літоўцаў»^[480], а мясцовую мову называў «літоўскім дыялектам»^[481].

Адам Міцкевіч (1798—1855), які паводле сьведчаньня свайго сучасьніка Максымільяна Маркса, размаўляў з каханай Марыляй Верашчакай па-беларуску, а свае першыя вершы, не напісаныя, а агучаныя ўслых, прамаўляў па-беларуску^[482], і паводле гісторыка беларускай літаратуры Міколы Хаўстовіча, зрэдку называў мову сваіх твораў «ліцьвінскай»^[483], клапаціўся пра захаваньне і перадачу дзецям мясцовага вымаўленьня^[484]:

	…няраз слухаючы нас, ён уздыхаў, што ў нас бясколерны, чужаземскі акцэнт. Ён бы хацеў чуць з нашых вуснаў мову сьпеўную, літоўскую, якая была яму мілейшая за ўсё. Арыгінальны тэкст  (пол.) …nieraz słycząc nas mówiących, wzdychał, że mamy akcent bezbarwny, cudzoziemski. On byłby chciał słyczeć w naszych ustach tę mowę spewną, litewską, która nadewszystko była mu miłą.
—Gorecka A. Wspomnienia o Adamie Mickiewiczu. — Kraków, 1897. S. 76.

У апублікаванай у 1840 годзе аповесьці «Панна Кацярына», дзе беларускамоўны селянін называе сябе ліцьвінам^[50], адзначалася, што іншыя народы пазнаюць ліцьвінаў паводле іх «сьпеўнай мовы»^[51]. У кнізе «Ўспаміны яснавяльможнага пана Севярына Сапліцы, чашніка парнаўскага», напісанай выхаваным на гістарычнай Меншчыне Генрыкам Жавускім, апавяданьне вядзецца ад імя «прыроджанага ліцьвіна, наваградзкага зямяніна», які наракае на тое, што ў час канфідэнцыйнай выправы праз Запароскую Сеч да крымскага хана сын менскага чашніка Міхал Ратынскі размаўляў «па-літоўску»^[485] (г. зн. па-беларуску^[486]), чым мог выдаць сваё паходжаньне^[487]. Ляўрэат Нобэлеўскай прэміі ў галіне літаратуры Генрык Сянкевіч, які меў літоўскае паходжаньне і часта бываў на Віленшчыне, у сваім найбольш вядомым гістарычным рамане «Агнём і мячом», напісаным у 1884—1888 гадох, апавядае пра літоўскага шляхціча Лонгіна Падбіпенту (у XVII ст. рэальны шляхецкі род Падбіпентаў валодаў Плісай на Полаччыне), які адзначаўся сваёй «сьпеўнай літоўскай гаворкай» і гаварыў з тыповым беларускім фрыкатыўным «г» (напрыклад, «Słuchać hadko»), што не ўласьціва ані палякам, ані летувісам. Тым часам іншы пэрсанаж раману зь імём «Жмудзін» адзначыўся летувіскімі выразамі: «Padłas!», «Panas Kmitas»^[488].

Тытульны аркуш царкоўнаславянска-беларускага слоўніка Лаўрэнція Зізанія ў публікацыі 1849 году

У 1836 годзе расейскі гісторык Міхаіл Пагодзін(ru) пісаў пра Ўкраіну: «Прыйшлі жа туды яшчэ пазьней літоўцы або беларусцы, з Гедзімінам, і ўвялі ў пісьмовы ўжытак сваю мову»^{[cz][489][da]}. Расейскі пісьменьнік і выдавец Павел Свіньін(be) у 1839 годзе адзначаў, што ўкраінская мова за Чарнігавым зьмяняецца на літоўскую (рас. «Язык Малороссийский <…> за Черниговым изменяется в Литовский»)^[491]. У 1841 годзе расейскі пісьменьнік і аўтар шматлікіх падручнікаў расейскай мовы Іван Пенінскі ў прадмове да трэцяга выданьня «Славянскай хрэстаматыі», у якое ён дадаў вытрымкі зь Літоўскай мэтрыкі, зазначаў^[492]: «Бракавала таксама ранейшым выданьнях Хрэстаматыі артыкулаў, якія пазнаёмілі б выхаванца з мовамі Беларускай і Літоўскай, слушна названымі мовай Заходне-Рускай; і ў гэтых адносінах кніга папоўненая цяпер здавальняльна» (рас. «Недоставало также в прежних изданиях Хрестоматии статей, которые познакомили бы воспитанника с языками Белорусским и Литовским, страведливо названными языком Западно-Русским; и в этом отношении книга пополнена теперь удовлетворительно»)^[db]. У 1849 годзе расейскі этнограф Іван Сахараў(ru) апублікаваў царкоўнаславянска-беларускі слоўнік Лаўрэнція Зізанія пад назвай «Літоўска-рускі слоўнік» (рас. «Литовско-русский словарь»)^[493], у 1869 годзе ў часопісе Филологические записки(ru) адзначалася: «Слоўнік Л. Зізанія належыць да літоўскай пісьменнасьці. У ім славянскія словы, іншаземныя тлумачацца літоўскай мовай, бо і сам складальнік быў родам зь Літвы»^[dc][494], а ў 1872 годзе пісьменьнік і пэдагог Аляксандар Чудзінаў(ru) пісаў пра слоўнік Л. Зізанія, што «аўтар родам зь Літвы, таму ўсе тлумачэньні словаў ім робяцца на літоўскай мове» (рас. «Так как автор родом из Литвы, то и все объяснения слов им делаются на Литовском языке»)^[495]. Народжаны на Жамойці гісторык і археоляг Тадэвуш Валянскі(be) ў 1854 годзе залічваў літоўскую мову да славянскіх: «…трэба валодаць веданьнем усіх найгалоўнейшых, прынамсі, цяпер яшчэ жывых гаворак славянскіх, якімі лічацца: руская, польская, чэская, сэрба-далмацкая, ілірыйская, вэнэдзкая альбо вэндзкая і літоўская»^[dd][496]. Паводле рапарту берасьцейскага судовага спраўніка, у 1863 годзе стараста сяла Зводаў Павал Стальнік знайшоў пад сваім домам паўстанцкі ліст, «надрукаваны простай літоўскай гаворкай», то бок на беларускай мове^[de][497]. У часопісе «Вестник Европы»(ru) (1866 год) гісторык і этнограф Фэактыст Хартахай(ru) адзначаў: «у справах Літоўскага пасольскага прыказу захоўваецца ярлык Мэнглі Гірэя, перакладзены на тагачасную літоўскую мову. У гэтым ярлыку адзін татарскі ўрад [землямера] называецца адпаведным яму літоўскім урадам „каморніка“»^[df][498]. Этнограф Міхаіл Дзьмітрыеў(be) у сваім «Зборніку песень, казак, абрадаў і звычаяў сялянаў Паўночна-Заходняга краю» (1869 год) зазначаў, што «пахаваньне ў сялянаў Дзісьненскага і Вялейскага паветаў называецца літоўскім словам „хаўтуры“»^[dg][499]. У 1875 годзе адзін з кіраўнікоў нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў Агатон Гілер зазначаў у сваёй кнізе пра гісторыю паўстаньня, што багун (польск. Bagno) завецца «па-літоўску „bahun“»^[500]. У 1881 годзе крымска-татарскі асьветнік Ісмаіл Гаспрынскі(uk) зьвяртаў увагу на тое, што «ўжо першае пакаленьне літоўскіх татараў гаварыла больш мовай маці, г. зн. па-літоўску, чым па-татарску, так што празь некалькі пакаленьняў татарская мова зьнікла з ужытку, і мова літоўская (г. зн. беларуская^[501]) стала нацыянальнай мовай тамтэйшых татараў»^[dh][502]. Украінскі гісторык Дзьмітры Багалей(uk) тлумачыў ў сваім навуковым артыкуле, апублікаваным у 1883 годзе ў гістарычна-этнаграфічным часопісе Кіевская старина(uk), што тэрмін «сябрынны» ўтварыўся ад «старажытнага літоўскага слова „сябар“»^[503]. Гісторык і краязнаўца Сямён Пісараў(ru) у сваёй публікацыі ад 1897 году ўдакладняў, што старажытная частка (цэнтар) Смаленску — Княская мясцовасьць — гістарычна называлася «па-літоўску проста „места“»^[di][504]. У другой палове XIX стагодзьдзя датычна Асавецкага прыходу (Бабруйскі павет) адзначалася, што «мова простанародная, літоўская, мяшаная з польскай»^[dj], датычна Седліскай воласьці (Ашмянскі павет) — «гаворка, ужываная мясцовымі жыхарамі, беларуская або літоўская», датычна Нарацкага прыходу — «мясцовы народ размаўляе літоўскай гаворкай»^[505][506].

Захаваліся сьведчаньні, што яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. на захадзе этнічнай тэрыторыі беларусаў мясцовыя жыхары называлі беларускую мову літоўскай^[507][dk]:

	На ўсходзе і паўночным усходзе яна мяжуе з мовай уласна беларускай, якая ў мясцовых жыхароў называецца літоўскай. Гэтай мовай гавораць ужо каля Сьвіслачы, Крынак, Ялоўкі і каля мястэчку Гарадку, пры якім сустракаюцца гэтыя два адценьні. Арыгінальны тэкст  (рас.) На востоке и северо-востоке он граничит с языком собственно белорусским, который у здешних жителей называется «литоуским». Этим языком говорят уже около Сьвислочи, Крынок, Яловки и около мест. Гродка, при котором втречаются эти два оттенка.
—Куклинский С. Заметки о западной части Гродненской губернии // Вестник Императорского русского географического общества. Ч. 16. — СПб., 1856. С. 151. Куклинский С. Заметки о западной части Гродненской губернии // Этнографический сборник. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.

Моўная мапа з этнаграфічнага атлясу (Лёндан, 1850 г.): літоўская мова (Lithuanian) займае ўсю этнічную тэрыторыю беларусаў (ад Горадні да Смаленску), жамойцкая мова (Samogitian) — этнічную тэрыторыю летувісаў

Тым часам шырокае бытаваньне сярод беларусаў азначэньня ўласнай мовы як літоўскай (а ўласнай краіны — як Літвы) засьведчыў этнограф і фальклярыст Мікалай Янчук паводле вынікаў свайго падарожжа Менскай губэрняй у 1886 годзе^[509]:

Іншая цяжкасьць паходзіць ад таго, што на мясцовай мове, а пагатоў на польскай, нярэдка зьмешваюцца назвы «Беларусь» і «Літва», беларуская мова і літоўская^[dl]… Спытаеце вы, напрыклад, якуюсьці мяшчанку, хто яна такая? — Polka [г. зн. каталічка — паводле сьведчаньня Мікалая Янчука^[dm]], адкажа яна вам. — Адкуль родам? — Z Litwy. Як гавораць дома? — Po litewsku. Між тым пры высьвятленьні больш дакладных зьвестак выяўляецца, што ні сама яна, ні яе родныя ні слова не разумеюць па-літоўску^[dn], а гавораць выняткова па-беларуску.

Беларускі мовазнаўца Анатоль Літвіновіч зьвяртае ўвагу на тое, што расейцы, украінцы, палякі ды іншыя народы часта называлі беларускую мову «літоўскай» яшчэ ў XIX стагодзьдзі^[511]. У 1839 годзе ўкраінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф Міхайла Максімовіч(uk) зазначаў, што беларускую мову дакладней называць літоўска-рускай і даваў наступнае тлумачэньне: ва Ўкраіне гэтую мову называюць проста літоўскай, а тых, хто ёй гаворыць — ліцьвінамі, адпаведна і паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай губэрні, дзе гавораць па-беларуску, называецца ўжо Літвой^[512]. Тое, што вакол Гародні і Новага Места гавораць ужо «па-літоўску», адзначаў яшчэ ў 1786 годзе ўкраінскі гісторык і этнограф Апанас Шафорнскі(uk)^[513]. У 4-м томе часопісу Biblioteka Warszawska(pl) за 1848 год захавалася сьведчаньне, што «…палякі звычайна называюць беларускую (крывіцкую) мову літоўскай, а літоўскую^[do] — жамойцкай» (польск. «…Polacy język biało-ruski (krzywicki) powszechnie nazywają litewskim, a litewski żmudzkim»^[514])^[dp]. Польскі этнограф Оскар Кольбэрг пры апісаньні Падляшша (1890 год) зазначаў, што жыхары яго паўночнай часткі «размаўляюць на дыялекце руска-літоўскім, набліжаным да беларускага, які тут проста называюць літоўскім»^[517]. Народжаны ў ваколіцах Бельску віленскі доктар Людвік Чаркоўскі сьведчыў у сваёй этнаграфічнай працы (1907 год), што падляскія мазуры і русіны называюць беларускую мову «літоўскай», а яе носьбітаў — «ліцьвінамі»^[281].

Ян Станкевіч

Мовазнаўца Яўхім Карскі ў сваім дакладзе пра старабеларускую мову, зробленым у 1893 годзе, прывёў некалькі назваў беларускай мовы, сярод якіх былі літоўская і літоўска-руская^[518]. Яшчэ ў 1825 годзе Пётар Кёпэн(be) прапаноўваў называць беларускую мову літоўска-рускай^[519] і абгрунтоўваў гэта тым, што ўкраінцы называлі беларускую мову літоўскай і што такі лінгвонім сустракаецца ў катэхізьме XVII ст. Лаўрэнція Зізанія^[520]. Літоўска-рускую мову таксама згадвалі ў 1828 годзе Міхайла Качаноўскі(uk)^[521], у 1829 годзе — Павел Строеў(ru)^[522], у 1842 годзе — Фёдар Шымкевіч^[523], у 1852 годзе — Фёдар Галатузаў^[524], у 1878 годзе — Іван Каратаеў(be)^[525], у 1890 годзе — Пампей Бацюшкаў(uk)^[526]. Назву «руска-літоўская мова» (рас. «Русско-Литовский язык») у 1854 годзе ўжыў гісторык і бібліёграф Міхаіл Палудзенскі(ru)^[527]. Назву «літоўска-славянская мова» (рас. «литово-славянский язык») датычна беларускай мовы цытуе Мікалай Улашчык у біяграфічным нарысе Міхала Баброўскага^[528].

Вацлаў Пануцэвіч

У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў Бэрлінскага ўнівэрсытэту Аляксандар Брукнэр апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» (польск. «Z niwy białoruskiej»), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была афіцыйнай мовай Вялікага Княства Літоўскага, што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: «…па-літоўску г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…»^[dq][529]. У 1922 годзе прафэсар гісторыі Віленскага ўнівэрсытэту Фэлікс Канечны апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць летувіскую мову (польск. język letuwski) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама Летуву (польск. Letuwa) — ад гістарычнай Літвы і летувісаў (польск. Letuwini) — ад гістарычных ліцьвінаў^[dr]: «пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства»^[ds][532]. 18 сакавіка 1928 году гэтую прапанову абмяркоўвалі на паседжаньні Віленскага аддзелу Польскага гістарычнага таварыства, дзе Фэлікс Канечны выступіў зь лекцыяй «Этнаграфічная тэрміналёгія ў Вялікім Княстве Літоўскім», адзначаючы: «у крыніцах часта ўпамінаецца літоўская мова, але маецца на ўвазе не летувіская мова, а беларуская. Афіцыйнай мовай у Вялікім Княстве Літоўскім была беларуская»^[dt][533].

Вокладка Вялікалітоўска-расейскага слоўніка (1989 г.), які захоўваецца ў Бібліятэцы Кангрэсу

У 1927 годзе аўтар месячніку літаратуры і культуры Заходняй Беларусі «Родныя гоні» Д. Масальскі паведамляў у сваім артыкуле: «ведама, што ў мінуўшчыні звычайна як самі Беларусы так і чужнікі Беларусь называлі Літвой. Беларусаў — Ліцьвінамі а мову беларускую — мовай літоўскай, у малой меры гэтыя назовы захаваліся нат дагэтуль»^[202].

У 1926 годзе беларускі гісторык і мовазнаўца Ян Станкевіч на старонках віленскай газэты «Сялянская Ніва» зазначаў: «Вялікае значэньне мела імя Ліцьвін, Літва. Нашая мова часта завецца гэтым імем <…> Але нашыя продкі самі называлі сябе і далей па-старому: Крывіч, Ліцьвін, Крывія, Літва, мова крывіцкая, літоўская, руская»^[58]. Пазьней ён папулярызаваў датычна беларускай мовы назву вялікалітоўская^[du], падрыхтаваў і выдаў на сродкі Вялікалітоўскай (беларускай) фундацыі імя Льва Сапегі «Вялікалітоўска-расейскі слоўнік» (анг. Greatlitvan-Russian Dictionary, рас. великолитовско-русский словарь), які захоўваецца ў найбуйнейшай у сьвеце Бібліятэцы Кангрэсу ЗША^[534]. А ў працах беларускага гісторыка Вацлава Пануцэвіча, які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у Чыкага навуковы часопіс «Litva», літоўская мова — гэта беларуская мова, як і ліцьвін — беларус, а Літва — Беларусь^[535]. У фундамэнтальным двухтомным падручніку «Беларуская мова» Валентыны Пашкевіч (Таронта, 1978 год) — першай практычнай граматыцы беларускай мовы па-ангельску — зазначаецца: «літоўская мова была ўрадавай на ўсёй тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага… наш край праз больш, як паўтысяча гадоў зваўся Літвой, дзяржава — Вялікім Княствам Літоўскім, а нашыя прашчуры — ліцьвінамі»^[536], што дадаткова сьцьвярджаецца ў пададзеным пры падручніку слоўніку: «Лятува [Летува] — present-day Lithuania; Літва — Lithuania (old name of present-day Byelorussia [Belarus]); Жамойць — Samogitia — old name (lasting almost until the end of the 19th c.) of present-day Lithuania»^[537].

Балтыйская (неславянская) літоўская мова

Асноўныя артыкулы: Жмогусы, Прускія летувісы, Жамойты, і Аўкштайты

Першая друкаваная летувіская кніга^[538][539] («у прускай мове»), выдадзеная дзеля жамойтаў («прусаў») Самбіі. Кёнігсбэрг, 1545 г.

Уласна літоўскія князі і баяры, пакінуўшы ў XIV—XV стагодзьдзяў у сваіх перакладных лацінскіх і нямецкіх граматах тузіны гутарковых беларускіх словаў і выразаў, не падалі ў іх ніводнага балтыйскага слова^[dv][540]. Паводле некаторых летувіскіх аўтараў^[541], адным зь першых, хто пісьмова зафіксаваў такое балтыйскае слова, стаў італьянскі гуманіст Філіп Калімах (1437—1496). Ён быў асабістым сакратаром караля і вялікага князя Казімера Ягайлавіча і ў сваім творы, прысьвечаным жыцьцю польскага кардынала Зьбігнева Алясьніцкага, дае зьвесткі пра звычаі і мову ліцьвінаў: «…хвалілі [Ліцьвіны] лясы, камяні, аддалённыя месцы, азёры і розныя пачвары, асабліва вужаку^[dw], які на іх мове мае назву „Gyvotem“»^[dx] (па-летувіску gyvatė — гэта 'зьмяя', тым часам у беларускай міталёгіі «жывойтамі» называюць яшчарак — «зьмеяў на чатырох кароткіх лапах»^[545][546]). Прытым сам Калімах выводзіў паходжаньне ліцьвінаў ад кельтаў, назву Літвы — ад невядомага слова Litifa, а ўшанаваньне зьмеяў прыпісваў таксама «басфорцам», пад якімі хутчэй за ўсё разумеў крымскіх татараў^[547].

Катэхізм Мажвіда (1547 г.), які афіцыйна лічыцца ў Летуве першай друкаванай кнігай на летувіскай мове, тым часам па-беларуску яго азначалі як «катэхізм па-жамойцку друкаваны» (1580 г.)^[548]

У 1564 годзе польскі храніст Марцін Бельскі, які адзначыўся супярэчлівымі зьвесткамі пра моўную сытуацыю ў Літве^[dy], у адказ на зьяўленьне легенды пра Палямона напісаў у сваёй Хроніцы ўсяго сьвету: «Зь літоўскай гаворкай мы ўсе добра знаёмыя, а як гавораць, быццам яна падобная на лацінскую. Мне так не здаецца, як у гэтых словах убачыш „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ — „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“»^[dz]. З прычыны вялікай адрознасьці дэкляраванага «літоўскага» перакладу адпаведнай лацінскай фразы ад яе сапраўднага летувіскага перакладу (лет. «Nugalėta jau šiandien velnio gudrystė, nors jis su savo demonais ir trokšta garbės») летувіскі мовазнаўца Зігмас Зінкявічус мусіў яшчэ ў 1996 годзе прызнаць, што пададзены Бельскім тэкст «занадта дэфармаваны»^[ea][552].

Жамойць: літоўская (Samogitia) і пруская (Samaidae). В. Градзецкі(pl), 1570 г. (1558 г.)

Апроч таго, летувіскія гісторыкі і мовазнаўцы, а таксама тыя^[553], хто іх цытуе, спрабуюць спасылацца на пэўныя сьведчаньні, у якіх не ўдакладняецца, што памянёная там «літоўская» ёсьць неславянскай (балтыйскай) або, увогуле, датычыцца жамойцкай (летувіскай) мовы:

Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад папскай булы на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» (лац. Lingua Samogitica). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях Жамойцкага біскупства, якое ахоплівала ня толькі Жамойцкае староства, але і Ўпіцкі павет, жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «аўкштайтамі» — «верхнімі або ўласнымі літоўцамі»

• Лацінскі ліст вялікага князя Вітаўта да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага 1420 году, у якім паведамляецца, што слова Жамойць «перакладаецца ў літоўскую як „ніжняя зямля“» (лац. «ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur»).
  • Меркаваньне летувіскіх аўтараў пра тое, што Вітаўт пісаў, нібы слова Жамойць «па-літоўску азначае „ніжняя зямля“», зьняпраўджваецца ўласна зьместам ліста (пры адэкватным яго перакладзе з лацінскай мовы). Пагатоў у тым жа лісьце Вітаўт ужывае «народнае» слова «гайны», што азначае логвы (лац. «indagines, alias in vulgari hayn»): паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы НАН Беларусі, «гайно — 'бярлога, логава'»^[554]. Таксама Вітаўт двойчы ўжывае славянскія тэрміны (Szomoyth, Somoyth — ст.-бел. Жомойть) у называньні Жамойці і жамойтаў (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы Samogitia і Samogiti), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове»^[555]. Апроч таго, пра сваю «гутарковую» мову Вітаўт ясна сьведчыў і ў іншых лістох, напрыклад, у лісьце Віленскай катэдры 1423 году, дзе ўпамінае «простанародную» (vulgariter) меру «лукно шасьціпяднае» (lukno szescipedne)^[556].
• Успамін Вітаўта пра тое, што на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году ён зьвярнуўся да Ягайлы «па-літоўску» (лац. «nos vero in lithwanico diximus ad vos»)^[557].
  • Хоць сам гэты ўпамін нічога ня кажа пра зьмест той «літоўскай» мовы, аднак захаваліся сьведчаньні, што асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай мове^[558].
• Паведамленьне храніста Яна Длугаша пра тое, што ў 1440 годзе вялікага князя Казімера Ягайлавіча, які нарадзіўся і выхоўваўся ў Кракаве, па прыбыцьці ў Вільню мясцовыя князі і баяры Алелька Ўладзімеравіч, Васіль Пуцята, Юры Сямёнавіч, Івашка Манівідавіч і Пятрашка Мантыгердавіч навучалі літоўскай мове і звычаям (лац. «Pauci qui remanserant, odio et arte Lithuanorum tempore succedente exclusi sunt, veriti, ne native affect plus esset Polonis quam Lithuanis affectus, officials Lithuanos adiungung et ipsum linguam et mores suos instruunt»).
  • Пра славянскі характар той «літоўскай» мовы кажа ўжо сам пералік асобаў. Адметна тое, што Пятрашка Мантыгердавіч прысьведчыў у 1434 годзе наданьне для Віленскай катэдры зямель у Медніцкай, Дубінскай, Лынгменскай і Няменчынскай валасьцях, дзе ўпаміналіся снасткі, «па-народнаму „язы“» (vulgariter jazi)^[eb], а ў 1449 годзе ён прысьведчыў наданьне для касьцёла ў Дубінках, дзе ўпаміналася «сядзіба або інакш „дварэц“» (allodium alias dworecz)^[561].
  • Увогуле, падобныя спробы з боку летувісаў атаясаміць усякі гістарычны ўпамін «літоўскай мовы» менавіта зь летувіскай мовай адзначаліся ўжо ў пачатку XX ст., калі Міхал Піюс Ромэр з спасылкай на летувіскае выданьне «Lietuvis» за 1907 год сьцьвярджаў, нібы апошні афіцыйны дакумэнт па-летувіску склалі ў Белай Царкве ваявода кіеўскі Адам Кісель, ваявода смаленскі Юры Глябовіч, стольнік Вінцэнт Гасеўскі і падсудак браслаўскі Міхал Касакоўскі^[ec]. Абсурднасьць гэтага сьцьверджаньня паказаў яшчэ ў 1912 годзе гісторык Лявон Васілеўскі^[563]. На пашыраную ўжо ў тыя часы «манію» ўглядаць у кожным літоўскім паводле назвы мовы гістарычным дакумэнце жамойцкую мову зьвяртаў ўвагу ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца Аляксандар Брукнэр («…сёньняшні літваман гатовы падумаць, што тое пра яго жамойцкую гаворку мова; нават… у „літоўскім“ лісьце русіна Кісяля ўгледзелі помнік жамойцкай мовы»)^[564].
• Лічба гданьскіх мяшчанаў, якія ў 1492 годзе прыбылі ў Вільню дзеля сустрэчы з Казімерам Ягайлавічам і Панамі-Радаю і ў час перамоваў сутыкнуліся з польскай, літоўскай і рускай мовамі (ням. «Daruff wart manchfaldig handelt gehat itzundt Polnisch, itzundt Lithows, itzundt Reuszch»).
• Два наказы аналягічнага зьместу вялікага князя Жыгімонта Старога намесьніку жыжмарскаму ад 3 жніўня 1511 году («Вялелі есма ў таго касьцёла жыжмарскага меці каплана, што бы ўмеў па­літоўскі казаці, і містра») і эйшыскаму плябану ад 27 студзеня 1524 году (лац. «…presbyteros idoneos, quorum saltem unus idiomate Lithuanico praedicare populo Dei bene sciat et debeat»).
  • Раней за памянёныя наказы, у верасьні 1501 году віленскі біскуп Альбэрт Табар атрымаў ад вялікага князя Аляксандра грамату, паводле якой змог на свой погляд прызначаць ксяндзоў, пажадана такіх, якія б валодалі «літоўскай гаворкай»^[ed]. У грамаце пералічвалася 28 парафіяльных касьцёлаў Віленскага біскупства, у тым ліку ў Лідзе, Беліцы, Быстрыцы, Слоніме, Валожыне, Красным Сяле, Маладэчне, Радашкавічах, Койданаве, а таксама тры касьцёлы на Падляшшы (у Гонядзі і ваколіцах). Апроч відавочна нелетувіскага геаграфічнага ахопу, гісторык Павал Урбан зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая пажаданая ў тым часе «моўная рэформа» не пакінула ніякіх сьлядоў, якія б маглі пацьвердзіць факт ужываньня жамойцкай (летувіскай) мовы ў набажэнствах ня толькі пералічаных, але ўвогуле, хоць якой парафіі^[565]. Увогуле жа, пра тое, што ў Віленскім біскупстве пад літоўскай разумелася не балтыйская мова, таксама сьведчыць статут гэтага біскупства ад 1669 году, які забараняў даваць бэнэфіцыі іншаземцам, якія ня ведаюць літоўскай (лац. litvanica) мовы, і загадваў прамаўляць казані ў касьцёлах дыяцэзіі паводле чаргі «адну ў літоўскай мове, адну ў польскай» (лац. «alteram in litvanica, alteram in polonica»)^[566][419].
• Запіс пад 1529 годам у Мэтрыцы Вялікага Княства Літоўскага, дзе судовы выканаўца Васіль Бялянін (пра якога вядома толькі, што ён «русін» з ВКЛ без удакладаньня — зь беларускай або з украінскай яго часткі) засьведчыў, што баярын гаспадарскі Пятро Сумарок, які быў перасяленцам першага або другога пакаленьня з занятай маскоўскім гаспадаром Смаленскай зямлі^[567], спрабаваў пры ім падкупіць сьведак з-пад Эйшышкаў: «…і Сумарок пачаў ім гаварыці па-літоўскі перада мною і прасіў іх: „Для Бога ня выдайце мя, а што есьмі вам абяцаў то дам, а вас у том ня выдам“». У дакумэнце таксама падаюцца імёны сьведак: Міцька Рафалавіч і яго брат Свяцька, Разьвіл Ятаўтавіч, Міска Кабызевіч^[ee], Стась Івашкавіч^[569].
• Паведамленьне пра адстаўку ў 1538 годзе лаўніка Ковенскай магдэбургіі немца Андрэаса Войта з прычыны няведаньня ім літоўскай мовы (ням. «…er sproch halben dem, er im litauischen nicht wol erfaren sei»).
• Цытата зь Віленскага мескага статуту ад 18 лістапада 1551 году, каб выклік на суд і вырак суду абвяшчаўся «po polsku i po litewsku, i po rusku, aby wszyscy, ktorzy by słuchali, rozumieli».

Старонкі каталёгаў бібліятэк у Гарадзішчы і Крэтынзе, на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая

Як падкрэсьлівае беларускі гісторык Уладзімер Арлоў, напраўду не існуе нават ускосных пацьверджаньняў таго, што вялікія князі літоўскія гаварылі па-летувіску. Прытым з гістарычных крыніцаў вядома, што ў час выправаў углыб Жамойці гаспадары і віленскія ўраднікі бралі з сабой перакладнікаў^[570].

Вокладкі першых летувіскіх слоўніка лац. Dictionarium trium linguarum (налева) і лемантара лет. Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu або польск. Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek (направа)

Першае дакладнае азначэньне летувіскай мовы па-беларуску датуецца 6 чэрвеня 1580 году і датычыцца катэхізму Мажвіда 1547 году^[571], які ў Летуве афіцыйна лічыцца першай друкаванай кнігай на летувіскай мове: «катэхізм па-жамойцку друкаваны»^[ef][548].

Упершыню назва «летувіская мова» (лет. «Lietuwiſchka [ließuwi]» — «літоўская мова») датычна жамойцкай мовы (дакладней — яе літоўскага дыялекту) зьявілася ў назове кнігі, надрукаванай у 1579 годзе народжанымі на літоўскай Жамойці выхаванцамі Кёнігсбэрскай акадэміі — былымі палітычнымі «літоўцамі» (жыхарамі Вялікага Княства Літоўскага), якія эмігравалі ў прускую частку Жамойці. Гэта адбылося па сьмерці заснавальніка акадэміі і ініцыятара летувіскага кнігадрукаваньня герцага прускага Альбрэхта Гогенцолерна^[572], пляменьніка вялікага князя літоўскага Жыгімонта Старога, хоць і яго супраціўніка^[573]. Прытым у назове першага летувіскага катэхізму, надрукаванага яшчэ ў 1545 годзе, яго мова азначалася «прускай» (як прызначаная выняткова жамойтам Прусіі, пра што сьведчыць вялікая колькасьць германізмаў), а ў назовах дзьвюх наступных кніг (1547 і 1559 гады) — хоць ужо і ўкладзеных літоўскімі жамойтамі на літоўскім дыялекце (дзеля пашырэньня пратэстанцтва ня толькі ў Прусіі, але і ў ВКЛ) — назва мовы не ўпаміналася^[538]. Ад 1579 году назва «літоўская мова» датычна жамойцкай мовы пачала пасьлядоўна ўжывацца ў наступных пруска-летувіскіх кнігах, выдадзеных як жамойтамі, так і прускімі немцамі. Адзначаецца, што пазьней — за часамі Расейскай імпэрыі — існаваньньне нямецкай навуковай літаратуры, дзе жамойцкая мова называлася «літоўскай», стала адным з вызначальных фактараў у працэсе паступовага атаясамліваньня Жамойці зь Літвой^[574].

Выкарыстаньне летувіскай мовы ў Прусіі дзеля пашырэньня лютэранства сярод летувісаў прымусіла зьвярнуцца да гэтай мовы езуітаў — галоўных дзеячоў Контрарэфармацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім, што прычыніліся да друкаваньня летувіскамоўных кніг у Вільні^[573]. Гісторык Павал Урбан адзначае, што менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці сьпярша ў Прусіі, а потым і ў Вільні (з 1595 году) мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»^[575]. Сярод іншых фактараў, гэтую ж прычыну частковага (супярэчлівага і праз гэта даволі заблытанага) пашырэньня ў Вялікім Княстве Літоўскім тэрміна «літоўская мова» на літоўскі дыялект мовы жамойтаў называе Вацлаў Пануцэвіч^[576].

Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні ў 1793 годзе

Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца Іван Саверчанка, раньнія ідэолягі жамойцкага нацыянальнага руху (найперш пісьменьнікі і багасловы Марцін Мажвід, Мэльхіёр Пяткевіч, Мікалай Даўкша і Канстанцін Шырвід) назвалі свой народ «літоўцамі» і пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы на падставе выняткова этнічных фантазіяў і показак^[577].

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага (да Крэўскай уніі) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай Рэфармацыі і палітычнай моцы Літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай Контрарэфармацыі, распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным „цывілізацыйным“ чыньнікам гісторыі Літвы выняткова Каталіцкую Царкву (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра „балтыйскае паганства“ Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па падзелах Рэчы Паспалітай гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай „навуковай“ вэрсіяй гісторыі Літвы»^[578].

Герб

Пагоня з надмагільля Ягайлы

Асноўны артыкул: Пагоня

Паходжаньне дзяржаўнага гербу ліцьвінаў — Пагоні — мае сэмантычную повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту ўсходнеславянскіх плямёнаў, калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху Русі, і ў часы Вялікага Княства Літоўскага^[579]. Іпацьеўскі летапіс паведамляе пра пагоню жыхароў Берасьця ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі Ягайла ў сваёй (лацінскай) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў^[580][581]:

Пагоня як сымбаль Белай Русі (у адрозьненьне ад іншых гістарычных краінаў ВКЛ) на эмблеме Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх, 1832 г.

	…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае паспалітае рушэньне дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „пагоня“. Арыгінальны тэкст  (лац.) ...Quotiescunque etiam hostes et adversarios nostros et ipsius terrae nostrae Lithuanicae fugitivos insequi opportuerit, ad insequutionem huiusmodi, quod роgоniа vulgo dicitur, nоn solum armigeri, verum etiam omnis masculus, cuiuscunque status aut conditionis extiterit, dummodo аrmа bellicosa gestare poterit, proficisci teneatur.
З прывілею вялікага князя літоўскага Ягайлы, 20 лютага 1387 г.

Гербы беларускіх ваяводзтваў і дзяржаўны герб БНР, 1918 г.

Паводле летапісаў Вялікага Княства Літоўскага, Пагоню ў якасьці гербу гаспадарства ўвёў князь Нарымонт, брат вялікага князя Трайдзеня (1270—1282):

	Той Нарымунт меў герб, або кляйнот, рыцарства сваяго таковы, і тым пячатаваўся, Вялікаму княству Літоўскаму заставіў яго, а то такі: у гербе муж збройны, на каню белам, у полю чырвонам, меч голы, яка бы каго гонячы дзяржаў над галавою, і ёсьць адтоля названы «пагоня».
—Хроніка літоўская і жамойцкая[eg][eh]

Выява гербу Пагоні ёсьць на пячаці полацкага князя Глеба-Нарымонта 1338 году і на пячаці (з кірылічным надпісам) вялікага князя літоўскага Альгерда 1366 году^[582].

Назва Пагоня набыла шырокую вядомасьць у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, відаць, у выніку асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны^[583]. Кароль і вялікі князь Жыгімонт Аўгуст у 1562 годзе загадаў біць на Віленскай мынцы манэты-траякі: «А на сем з аднае стараны два першыя словы, каторымі ся пачынаець пісаці імя наша гаспадарскае, а з другое стараны … герб Пагоня». Дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня (ст.-бел. Погоня) сьцьвярджаецца ў статутах Вялікага Княства Літоўскага 1566^[584] і 1588^[585] гадоў. А ў лацінскім перакладзе Статуту 1566 году адмыслова падкрэсьліваецца, што дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага завецца Пагоняй у народнай мове (лац. vulgo Pogonia vocatur)^[586].

Афіцыйная беларуская гербавая назва Пагоня не пакідае ніякіх сумневаў у беларускай этнічнай прыналежнасьці грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага^[584]. Тым часам летувіскае слова «výtis» («віціс»), якое выкарыстоўваецца дзеля азначэньня сучаснага летувіскага варыянту Пагоні, прыдумаў ў сярэдзіне XIX ст. Сыманас Даўкантас^[587][588]. Сьпярша ім называлі толькі вершніка-рыцара, а дзеля азначэньня гербу цалкам слова «Vytís» (ужо зь вялікай літары і з націскам на другім складзе) упершыню выкарысталі толькі ў 1884 годзе (раней Пагоню па-летувіску звычайна звалі «Vaikymas» — 'Перасьледаваньне'). Да канца XIX ст. слова «Vytis» стала агульнапрынятым у Летуве дзеля азначэньня Пагоні. Аднак яшчэ доўгі час ішлі спрэчкі пра тое, на якім складзе трэба рабіць націск — на першым ці на другім. Толькі ў 1930-я гады з гэтым канчаткова вызначыліся — спыніліся на «Výtis»^[589].

Гербы адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак (ваяводзтваў) Вялікага Княства Літоўскага, 1720-я гады Амсьціслаўскае Берасьцейскае Віленскае Віцебскае Менскае Падляскае Полацкае Троцкае Жамойцкае (староства) Інфлянцкае

Сталіца

Асноўны артыкул: Вільня

Вострая брама з гербам Пагоняй у Вільні. Здымак Яна Булгака, 1912 г.

У старажытных пісьмовых крыніцах сталіца ліцьвінаў — Вільня — упамінаецца пад беларускай назвай Вільня (Vilnia або Vilna, напрыклад, у лістах вялікага князя Гедзіміна 1323 году «in civitate nostra regia Vilnia»^[590]). У старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы Вильня / у Вильни і Вильна / у Вильне (што параўнальна з Горадна — Горадня і Коўна — Коўня), але паступова запанавала форма Вильня^[591].

Галоўная вуліца Вільні — паводле гістарычных крыніцаў, «Замкавая» або «Вялікая Замкавая»

Захавалася апісаньне Вільні яшчэ з пачатку XV стагодзьдзя, зьмешчанае ў рэляцыі бургундзкага падарожніка з Фляндрыі Жыльбэра дэ Лянуа, які наведаў сталіцу Вялікага Княства Літоўскага ў 1413 годзе^[ei]:

	Потым я прыехаў у сталіцу Літвы, што называецца Вільня (Wilne), дзе ёсьць замак, які знаходзіцца даволі высака на пясковай гары, абведзены каменьнямі, зямлёй і мурам; унутры ён збудаваны зь дзерава. Муры названага замку, зыходзячы па абодвых бакох гары, абымаюць многа дамоў. У гэтым вось замку й у навакольлі прабывае звычайна названы князь Вітаўт, уладар Літвы, ды мае там свой двор і гасподу. Каля названага замку цячэ рака, якая кружыць свае воды цераз горад унізе; яна называецца Вільня (Wilne). А горад ня ёсьць абведзены абароннай сьцяной. Ён доўгі ды вельмі вузкі, зьверху ўніз забудованы драўлянымі дамамі. Толькі некаторыя сьвятыні цагляныя. Названы замак на самай гары абкружаны толькі драўляным валам на падабенства муру, аднак вялікім і абаронным…

Тым часам форму «Vilnius» па-жамойцку пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. (Мікалоюс Даўкша ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст Аляксандрас Ванагас мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы Wilno (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). Тым часам польскае Wilno утварылася ад старабеларускага варыянту Вільна^[591]. А першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць Vilnia, на што зьвяртае ўвагу Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай латыскай назвай — Viļņa^[591].

Насельніцтва Віленшчыны, як мінімум зь першай паловы ХІХ стагодзьзя, належала да тэрыторыі беларускага этнасу, што засьведчыў у свой час беларуска-польскі фальклярыст Ян Чачот (1796—1847): «…нават у далёка адлеглых паміж сабою вёсках, яны [песьні] вельмі падобныя, зь невялікімі, часам, адхіленьнямі ў словах. Нёман і Беліца ад Дзьвіны, Бярэзіны і лепельскіх ваколіц няблізкія, а песьні іх усё ж падобныя; гэткія ж песьні й над Вяльлёй у Завялейскім павеце. Хто іх пераносіў? Ня друк і творы, але памяць, сэрца й вусны братэрскіх плямёнаў»^[592]. Пра брак нейкай «беларусізацыі» летувісаў Віленшчыны за часамі Расейскай імпэрыі сьведчыць супастаўленьне статыстычных зьвестак пра колькасьць летувісаў (жамойтаў): 17,56% ад усяго насельніцтва Віленскай губэрні на 1851 год паводле зьвестак расейска-нямецкага навукоўцы Пятра Кёпэна(ru)^[593][594] і 17,58% ад усяго насельніцтва губэрні на 1897 год паводле вынікаў усеагульнага перапісу^[595].

Увогуле, сьведчаньнем пераважнай беларускамоўнасьці мясцовых жыхароў з даўніх часоў ёсьць даволі хуткі пераход крымскіх татараў, якіх вялікі князь Вітаўт асадзіў у ваколіцах Вільні і Трокаў, менавіта на беларускую (а не летувіскую) мову, што выявілася ў напісаных гутарковай беларускай мовай татарскіх літаратурных помніках (у тым ліку аль-кітабах)^[596][597].

Беларусы (арэал у цэнтры) на «Этнаграфічнай мапе Эўрапейскай Расеі» (1875 г.), складзенай Аляксандрам Рыціхам (фрагмэнт) Фрагмэнт этнаграфічнай мапы Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» (Парыж, 1885 г.) Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная філёлягам-славістам Яўхімам Карскім, 1903 г. Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» (1918 г.), складзенай нямецкім гісторыкам Дзістрыхам Шэфэрам (1845—1929) Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы, складзеная супрацоўнікамі Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША ў 1943 г.

Перайменаваньне ліцьвінаў у «беларусаў»

Асноўныя артыкулы: Белая Русь, Летувізацыя, і Русіфікацыя Беларусі

Фрагмэнт мапы Рэчы Паспалітай, дзе Літва (Lituania) цалкам атаясамліваецца зь Белай Русьсю (Russia Bianca), тым часам Жамойць (Samogitia) падаецца асобна ад Літвы, а Масковія (Moscovia) — асобна ад Русі (Вэнэцыя, 1740 г.)

Назва беларусцы (як вытворная ад хароніму Белая Русь, якім часам азначалася адна з складовых частак Літвы) датычна ліцьвінаў пачала шырока выкарыстоўвацца толькі ў XVII стагодзьдзі — за часамі войнаў Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай — у запісах маскоўскіх вайсковых пісараў дзеля азначэньня праваслаўнага вызнаньня тых палонных ліцьвінаў і ўкраінцаў, якія былі праваслаўнымі (у адрозьненьне ад ліцьвінаў-каталікоў^[ej])^[599]. На падставе таго, што палонныя шляхцічы-ліцьвіны называлі сябе толькі «ліцьвінамі» (напрыклад, «литвин Корнейко Круковский, уроженец Оршанского повету, шляхтич белоруские веры»^[600][ek]), гісторык Алег Латышонак прыйшоў да наступнай высновы: «Сьвядомае ўжываньне назвы „беларусец“ непісьменнымі сялянамі і прадстаўнікамі гарадзкога плебсу ў сытуацыі, калі гэтае найменьне невядома шляхце, я лічу немагчымым. Выснова з гэтага можа быць толькі адна: слова „беларусец“ ува ўсіх выпадках уклалі ў вусны прышэльцаў маскоўскія чыноўнікі»^[606]. Разам з тым, існуюць прынамсі тры выпадкі ўласнага азначэньня шляхцічаў як «беларусцаў» у маскоўскіх дакумэнтах^[el].

Беларус (рас. «белороссиянин») і беларуска (рас. «белороссиянка»). З альбому, выдадзенага ў 1803 годзе для Аляксандра I Раманава, дзе зьмяшчаюцца малюнкі палякаў, латышоў («ліфлянцаў» і «курляндцаў»), украінцаў («маларасіянаў») ды шматлікіх іншых народаў пад расейскай уладай, але няма ліцьвінаў^[em]

Па анэксіі земляў Вялікага Княства Літоўскага (1772, 1793, 1795 гады) улады Расейскай імпэрыі, як адзначае гісторык Уладзімер Арлоў, спрыялі пашырэньню назвы беларусы, бо гэтая назва больш адпавядала імпэрскім інтарэсам і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць расейцаў («вялікарусаў»). Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў^[18].

Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)^[611], дзе цэнтральная частка этнічнай тэрыторыі беларусаў (на поўдзень ад Горадні і Менску) мае подпіс «літоўцы» (рас. литовцы), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» (рас. белорусы)

Выдадзенае ў 1787 годзе на загад маскоўскай гаспадыні Кацярыны II «Пространное Землеописание Российского Государства» паведамляла, што ў Магілёўскім і Полацкім намесьніцтвах, «апроч расейцаў, знаходзяцца <…> палякі, літва і жыды»^[en][612], прытым літва адносілася да славянскіх народаў^[613], а аддрукаванае таго ж году «Краткое землеописание Российского Государства» паведамляла, што «літва [насяляе] Полацкае і Магілеўскае [намесьніцтвы]»^[614]. У афіцыйным аглядзе Расейскай імпэрыі 1787 году (перавыдаваўся ў 1793 годзе) адзначалася, што Магілёўскае намесьніцтва складае частку «Беларусі» (рас. «Бело-Руссии»), а «яго жыхары — гэта палякі і літва, якія спавядаюць рымска-каталіцкі, грэцкі і ўніяцкі законы; ёсьць тут таксама жыды» (рас. «жители оного суть поляки и литва, исповедующие римско-католицкий, греческий и униатский закон; здесь есть также жиды»)^[615]. Такі ж склад насельніцтва пазначаўся для Полацкага намесьніцтва, якое называлася другой часткай «Беларусі»^[616]. Геаграфічны слоўнік Расейскай дзяржавы 1788 году азначаў «літву» як «народ, які насяляе Полацкае і Магілёўскае намесьніцтвы»^[617], а таксама зьмяшчаў артыкул «Белоруссия, или Белая Россия» з азначэньнем «краіна, далучаная да Расеі <…> за панаваньнем Кацярыны II <…>, як то павет Дынабурскі, ваяводзтвы Амсьціслаўскае, Віцебскае, часткі паветаў Аршанскага і Рэчыцкага <…> цяпер жа ўся Беларусь падзяляецца на два намесьніцтвы: Полацкае і Магілёўскае»^[618]. Тым часам у выдадзеным да першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) пры Імпэратарскім Маскоўскім унівэрсытэце атлясе зазначалася, што «Белая Расія <…> складаецца з Смаленскай губэрні»^[619], а прафэсар Маскоўскага ўнівэрытэту Харытон Чабатароў(ru) у першым падручніку расейскай геаграфіі «Географическое методическое описание Российской империи…» (выйшаў з друку ў 1776 годзе) пісаў: «З даўніх часоў прыналежныя да Расеі землі складаюць тры галоўныя яе часткі, гэта значыць: вялікую, малую і белую Расію. <…> Белая Расія, Rossia alba, ляжыць да Польскіх граніцаў паміж вялікай і малой Расіяй. Яна складаецца з аднаго Смаленскага княства <…> Смаленскае княства паводле цяперашняга падзелу называецца Смаленскай губэрняй»^[620][eo]. У 1815 годзе расейскі географ прафэсар Пецярбурскага пэдагагічнага інстытуту Еўдакім Зяблоўскі(ru) пісаў у другім выданьні сваёй працы «Статистическое описание Российской Империи»: «Палякі… жывуць у губэрнях Віцебскай, Магілёўскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай… <…> Літва знаходзіцца ў Віленскай і Магілёўскай губэрні, і ва ўсіх месцах былога Герцагства Літоўскага»^[ep][622]. Адным зь сьведчаньняў называньня ліцьвінамі («літоўскай нацыяй») беларусаў у Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губэрнях ёсьць сьпісы ўраднікаў-базылянаў Віленскай уніяцкай мітрапаліцкай япархіі за 1815 год, у першым зь якіх тры чалавекі назваліся «ўраджэнцамі літоўскімі», 16 — прылічылі сябе да «літоўскай нацыі», два — да «польскай», адзін — да «беларускай», адзін — «ураджэнец валынскі» і адзін — «ураджэнец самагіцкі»; паводле другога сьпісу адзін чалавек назваўся «літоўскім ураджэнцам», тры — прылічылі сябе да «літоўскай нацыі», адзін — да «самагіцкай», адзін — да «курляндзкай», 20 — да «польскай»^[623].

«Рассказы на белорусском наречии», выдадзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі ў 1863 г.

Пачатковую папулярнасьць у Расейскай імпэрыі меркаваньня пра этнічную блізкасьць ліцьвінаў (літоўцаў) і русінаў (русаў) засьведчыла выдадзеная ў 1799 годзе пры Імпэратарскай акадэміі навук у Санкт-Пецярбургу кніга нямецкага навукоўца Ёгана Георгі(ru) «Описание всех в Российском государстве обитающих народов»: «літоўцы — старажытнае племя русаў… гэты народ у пляне сваіх звычаяў, павер’яў, ладу жыцьця, адзеньня і нораваў мае падабенства часткова з палякамі і маларосамі, а часткова зь вядомымі плямёнамі старажытных русаў, што жывуць у Расеі»^[eq][624]. У 1827 годзе расейскі навуковец Пётар Кёпэн(ru) азначаў нашчадкаў крывічоў як «літоўска-рускіх» (рас. Литовско-Русских)^[625], «ліцьвіна-русаў» (рас. Литвино-Руссов) і «беларусцаў» (рас. Белорусцев)^[626]. Выдадзеная у 1843 годзе 2-я частка «Геаграфіі Расейскай імпэрыі» Івана Паўлоўскага(ru) паведамляла, што «ў Беларусі агулам жывуць літоўцы і рускія; у местах пераважна палякі і жыды»^[er][627]. У 1849 годзе расейскі этнограф Іван Сахараў(ru) ужыў датычна беларусаў назву літоўца-русы (рас. литовцо-руссы)^[es][628]. Напісаную каля 1857 году і выдадзеную ў 1867 годзе кнігу пра гісторыю Тураўскай япархіі народжаны на Піншчыне архімандрыт Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі Анатолі (Станкевіч)(uk)^[629] пачынаў наступнымі словамі^[630]: «Якім бедным ня быў бы выгляд цяперашняга Турава, але ўсё-ткі памяць пра Тураў, як калыску праваслаўя ў Літве, сьвятая для ўсякага руса-ліцьвіна» (рас. «Как ни беден вид теперешнего Турова, но все-таки память о Турове, как колыбели православия в Литве, священна для всякого руссо-литвина»)^[et].

Слоўнік Насовіча (рас. «Словарь белорусского наречия»). Санкт-Пецярбург, 1870 г.

Выдадзеная ў 1839 годзе 3-я частка расейскай энцыкляпэдыі Военный энциклопедический лексикон(ru) у артыкуле пра Віленскую губэрню падавала наступную інфармацыю: «Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў, расейцаў і малой колькасьці караімаў і татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня»^[eu][632], тым часам у артыкуле пра Віцебскую губэрню гэтая ж крыніца замест літоўцаў сярод насельніцтва падавала беларусаў, а паходжаньне шляхты не адзначалася^[633]. Падобная сытуацыя назіралася і ў выдадзенай у 1845 годзе 9-й частцы, калі ў артыкуле пра Менскую губэрню зазначалася, што «Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў і малой колькасьці татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня»^[ev][634], а ў артыкуле пра Магілёўскую губэрню замест літоўцаў ужо падаваліся беларусы^[635][ew].

У 1846 годзе на прапанову Расейскай акадэміі навук даслаць зьвесткі пра наяўнасьць неславянскіх нацыянальных меншасьцяў, у тым ліку і летувісаў, ваўкавыскі земскі спраўнік паведаміў, што ў Ваўкавыскім павеце Гарадзенскай губэрні жыве 84 190 «літоўцаў праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньняў» (большасьць насельніцтва павету). Як падкрэсьлівае гісторык Аляксандар Краўцэвіч, такім спосабам мясцовы ўраднік з тэрыторыі гістарычнай Літвы традыцыйна атаясаміў «літоўцаў» з тутэйшымі беларусамі^[637]. Паводле апублікаваных у 1861 годзе афіцыйных зьвестак губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраных у канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, у Ваўкавыскім павеце налічвалася ўжо толькі 37 481 «літоўцаў», з астатняга насельніцтва павету 23 816 чал. назвалі праваслаўнымі «вялікарасіянамі», 9032 чал. — каталікамі-«палякамі», 8578 чал. — «беларусамі», 2854 чал. — праваслаўнымі «яцьвягамі», 15 чал. — «маларасіянамі»^[638]. Тым часам у Гарадзенскім павеце налічылі 46 270 «літоўцаў», 16 426 «палякаў», 8171 «вялікарасіяніна» і 2074 «беларусы», прытым 29 856 «літоўцаў» спавядалі праваслаўе. Апроч таго, у Берасьцейскім павеце налічылі 13 322 праваслаўныя «літоўцы», у Пружанскім павеце — 22 103, у Слонімскім павеце — 53 808, а ў Кобрынскім павеце — 22 725 праваслаўных «яцьвягаў»^[638]. Тым часам большую частку насельніцтва Менскай губэрні ў гэтых сьпісах ужо азначылі як беларусаў, хоць у Слуцкім павеце яшчэ налічылі 20 721 «літоўцаў» (зь іх 9028 праваслаўных), у Барысаўскім павеце — 19 082, у Ігуменскім павеце — 14 919^[639]. У Віленскай губэрні гэтыя ж сьпісы дэкляравалі 27 985 праваслаўных «літоўцаў» (пераважна ў Лідзкім павеце)^[640]. У 1869 годзе расейскія ўлады апублікавалі статыстычныя зьвесткі пра этнічны склад падатнага насельніцтва, дзе ўжо і большасьць насельніцтва Гарадзенскай губэрні азначалася як беларусы («нацыянальнасьць» жыхароў гэтым разам вызначалі расейскія паліцыйныя прыставы, якія дасылалі зьвесткі беспасярэдне ў статыстычны камітэт)^[641]. У 1886 годзе латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр(be), які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства, даваў наступныя інструкцыі датычна збору статыстычных зьвестак у Віленскай губэрні^[642]: «Пры зьбіраньні статыстычных зьвестак часта зьмешваюцца паняцьці Ліцьвін, Літва ў гістарычна-геаграфічным значэньні зь Літвой этнаграфічнай. Ліцьвінам лічыцца мусіць той, хто ў хатнім побыце размаўляе па-літоўску^[dn] <…> У цяперашні час зьвесткі, датычна прынятых у войска ў рубрыцы „паводле паходжаньня“, мусяць лічыцца сумнеўнымі ад таго, што вельмі шмат ліцьвінаў значыцца ў паветах — дзе іх цяпер, як тых, хто размаўляе па-літоўску, зусім няма; а наадварот, у тых паветах, дзе цяпер яшчэ гавораць па-літоўску, паводле статыстычных табліцаў прынятых літоўцаў у войска паказваецца параўнальна мала. У Вялейскім і Дзісенскім паветах пра літоўцаў ня можа быць і гаворкі…»^[ex].

Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка Высокага Гарадзенскай губэрні (аўтар малюнка — Напалеон Орда) і подпісам: лет. Augštaičai, Gardino gubernijoje. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі Наваградку, Крэва, Ліды, Геранёнаў

У 1863 годзе ўлады Расейскай імпэрыі вялікім накладам надрукавалі «Рассказы на белорусском наречии»^[643] (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў народных вучэльнях, дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага імпэрыялізму дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў іх русіфікацыі і асыміляцыі^[644]: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, Міхаіл Каяловіч^[645]) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі», называючы «ліцьвінамі» летувісаў^[646], у другім творы праводзіцца думка, што «нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць літоўцы (то бок літоўцы і жмудзіны^[ey]) і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў»^[645]. Выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у Санкт-Пецярбургу «Словарь белорусского наречия» Івана Насовіча падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец» і прыклад ужываньня «литвин як лин»^[ez], сьледам падаецца слова «литвяк», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «литвяки по нашему не говоруць»^[648]. Тым часам у якасьці прыкладу да слова «боцвинне» падаецца вытрымка зь вядомай беларускай народнай песьні: «Кузьма и Дземьянъ два лицвины, принешли горшочекъ боцвиння»^[37][fa]. Гэты ж слоўнік да вядомай беларускай назвы расейцаў — маскаль — падае толькі адно расейскае значэньне «солдат»^[649]. На мэтанакіраванае зьнішчэньне расейскімі ўладамі ў народнай сьвядомасьці гістарычнага сэнсу «літоўскасьці» (г. зн. азначэньня сябе ліцьвінамі беларускамоўным сялянствам «Паўночна-Заходняга краю»), што беспасярэдне спрыяла летувізацыі, зьвяртае ўвагу амэрыканскі гісторык Тымаці Снайдэр^[650].

Шыльда летувіскай школы (лет. Lietuviška mokykla, рас. Литовское училище) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры Вільні, 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай

Як адзначае гісторык Павал Церашковіч, па 1860-х гадох тэрмін «ліцьвіны» («літоўцы») у дачыненьні да беларусаў зьнікае з афіцыйных дакумэнтаў і статыстыкі Расейскай імпэрыі^[651][fb]. Разам з тым, яшчэ ў працы 1886 году (перавыдавалася ў 1890 годзе) пра здушэньне вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў расейскі вайсковы гісторык Аляксандар Пузырэўскі(pl), які паходзіў зь віленскай шляхты, апісваў насельніцтва вылучанага ім паўночнага тэатру ваенных дзеяньняў (Беластоцкая вобласьць, Віленская губэрня, часткі Гарадзенскай і Менскай губэрняў з найважнейшымі местамі Вільняй, Горадняй, Коўнай, Беластокам і Менскам) як «жамойць і літоўцы складаюць земляробчую клясу; гандаль і прамысловасьць у руках жыдоў, якія насяляюць месты і мястэчкі; польская шляхта — паноўная кляса», а насельніцтва сярэдняга тэатру ваенных дзеяньняў (Палесьсе — паўднёвыя часткі Менскай і Гарадзенскай губэрняў, паўночная частка Валынскай губэрні з найважнешымі местамі Берасьцем, Пінскам, Мазыром і Бабруйскам) — «беларусы, літоўцы, палякі, жыды»^[653].

Краіна «Літва і Беларусь» (польск. «Litwa i Białoruś»), асобная ад Жамойці (Żmujdź), 1916 г.

Такім парадкам, палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага, якую праводзілі ўлады Расейскай імпэрыі, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назвы «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе^[654][655] і яе адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам (летувісамі)^[147][656]. Тым часам на ўсе землі ліцьвінаў пашырылася назва «Белая Русь», «Беларусь», якая раней ужывалася датычна ўсходняй часткі ВКЛ, дзе праваслаўных жыхароў называлі «русінамі». Хоць ліцьвіны-беларусы ў афіцыйным жыцьці Расейскай імпэрыі нібыта спынілі сваё існаваньне як асобны народ, але ў рэальнасьці яны працягвалі захоўваць свае нацыянальныя традыцыі, культуру і мову^[657].

Першая публікацыя верша «Пагоня» М. Багдановіча (Вольная Беларусь, 30 лістапада 1917 г.)

У канцы XIX — пачатку XX ст. нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы^[658] (з шляхты паходзілі заснавальнікі Нашай Нівы браты Іван і Антон Луцкевічы, заснавальнік першай беларускай партыі Вацлаў Іваноўскі, адзін з заснавальнікаў Беларускай сацыялістычнай грамады паэт Карусь Каганец, стваральнік беларускага тэатру Ігнат Буйніцкі, клясыкі беларускай паэзіі Алаіза Пашкевіч і Янка Купала, адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня Вацлаў Ластоўскі, аўтар навукова вызначаных межаў этнічнай тэрыторыі беларусаў гісторык і этнограф прафэсар Мітрафан Доўнар-Запольскі ды іншыя^[fc]) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы»^[fd]. Палітык і грамадзкі дзяяч Зянон Пазьняк дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»^[662]:

І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> Беларуская нацыя адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне Беларускай Народнай Рэспублікі, прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах гістарычнай Літвы.

Межы Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР), абвешчаныя 25 сакавіка 1918 г. паводле этнічнага крытэру — на падставе працаў гісторыка і этнографа Мітрафана Доўнар-Запольскага

Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад Францішка Багушэвіча да Янкі Купалы) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад Вацлава Ластоўскага да Ўсевалада Ігнатоўскага) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў Другой Устаўной грамаце Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць»), а гербу Пагоні («старадаўняй Літоўскай Пагоні»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў свой верш клясык беларускай літаратуры Максім Багдановіч. У 1918 годзе сябра камісіі БНР у арганізацыі Беларускага ўнівэрсытэту прафэсар Мітрафан Доўнар-Запольскі падкрэсьліваў у газэце Вольная Беларусь: «Цяпер ідзе дзяржаўнае будаваньне. Натуральна, паўстае думка пра тэрміналёгію дзяржаўных ўстановаў, т.ё. ці пакідаць нам цяперашнія, чужыя нам найменьні ўстановаў, ці мы павінны вярнуцца да найменьняў нашага дзяржаўнага права, — да родных, часам забытых ужо намі, тэрмінаў. <…> — будзем аднаўляць наш праўны язык зь Літоўскага Статуту, каторы ўжываўся, як закон, да 1830 г. А тэрміналёгія Статуту стварылася ў часы нашай дзяржаўнай (панствовай) незалежнасьці»^[663].

Яшчэ ўлетку 1916 году Беларускі народны камітэт на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад Балтыйскага да Чорнага мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных Беларусі, Летувы, Латвіі і Ўкраіны. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году Беларускім нацыянальным камітэтам у Менску), прытым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю Летувіскай Тарыбы, якая заявіла прэтэнзіі на этнічныя тэрыторыі беларусаў. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла Беларуская канфэрэнцыя, якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь Нямецкай імпэрыяй (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць каралём Летувы пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец Вільгельм Карл фон Урах) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася^[664].

Язэп Лёсік

Кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі ад пачатку няраз сутыкалася з прэтэнзіямі Летувы на велізарную частку этнічнай тэрыторыі беларусаў. У адказ на заявы ўрада БНР, што Вільня — адвечная сталіца Беларусі, яе палітычны і духоўны цэнтар, летувісы запатрабавалі Гарадзенскую і Віленскую губэрні, большыя за тэрыторыю ўсёй Летувы. Тады ж зьявіліся безапэляцыйныя сьцьверджаньні, што значная частка беларусаў — гэта зьбеларушчаныя летувісы^[665]. Падобныя заявы тлумачыліся прысваеньнем гістарычнай і культурнай спадчыны Вялікага Княства Літоўскага з боку летувіскага нацыянальнага руху, які праз больш спрыяльныя ўмовы пачаўся значна раней за беларускі. Амэрыканскі гісторык Тымаці Снайдэр таксама зьвярнуў увагу на тое, што першае пакаленьне інтэлігентаў-летувісаў складалі не шляхцічы былога Вялікага Княства Літоўскага (якім само паходжаньне і кодэкс гонару не дазваляў займацца фальшаваньнем), а ксяндзы і настаўнікі — дзеці заможных сялянаў з расейскай адукацыяй^[666], якім было вельмі лёгка замоўчваць і ігнараваць гістарычныя факты^[667][658]. У ліпені 1920 году адбылося падпісаньне савецка-летувіскай Маскоўскай дамовы, згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, што выклікала пратэст з боку кіраўніцтва БНР і прывяло да ўтварэньня Сярэдняй Літвы^[668].

Тамаш Грыб

Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня Рады БНР Язэп Лёсік апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе Беларускай ССР артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»^[669], у якім зазначыў: «Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі». Неўзабаве, аднак, беларусізацыю ў БССР спыніў сталінскі тэрор, які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)^[670].

Далучаная да СССР пазьней Летува пазьбегла татальнага зьнішчэньня гуманітарных кадраў і здолела ў 1945—1991 гадох працягваць традыцыі навуковай школы пэрыяду незалежнасьці. У адрозьненьне ад БССР і УССР, савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў «раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»^[671]. Тым часам БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела гістарычнага часопісу. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўднай гісторыі Беларусі вёўся з 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва^[670]. Адначасна савецкія ўлады фактычна дазволілі летувісам праводзіць палітыку дэнацыяналізацыі і летувізацыі далучаных беларускіх земляў гістарычных Віленшчыны і Троччыны^[671].

Пікет у Менску з плякатам лацінкай: «Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб Пагоня й бел-чырвона-белы сьцяг, а таксама назоў Бацькаўшчыны — Літва, сталіцы — Менск!» (19.09.1991 г.)

Дасьледаваньні гісторыі Літвы і ліцьвінаў працягнулі беларускія навукоўцы па-за межамі СССР. Яшчэ ў 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў Празе, былы міністар унутраных справаў БНР Тамаш Грыб у сваім артыкуле «На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)» падкрэсьліваў: «Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу»^[672]. Тым часам яшчэ ў 1939 годзе Ян Станкевіч, які з 1927 году выкладаў у Віленскім унівэрсытэце, зазначыў: «Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся Русінамі»^[673]. Адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў Вацлаў Пануцэвіч (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «Litva», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы Алесь Жлутка адзначае засяроджанасьць В. Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку^[535]. Погляды В. Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык Павал Урбан (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «Аўкштота была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў^[674]. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў Мікола Ермаловіч (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры^[674].

Дзяржаўны герб Беларусі Пагоня

Па аднаўленьні незалежнасьці Беларусі нацыянальны герб беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага Пагоня зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце Канстытуцыі Беларусі^[675]). У гэты ж час пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы Гервятах адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі Аляксандра Лукашэнкі, які неўзабаве ўсталяваў прарасейскі аўтарытарны рэжым і гісторыкі-прапагандысты якога (Якаў Трашчанок, Вадзім Гігін, Ігар Марзалюк ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, тым часам адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў^[671].

Сучаснасьць

Асноўны артыкул: Ліцьвінства

Ужываньне

У частковым ужытку найменьне «ліцьвін» працягвае існаваць як саманазва вясковага жыхарства і ў цяперашні час^[217][fe]. У 1990 годзе часопіс «Савецкая этнаграфія» падаваў зьвесткі:

«Як мікраэтнонім, найменьне „ліцьвіны“ існавала і працягвае існаваць сярод некаторых мясцовых групаў беларускага і асыміляванага балтыйскага жыхарства заходніх раёнаў Беларусі і Ўсходняй Летувы»^[677].

У працы 1985 году, у якой адлюстроўваюцца рэаліі 1980-х гадоў, Ігар Чаквін пісаў:

«У гісторыка-этнаграфічнай вобласьці беларуска-ўкраінскага Палесься арэал распаўсюджваньня назвы палешукі не складае суцэльнага масіву. Асноўнай этнанімічнай формай, якая часьцей за ўсё чаргуецца на Палесьсі з назвай палешукі зьяўляецца этнікон ліцьвіны. Паводле зьвестак Л. Асоўскага (на 30-я гады ХХ ст.) назва ліцьвіны была лякалізавана ў Заходнім Палесьсі ў вярхоўях Ясельды і ў раёне Ружан, Косава, Івацэвіч. З гэтай вобласьці, мяркуючы па прыведзенай ім карце, арэал назвы ліцьвіны распаўсюджваўся на поўдзень да Лунінца. На Прыпяцкім правабярэжжы гэты арэал ішоў ад Давыд-Гарадка на Столін і далей у двух напрамках — на Ракітнае і на Кастопаль. (…) Арэальнае існаваньне на Палесьсі формы ліцьвіны таксама носіць контурны малюнак, калі адпаведная этнанімічная самасьвядомасьць найбольш выразна выступае ў паўзьмежных зонах кантакціраваньня непасрэдна з палешукамі, а ўнутры гэтых зон аслаблена і часткова дыфэрэнцыравана. Так, у радзе палескіх абласьцей, дзе распаўсюджана назва ліцьвіны, яна часта дапаўняецца азначэньнямі, якія падкрэсьліваюць асобныя асаблівасьці гаворак — ліцьвіны-хацюны (паміж Століным і Ракітным, а таксама паміж Косавам і Лунінцом), літвакі-калыбанюкі (паміж Століным і Кастопалем), іх антрапалягічныя рысы і спэцыфіку месца існаваньня — ліцьвіны-чарнякі (Пружанскі раён), парэчукі (Пагарыньне) і г. д.»^[16]

У энцыкляпэдыі «Этнаграфія Беларусі» (1989 год), 7-м томе Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі (1997 год) і 9-м томе Беларускай энцыкляпэдыі (1999 год) зазначалася^{[678][11][12]}:

У наш час [назва ліцьвіны] ужываецца <…> таксама як лякальны этнікон невялікіх групаў беларускага насельніцтва (у раёне Бярозы, Івацэвічаў, Косава, Пружанаў, Наваградку, Вярэнава, Горадні, Паставаў, Браслава і інш.), некаторых раёнаў беларуска-ўкраінскага Палесься (раёны Століна, Ракітнага, Кастопалю, Сарнаў, Оўручу) і часткова беларускамоўнага насельніцтва паўночнай Чарнігаўшчыны і Кіеўшчыны, заходняй Браншчыны і Смаленшчыны.

У канцы 1990-х гадоў Уладзімер Каткоўскі, які ў 2004 годзе запачаткаваў Беларускую Вікіпэдыю, стварыў сайт «Літванія, зямля ліцьвінаў»^[679]. У час правядзеньня перапісу насельніцтва Расеі ў 2002 годзе тыя, хто сябе называў ліцьвінам, былі разьмеркаваныя наступным спосабам: аўкштоты, жамойты, летувнік (і), летувяй, а таксама тыя ліцьвіны і літвякі/літвакі, якія ўжываюць летувіскую мову, былі аднесеныя да летувісаў; пазасталыя ліцьвіны і літвякі/літвакі былі аднесеныя да беларусаў^[680]. У публікацыі 2009 году на тэрыторыі колішняга Інфлянцкага ваяводзтва ВКЛ (Латгалія) адзначалася этнаграфічная група карэннага мясцовага насельніцтва — ліцьвіны — беларусы-каталікі, якія размаўляюць на беларускай мове^[285]. Артур Пракапчук, аўтар часопісу «Самиздат», у 2009 годзе пісаў: «Літвой гэты край называўся амаль тысячу гадоў, усутыч да XIX стагодзьдзя, а назва народу — „ліцьвіны“ захоўвалася і па Другой сусьветнай вайне, што я нават памятаю з сваіх летніх вакацыяў у вёсцы Цытве (Менская вобласьць), дзе зацята працягвалі менаваць сябе „ліцьвінамі“ аднавяскоўцы маёй бабулі Эміліі»^[681].

Як адзначае гісторык Уладзімер Арлоў, дзясяткі тысячаў беларусаў маюць прозьвішчы з коранем 'ліцьв' ('літв'): Ліцьвін (Літвін), Ліцьвіновіч (Літвіновіч), Ліцьвінка (Літвінка), Ліцьвіненка (Літвіненка), Ліцьвіненя (Літвіненя), Ліцьвіёнак (Літвіёнак), Ліцьвінаў (Літвінаў), Ліцьвінчык (Літвінчык), Ліцьвінюк (Літвінюк), Ліцьвінчук (Літвінчук), Ліцьвінскі (Літвінскі), Літоўчанка, Ліцьвінец і іншыя^[217].

Агульнанацыянальны сэнс назвы «ліцьвін» у ВКЛ прызнаецца ў розных афіцыйных выданьнях сучаснае Беларусі, напрыклад, у «Кароткім гістарычным слоўніку беларускай мовы» (Менск, 2015 год), які дае слову «ліцьвін» азначэньне «жыхар Вялікага Княства Літоўскага» (з спасылкай на грамату вялікага князя Казімера 1440 году)^[682].

Ваяр-ліцьвін на вокладцы альбому «Гераічны эпас» (2006 год) гурту «Стары Ольса»

Апроч таго, назва «ліцьвіны» шырока ўжываецца ў розных сфэрах жыцьця Беларусі: элітарнай і масавай культуры, спорце, грамадзкім харчаваньні. Яшчэ ў 1991 годзе ўтварыўся фальклёрны гурт «Ліцьвіны», які займаецца адраджэньнем беларускіх аўтэнтычных сьпеваў^[683]. У 2004 годзе беларускі гурт «Стары Ольса» запісаў альбом «Скарбы літвінаў», у якім ёсьць песьня «Літвін» (у 2013 годзе зьявіўся відэакліп на гэтую песьню^[684]). У 2004 годзе ансамбль «Песьняры» запісаў песьню «Літвінка»^[685], а ў 2010 годзе — песьню «Я ліцьвін»^[686]. У 2005 годзе ўтварыўся беларускі фолк-мэтал-гурт «Litvintroll». У 2010 годзе ў Менску зьявіўся клюб амэрыканскага футболу «Літвіны», сымбалем якога сталі Калюмны^[687]. У 2011 годзе гурт «Рокаш» выдаў свой першы альбом, дзе была песьня «Баляда пра ліцьвіна». У 2015 годзе беларускі гурт Крамбамбуля зьмясьціў у сваім альбоме «Чырвоны штраль» песьню «Гэй, ліцьвіны! Бог нам радзіць»^[688]. У 2017 годзе ў Менску адкрыўся рэстаран сучаснай беларускай кухні «Літвіны», які праз паўгоду стаў сеткавым^[689].

У час абароны Ўкраіны ад расейскага ўварваньня першы гераічна палеглы беларус-добраахвотнік Ільля «Ліцьвін» меў вайсковы пазыўны ў гонар гістарычных ліцьвінаў — жыхароў Вялікага Княства Літоўскага^[690]. 21 траўня 2022 году назву «Ліцьвін» атрымаў адзін з батальёнаў палку імя Кастуся Каліноўскага — вайсковай фармацыі беларускіх ваяроў-дабраахвотнікаў ва Ўкраіне^[691].

У 2022 годзе ў Вільні ўтварыўся клюб «Ліцьвіны» — добраахвотніцкае аб’яднаньне беларусаў Летувы, якое дзее ў некалькі кірунках: фізычнае навучаньне беларусаў на выпадак ваеннага канфлікту (многія ўдзельнікі клюбу бароняць Украіну ад расейскага ўварваньня), культурныя і сацыяльныя праекты^[692].

Грамадзкая дзейнасьць

Гісторыкі Сяргей Абламейка і Аляксандар Краўцэвіч зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай беларускасьці, бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў^[693][694].

Адзначаецца, што ўлады Расеі атакуюць тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, аднак актыўна падтрымліваюць пэўныя «ліцьвінскія» праекты, якія аддзяляюць «ліцьвінаў» ад беларусаў^[695], ганяць беларусаў і ўсё беларускае^[696] або прапагандуюць, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой^[694].

Міленіюм Літвы

22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара Анатоля Грыцкевіча. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца Вольга Іпатава, доктар гістарычных навук Алесь Краўцэвіч, доктар мэдычных навук Алесь Астроўскі, доктар біялягічных навук Аляксей Мікуліч, археоляг Эдвард Зайкоўскі, мастак і грамадзкі дзяяч Аляксей Марачкін, сьвятар Леанід Акаловіч і дасьледнік Зьдзіслаў Сіцька.

У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі.

«Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь ёсьць галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, якая аб’яднала ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае», — гаворыцца ў звароце^[697].

Цытаты

	Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская. Арыгінальны тэкст  (лац.) Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orientem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est.
—Энэй Сыльвій Пікаляміні, будучы папа рымскі Піюс II, 1440-я гг.

	…ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем.
—Літоўскі Статут, 1588 г.

	Кажам заўжды «літоўскі, ліцьвін» — але тое адно замест «беларускі, беларус», бо ў 1510 годзе ніхто яшчэ «Літву этнічную» і ня сьніў, яшчэ Рэй у 1562 годзе ліцьвінам называў беларуса, а ў Маскве і ў XVII стагодзьдзі «літоўскі» — тое самае што беларускі. Арыгінальны тэкст  (пол.) Mówimy ciągle «litewski, Litwin», ale to tylko zamiast «białoruski, Białorus», bo w r. 1510 nikomu nie o Litwie właściwej, etnograficznej ani śnilo; jeszcze Rej w r. 1562. Litwinem Białorusina nazywał, a w Moskwie i w XVII wieku «litowskij» tyle, co białoruski
—Аляксандар Брукнэр, прафэсар Бэрлінскага ўнівэрсытэту, сябра Польскай, Праскай, Бялградзкай і Пецярбускай акадэміяў навук, 1928 г.[698][699]

	У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў.
—Язэп Юхо, гісторык права, доктар навук, 1968 г.[700].

	У другой палове ХІХ ст. нацыянальная інтэлігенцыя, якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, аднавіла назвы «Беларусь» і «беларусы» як сымбаль пратэсту супраць расейскага ўціску. Пад гэтай назвай наш народ увайшоў у ХХ ст., замацаваў яе за сабой у сусьветнай супольнасьці і ўступіў зь ёй у новае тысячагодзьдзе. Але нам неабходна памятаць, што мы — нашчадкі ліцьвінаў, прадаўжальнікі іх патрыятычных справаў[657].
—Аўтарскі калектыў кнігі «Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы», выдадзенай у 2005 годзе Міжнародным грамадзкім аб’яднаньнем «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»: Міхась Біч — доктар гістарычных навук; Натальля Гардзіенка — кандыдат гістарычных навук, Радзім Гарэцкі — акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, экс-прэзыдэнт Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; Уладзімер Конан — доктар філязофскіх навук; Арсень Ліс — доктар філялягічных навук; Леанід Лойка — кандыдат гістарычных навук; Адам Мальдзіс — доктар філялягічных навук; Уладзімер Мархель — кандыдат філялягічных навук; Алена Макоўская — старшыня Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; Алесь Петрашкевіч — кандыдат гістарычных навук; Анатоль Сабалеўскі — доктар мастацтвазнаўства; Лідзія Савік — кандыдат філялягічных навук; Віктар Скорабагатаў — заслужаны артыст Беларусі; Ганна Сурмач — экс-старшыня Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; Барыс Стук — намесьнік старшыні Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; Галіна Сяргеева — кандыдат гістарычных навук; Алег Трусаў — кандыдат гістарычных навук; Георгі Штыхаў — доктар гістарычных навук; Язэп Юхо — доктар юрыдычных навук

Глядзіце таксама

• Імёны ліцьвінаў
• Ліцьвіны Севершчыны
• Беларусы
• Літва
• Белая Русь
• Літоўская мітраполія
• Старалітва
• Ліцьвякі

Заўвагі

1. Гісторык Анатоль Астапенка ў сваёй доктарскай дысэртацыі, абароненай 26 красавіка 2021 годзе ў Кіеўскім нацыянальным унівэрсытэце імя Тараса Шаўчэнкі (спэцыяльнасьць — этналёгія), падкрэсьлівае: «мова „Літвы“ сярэднявечча — беларуская, а „ліцьвін“ — гэта назва беларуса таго часу»^[3]
2. Славянізаванае вызначэньне «ліцьвіны» адрозьнівалася ад саманазвы ўласна летувісаў, якая гучала як «lietuwis», «lietuwai», «lietuwininkas»^[15]
3. Мовазнаўца Ян Станкевіч зьвяртае ўвагу на тое, што лацінскае Lythwanos паходзіць ад вялікалітоўскай (беларускай) формы «Літва», а не балтыйскай «Летува», гэтак жа лацінскае Litwinorum (1330 год) паходзіць ад вялікалітоўскага «літвін»^[33]
4. У 1911 годзе прыводзілася сьведчаньне сьвятара ў Выступовічах(uk) на поўдні Палесься — на беларуска-ўкраінскім этнічным памежжы — што тамтэйшыя сяляне «[раней] такъ, якъ ліцвіны <…> дзікалы і цікалы»^[36]
5. Таксама ў пасланьні Папы Аляксандра IV ад 1257 году датычна ліцьвінаў значыцца форма Licwan^[39]
6. Таксама ў старых літоўскіх (беларускіх) тэкстах часам адлюстроўвалася мяккае вымаўленьне «ў Ліцьве» (ст.-бел. «в (у) Литьве»)^{[41][42][43][44]}
7. Гэтак, жыхары Падляшша ў сваёй мове (што, паводле гэтага жа аўтара, межавала з «мовай уласна беларускай, якая ў мясцовых жыхароў называецца „літоўскай“^[52]»), у тыя часы называлі «ліцьвінамі» носьбітаў гэтай амаль літаратурнай беларускай мовы: «…одзіонъ Панъ споткауши якоһось Лицьвина, што добрэ лhау, бы һэто ты кажэ јому: „а ну Михалку, Ондрей (чи якъ тамъ joho звали) золжи мнјѣ што-лѣнь“. — „А калиба һэта, Паночку, — кажэ Лицьвинъ, — нямаю цяпѣрь часу лhаци, ба пришла рыба да hаци, людзи нясуць, вьязуць, а я пабѣhу хучѣй хаць тарбинку набьяру“»
8. «Ліцьвінкі спрадаюць бацьвінкі» (Сакольскі павет)
9. Напрыклад, у нявыдадзеным нумары Мужыцкай праўды
10. Жамойтаў да ліку «ўражонцаў» Вялікага Княства Літоўскага далучылі толькі на Берасьцейскім сойме 1566 году — праз паўтара стагодзьдзя па далучэньні да ВКЛ большай часткі Жамойці
11. Гісторык Павал Урбан зьвяртае ўвагу на іншую вытрымку з гэтага летапісу: «А Луцічы і Ціверычы прыседааху к Дунаеві, і бе множаства іх, седзяаху па Днястру <...> да мора» і што аналягічныя зьвесткі таксама зьмяшчаюцца ў Ніканаўскім летапісе. Тым часам у сярэдняй плыні Дунаю захаваліся гідронімы Літава, Літавіца і пэўныя сугучныя назвы, а ў Трансыльваніі або далей за Дунаем на Балканскім паўвостраве існавалі Літоўская княства (kenezat Lytwa) і Літоўская зямля (terra Lytwa)^[108]
12. На ўяўленьне пра літву ў рускіх летапісах як племя-нашчадка Ізяслава, сына Ўладзімера і Рагнеды, зьвяртаў увагу яшчэ ў 1769 годзе расейскі гісторык і вандроўнік Фёдар Эмін(ru)^[109]
13. Разглядаецца дасьледнікамі як фальсыфікат канца XIV ст.^[110]
14. Напрыклад, «ліцьвінамі» служба маскоўскага князя ў 1378 годзе назвала канстантынопальскага патрыярха Макарыя і бізантыйскага цэсара Івана V^[124], што стала вынікам іх прыхільнай палітыкі да Літвы, і асабліва да справы пашырэньня Літоўскай мітраполіі на просьбу вялікага князя Альгерда
15. Напрыклад, пад 1399 г.: «А каторых зьбітага войска імёны суць князей літоўскіх: князь Андрэй Альгірдавіч полацкі, брат яго князь Дзьмітрэй бранскі, князь Іван Дзьмітравіч, князь Андрэй пасынак князя Дзьмітроў, князь Іван Барысавіч кіеўскі, князь Глеб Сьвятаслававіч смаленскі, князь Глеб Карыятавіч, брат яго князь Сямён, князь Міхайла Падбярэскі а брат яго князь Дзьмітрэй, князь Фёдар Патрыкеевіч валоскі, князь Іван Юр’евіч Бельскі…» (Ніканаўскі летапіс)
16. ПСРЛ. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.
17. Львоўскі акадэмік Анатоль Вахнянін пісаў, што Скарына пазначыўся ліцьвінам «такъ якъ бувъ вонъ родомъ з Полоцка, а проте и Литовцемъ (Litphanus)»^[142]
18. «гдзе сядзелі Пётар з брацьцею, Літва, каторыя ж дзей даньнікі зь людзьмі вашымі ў Ганявіцкай зямлі… і дань давалі к Лагойску»^[144]
19. «…падданых нашых Дабучынскіх — Літву і тэж іншых усіх, каторыі Рымскаму закону прыслухаюць…»^[145]
20. польск. «Nad to mistrzowie tego cechu niemieckiego у ruskiego narodu, abo iakiey kolwiek inszey religiey… A to pod utraceniem cechu ci też niemcy aby chłopiąt na naukę niszej inszej nie przymowali, ani wpisowali, ani też wyzwolali jedno w tym miescie Mińskim, gdzie bractwo i cech trzymają, więc też aby towarzyszów polakow i litwę do roboty y warstatów swych przymowali»^[99]
21. Дакумэнт падпісала 30 асоб, амаль усе зь іх — носьбіты тыпова славянскіх прозьвішчаў, а менавіта: Юры Хадкевіч, староста жамойцкі; Ян Абрамовіч, ваявода менскі; Рыгор Война, кашталян берасьцейскі; Дзьмітры Халецкі, падскарбі Вялікага Княства Літоўскага; Аляксандр Хадкевіч, граф на Шклове й Мышы; Станіслаў Нарбут, староста ашмянскі; Сэбасьцьян Кестарт, цівун айрагольскі, войскі староства Жамойцкага; Ян Трызна; Юры Астроўскі; Ян Корсак, харунжы полацкі; Сымон Леў, войскі троцкі; Міхал Друцкі-Саколінскі, маршалак аршанскі; Абрам Мялешка, маршалак слонімскі; Пётра Галубіч; Францішак Барташэвіч-Жук, войскі Полацкі; Лукаш Гарабурда; Казімер Пятровіч, дэпутат староства Жамойцкага; Рыгор Масальскі, судзьдзя земскі браслаўскі; Мікалай Савіцкі; Ян Кісель; Ян Война-Ясянецкі, падваявода віцебскі; Станіслаў Карачон, падстолі амсьціслаўскі; Станіслаў Дзяткоўскі, стольнік Ковенскі; Якуб Кунцэвіч; Сымон Цівінскі; Ян Друцкі-Саколінскі; Фёдар Друцкі-Горскі; Ян Юндзіл, дваранін Каралеўскай Ягамосьці; Война Сенажэцкі; Ян Сыцінскі, староста бяржанскі
22. лац. «aliud nobis pollicemur, quam quod ex gente nostra Lituanorum et medio nostro, iuxta legum nostrarum exigentiam episcopum datura sit nobis, iuriumque et libertatum nostrarum immunitates salvas et incolumes conservatura»
23. лац. «ex gente lituana»
24. Відаць, зь ліцьвінаў Севершчыны. Арыгінальны подпіс: ням. «Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»
25. Захавалася сьведчаньне яўнага этнічнага самавызначэньня з дапамогай канструкцыі „родам“ — „а на Москве выходец малой Ондрюшка сказался: родом он латыш белорусец Оршанского повету“ (1631 год)^[180][181]
26. Відаць, ліцьвінаў Севершчыны
27. Напрыклад, у шэрагу пэтыцыяў у 1550-я гады жамойцкая шляхта прасіла вялікага князя Жыгімонта Аўгуста, „абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі“^[160], таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., „У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва“ (рас. „В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва“^[191][192])
28. лац. «omnium votis, studiis exercitus, nobilitatis suffragiis, auctoritate Regia, Palatinus Vilnensis et supremus Lituanae Militiae Imperator dictus»^[196]
29. У 1729 годзе соймік Віленскага ваяводзтва на чале з Багуславам Янам Чыжом, старостам прапойскім, даручыў паслам на вялікі сойм Бэнэдыкту Вольскаму і Яну Гарайну патрабаваць раздаваньня пасадаў у ВКЛ толькі „літоўскім“ ураднікам і казаў пра „заслугі перад Айчынай“ канцлера Міхала Вішнявецкага, кашталяна віцебскага Марцыяна Агінскага і канюшага Міхала Радзівіла^[204]. У 1738 годзе падчашы віленскі Ян Гарайн і судзьдзя гродзкі віленскі Багуслаў Ян Чыж паклалі падваяводзе віленскаму Мікалаю Петрушэвічу інструкцыю для паслоў Віленскага ваяводзтва, у якой пісалі пра „заслугі для Айчыны“ „патрыётаў“ ВКЛ — маршалка Трыбуналу Страшэвіча, падкаморага браслаўскага Рудаміны, падваяводы віленскага Петрушэвіча, стражніка Антонія Пацея, пісара Дамініка Валовіча, кашталяна віцебскага Юрыя Тышкевіча^[205]. У 1756 годзе соймік Наваградзкага ваяводзтва на чале з мастаўнічым Аршанскага павету Ігнаціем Якавіцкім патрабаваў ад галоўнага сойму, каб „Літоўскія ўрады“ не раздавалі „каронным“ (палякам) і згадваў „заслугі для Айчыны нашай“ канцлера ВКЛ Міхала Чартарыйскага, падканцлера Міхала Сапегі, гетмана польнага Міхала Масальскага ды іншых^[206]
30. рас. «народу нашему Литовскому обще»^[207]
31. У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады рамантызму адзначалася тэндэнцыя міталягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі Тэадор Нарбут, які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «ацтэцка-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з валынскай шляхты Юзэф Ігнацы Крашэўскі, які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з Індыі і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала паганства. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі^[232]
32. польск. «Język Bialoruski, nazwany Ruskim albo Litewsko-Ruskim, którym mówi dziesięć milionów jest najbogatszy i naczystszy, uprawiany niegdyś i od wielkich książ t używany w ich układach sojuszniczych za czasów niepodległości Wielkiego Xięcia Litewskiego»^[233]
33. Гісторык беларускай літаратуры Мікола Хаўстовіч зьвяртае ўвагу на тое, што пэўная супярэчлівасьць ў выказваньнях можа тлумачыцца неўсталяванасьцю як навуковых канцэпцыяў, так і поглядаў самога Адама Міцкевіча: назваўшы сябе ліцьвінам, ён на наступнай старонцы мог пісаць пра «нашага польскага паэта Багдана Залескага», каб празь некалькі абзацаў гаварыць пра яго як пра ўкраінскага паэта^[235]
34. польск. «Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»^[241]
35. Паводле Генадзя Каханоўскага, у «Ліцьвінах» Плакід Янкоўскі апісаў тыя мясьціны Віленшчыны, Гарадзеншчыны, Падняпроўя і Падзьвіньня, дзе яму самому давялося жыць^[247]
36. рас. «кадет Сигизмунд Минейко ходит переодет крестьянином и разносит сочиненную неким Марцинкевичем на народном языке „Гутарку старога дзеда“, где в стихах представлены судьбы Литвы и все притеснения приписаны российскому правительству»
37. Напрыклад, «„край наш няшчасны“ — Літва»^[254]
38. ням. «Ich glaube hier bemerken zu müssen, dass die Grossrussen sowohl, wie auch die Kleinrussen, die Wörter Литва und Литвинъ (Litauer) gebrauchen um damit die Weissrussen zu bezeichnen»
39. Падобныя зьвесткі ў 1882^[262], 1891, 1907 і 1911 гадох падавала Энцыкляпэдыя Брытаніка(en): «У Расеі ўсё беларускае насельніцтва былога Вялікага Княства Літоўскага звычайна называюць літоўцамі, тады як літоўцаў ва ўласным сэнсе — жамойтамі» (анг. In Russia, all the White Russian population of the former Polish Lithuania are usually considered Lithuanians, the name of Zhmud being restricted to Lithuanians proper)^[263]
40. анг. Even still the custom prevails in Poland and Russia of calling Lithuanians the White Russians of the old political Lithuania, distinguishing the Lithuanians proper by the term «Jmudes»^[264]
41. Тут — у сэнсе «летувісы»: сам аўтар ужо лічыць слушным у этнаграфічным пляне атаясамліваць ліцьвінаў зь летувісамі
42. Хоць яшчэ ў 1863 годзе гісторык і этнограф, віцэ-прэзыдэнт Парыскага этнаграфічнага таварыства Францішак Генрык Духінскі пісаў, што «больш за сто гадоў таму князь Жан Д'Атрош Шап(en) <…> дасканала вызначыў адрозьненьне паміж беларусамі і маскалямі, калі сказаў: „ліцьвін дурны, але маральны; маскаль ня ведае маралі, але хітры“» (польск. «Przed więcej jak stu laty, określił doskonale ksiądz Chappe d’Auteroche <…> różnice między Białorusinami a Moskalami, kiedy rzekł: „Litwin głupi, ale moralny; Moskal nie zna moralności, ale jest chytry“»)^[265]. Тым часам латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр, які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства, ужо ў 1887 годзе аспрэчваў называньне жамойтаў «літоўцамі ва ўласным сэнсе» і выдзяляў іх у асобную «літоўскую краіну»: «Такі погляд на Жамойць у сэнсе ўласнай, сапраўднай Літвы, аднак жа, не пацьвярджаецца ані зьвесткамі этнаграфічнымі, ані дасьледаваньнямі лінгвістычнымі» (рас. «Такой взгляд на Жмудь, в смысле собственной, истинной Литвы однако же не подтверждается ни данными этнографическими, ни исследованиями лингвистическими»)^[266]
43. франц. «Après l'union, le nom de Lithuanie ne fut donné qu'à la partie peuplée de Lithuaniens et à la Russie Blanche; aujourd'hui encore, les Russes et les Polonais qualifient de Lithuaniens les Blancs-Russiens de ce pays, et de Jmoudes les Lithuaniens»
44. рас. «...до сих пор Малорусы называют Белорусов Литвинами»
45. рас. «и за Бугом, напр. в Седлецкой губ., белорусса иначе не назовут, как литвином»^[280]
46. Таксама ў ваколіцах Беластоку яшчэ ў канцы XX ст. казалі пра беларуса: «Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!» або «Ліцьвін — то чортаў сын!»^[284])
47. рас. «Малоросса он [великоросс, россиянин] называет „хохлом“, белорусса — „литвином“ или „поляком“»
48. То бок — беларусы^[295]
49. Захавалася сьведчаньне, што гэтую песьню або яе варыяцыю (хоць, з усяго відаць, у запісаным на памяць тэксьце аўтар успамінаў недакладна аднавіў усе радкі арыгінальнай песьні) у першай палове XIX ст. сьпявалі, сярод іншага, у асяродзьдзі заможнай шляхты Меншчыны: «Барыс стары, два літвіны, / прынясьлі гаршчок бацьвіны. / А Максім стары за акном / дзержыць міску з талакном. / Юзэф на тое паглядае / і на літвіноў наракае: / Ай, вы дурныя літвіны! / Хрыстос не любіць бацьвіны»^[296]
50. рас. «…все народонаселение Суражского уезда, носящее народное название Литвинов»
51. рас. «…белорусы (которые зовут себя… литвинами) <…> всего больше литовцев в Ковенской и Виленской губерниях, где они известны под именем жмудин»
52. рас. «Крестьяне нашей губернии не называют себя ни русскими, ни белоруссами. Некоторые считают себя литвинами. Но если сказать „Лицвин, Божы сын“, то вы получите в ответ: „Ты сам лицвин!“, а если кто скажет: „Лицвин — чортоў сын“, то он получит в ответ: „Хоць чортоў, а не твой“»
53. польск. «Przezwiska plemienne: 1. Litwin. — L. [powiat Lidzki]. Lidzianin; 2. Litwin (Lytwyn). — P. [powiat Prużański]. Litwinami zowią Prużańczycy swych sąsiadów zapuszczańskich t.j. z Wołkowyskiego; 3. Litwin. — Sł. [powiat Słonimski]. W Słonimskiem nazywa lud: siebie — Litwinami, Żmudzinów — Girgatunami, sąsiadów od Pińska i Prużany — Poleszukami; od Stołpca i Mińska — Rusinami i ziemię tych ostatnich — Rusią, a swoją zaś — Litwą; 4. Litwinnik. — P. [powiat Prużański]. Białorusin od Świsłoczy i Wołkowyska. Przezwisko nadawane przez Poleszuków swym sąsiadom z nad Niemna»
54. польск. Sytuacja «tutejszych», którzy jeszcze do niedawna nazywali siebie «Litwinami» jest obecnie dość kłopotliwa. Próby utrzymania przy sobie tej nazwy i odróżnianie się od «Letuwisów» kowieńskich, nie powiodły się^[306]
55. рас. «Мало известные нам племена, жившие по берегам Припяти и ее левых притоков составили в исторические времена большой народ, который теперь принято называть белорусами. Сами себе они дают другие названия: живующих в малолесных полевых местах называют палевиками или лицьвинами, а занимающих полесскую часть Беларуси — палешуками»
56. укр. …селяне инших українських сіл називають хороборців і селян инших поблизьких тієї самої говірки, що Хоробричі, містин — «литвинами» <…> Із слів Мотрі Лаврененкової, одного з моїх об'єктів для досліду хороборської говірки, хороборці, як і житці више названих сіл, по однієї з Хоробричами говірки, — литвини. Хороборці литвинами називають житців Гомельської та Могилівської губерні.
57. польск. «Białorusini, których nazwa należy do nowszych, mają prawo do nazwy litwinów, gdyż, skutkiem jednej przeszłości z litwinami, mają jedną historję, sąsiedzi ich i oni sami siebie nazywają litwinami, statut pisany w ich języku nazywałsię litewskim, kronikarze i stare dokumenta język ich nazywają litewskim»
58. Якуб Колас стаў правобразам маладога настаўніка Лабановіча
59. Як зазначае Аляксандар Брукнэр, польск. «Dla dzisiejszych Litwomanów bardzo bolesna przy tym uwaga, bo ów Kiejstut, naswybitniejszy Litwy pogańskiej przedstawiciel, nie po litewsku, lecz, o zgrozo, po białorusku rotę przysięgi wraz z swymi odprawia»
60. Ужо 28 сьнежня 1264 году на беларускай мове склалі дамову паміж князем Гердзенем (стрыечным братам вялікага князя Міндоўга) і Інфлянцкім ордэнам^[316]
61. Паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы НАН Беларусі, «Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' <...> (гл. таксама яз)»^[321], таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае Гістарычны слоўнік беларускай мовы^[322]
62. Этымалягічны слоўнік беларускай мовы НАН Беларусі падае: «Гайно — 'бярлога, логава'»^[323]
63. лац. «Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orlentem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est»^[334]
64. Пад прусамі тут, напэўна, разумелася польскае насельніцтва, якое тады жыло ў нізоўі Віслы на яе правым узьбярэжжы^[337]
65. Таксама у 11-й кнізе сваіх хронікаў Ян Длугаш згадаў першага каталіцкага біскупа для Жамойці Мацея: «з паходжаньня Немец, які, аднак, нарадзіўся ў Вільні. Ён добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую», чым прызнаў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай^[339]
66. ням. «Die Littauische Sprache ist in Reussen so gemein gewesen, dass man Littauisch Reussisch genannt und Reussisch Littauisch»
67. лац. «Post Poloniam Lituania est spaciola quoque tellus verum paludibos sylvisque plurimum obducta… Lingua utuntur Sclavonica»^[359]
68. лац. «Lithunia est Poloniae ad ortum connexa noningentorum millium passuum circuitu magna sui parte palustris plurimumque nemorosa… Sermo gentis, ut Polonis, Sclavonicus, hie enim sermo, quern latissime patet, ac plurimis quidem gentibus communis est…»^[360]
69. Тым часам летувісы завуць гэтага зьвера stumbras^[234][229]
70. лац. «Bisontem Lithwani lingua patria vocant Suber, Germani improprie Aurox vel Urox»^[365]
71. лац. «Quae fera Lithwanis sua lingua Loss est, earn Germani Ellend, quidem Latine Alcem vocant»^[366]
72. лац. «ex Lithvania a Principe Praefectus, quem sua lingua Starosta, quasi seniorem appellant praeficitur»^[367]
73. італ. «Questi Moscoviti parlano la lingua Schiavona, et scrivono nella stessa, siccome i Dalmatini, Bohemi, Polacchi et Lithuani…»^[368]
74. польск. «[Mikołaj Rej] jeżeli później o Rusinach opowiadał, prawili mu po "litewsku" (tj. po białorusku; Litwin u nego zawsze tyle co Białorusin), nigdy po małorusku»
75. лац. «cæteri autem Slavones vtpote Poloni, Bohemi, Lituani, et cæteri, qui ab idiomate Ruthenico diuersi sunt, alio nomine Regem appellant, scilicet Krol, alij Korol, et Kral»^[376]
76. польск. «Insi zaś Słowacy, iako są Polacy, Czechowie, Litwa, y insi, ktorzy od mowy Ruskiey są rożni inszym imieniem Cara zowią iedni Krolem drudzy Korolem albo Kralem...»^[377]
77. польск. «...zowie ten taniec Ruś y Litwa Korohodem»^[378]
78. польск. «...iako Ruś y Litwa obuwie sobie plotą, które Litwa lapciami, Ruś kurpiami nazywa»^[379]
79. Разам з тым, у гэтым жа выданьні адзначалася, што польск. «...y sam narod Litewski iasnie assernie abowiem wiele słow Lacinskich y Włoskich w iezyku ich przyrodzonym nayduie sie iako Dziewos po Litewsku a po Lacinie Deus Bog; Saulas, u nich Słońce a po Lacinie Sol; maja y Niemieckich słow w swey mowie niemało jako Kinig a u nich Kоnigos Xiaże. Maia y Greckich słow nieco w sobie <...> ale się w tych swych kraiach z Palemoniem zoszli». Паводле гісторыка і мовазнаўцы Мікалая Нікалаева, укладальніка акадэмічнага выданьня «Гісторыі беларускай кнігі», у той час пад назвай «літоўская мова» ўжо разумелася лучнасьць славянскіх і балтыйскіх дыялектаў у межах Вялікага Княства Літоўскага (палітычнай Літвы): «у розных частках дзяржавы карысталіся сваімі дыялектамі „рускай“ ці „літоўскай“ мовы», прытым «асабліва адрозьніваліся дыялекты балтыйскія»^[380]
80. лет. debesis — воблака
81. лет. vardas — імя
82. лет. valstybė — дзяржава
83. лат. maize — хлеб
84. Паводле маскоўскага дакумэнту 1621 году, «показывал… тот литвин Федька [Яковлев слутчанин] проезжею память, писана по-литовски…»^[388]; у выпісе з дакумэнтаў Маскоўскай дзяржавы за 1658 год зазначалася пра ўзятага ў палон беларуса: «зовут де ево по-литовски Ян Мелешков, а во крещение Гришка Иванов сын»^[389]
85. У якасьці прыкладаў падаюцца вопісы архіваў маскоўскага гаспадара і пасольскага прыказа: «Грамота <…> писана по-литовски» (1502 год), «Лист <…> писан по-литовски» (1570 год) ды іншыя^[411]
86. Пётар Статорыюс-Стоенскі(pl) пісаў пра існаваньне мазавецкага, рускага і літоўскага дыялектаў поруч з польскай мовай, разумеючы пад літоўскім дыялектам беларускую мову^[421]
87. лац. «Illyricam voco Linguam qua Sclavis, Croatis, Bohemis, Dalmatis, Polonis, Lithvanis, Russis, Muschovitis alias populi est communis»
88. франц. «le Bifons, que les Lithuaniens appellent Suber… Ellend est dict des Latins Alces, & des Polaques & Lituanies Loß»^[426]
89. франц. «Toutefois il a esté tousiours fouz l'obeissance des Lithuaniens, & presque de mesmes façons de faire auec eux, sino que le langage n'est pas du tout semblable, & aussi que les personnes y sont de plus grande corpulence qu'e Lithuanie»^[427]
90. італ. «Li Russi, e Lituani, massime nelle ville, ancor hoggi hano per costume, che mentre ballano, e percuotono una mano con l’altra, cantando replicano Ladone»^[428]
91. лац. «Alii populi praeter Germanos utuntur etiam potu consecto ex melle, vulgo „Medonen“ vocant, „Meth“ puta Lithvani, Rutheni, Moscovitae, Poloni»^[430]
92. анг. «Lithuania, …called by the inhabitants, Litwa»
93. Перавыдаваўся ў Лёндане ў 1807 годзе і ў Эдынбургу ў 1816 годзе
94. У рэдагаваньні і дапаўненьні «Лексикона треязычного» бралі ўдзел ураджэнец Рэчы Паспалітай Стэфан (Яворскі)(uk) і выпускнік Кіеўскай духоўнай акадэміі Рафаіл (Краснапольскі)(uk), а пры складаньні гэтага слоўніка Фёдар Палікарпаў-Арлоў карыстаўся рукапісным беларуска-лацінска-польскім слоўнікам XVII ст.^[449]
95. франц. «Gozdziec en Polonois, signifie un Cloud, & Koltun en Lithuanien»
96. лац. «Koltun, hoc eft, Paxillus, nomen Lithuanicum Plicæ»
97. лац. «Koltun, lithuanice Paxillum significant»
98. лац. «Vilzi Lithuana lingua Lupi»
99. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы дае адным з значэньняў „назва ўдарных частак прыладаў і машынаў“, а Этымалягічны слоўнік беларускай мовы выводзіць беларускае „біла“ ад славянскага biti (біць), якое параўноўвае з стараверхненямецкім bīhal 'сякера'
100. франц. «car byl en Flamand, signifie une hache; bila, en Lithuanien, signifie la même chose»
101. Існуе вэрсія, што Францішак Скарына мог працягнуць і выдаць пераклад, распачаты яго настаўнікам Янам з Глогава^[469]
102. рас. «Но оба они ошибаются по незнанию подлинного Словянского языка. Потому что Глоговенский переводил упомянутые книги не на Славянский, а на Литовский язык, на коем они и напечатаны в Кракове»
103. рас. «Зизаний сочинил еще на Литовском языке большой Катихизис»
104. рас. «Пришли же туда еще позднее Литовцы или Белорусцы, с Гедемином, и ввели в письменное употребление свой язык»
105. Тым часам у афіцыйным часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі за 1836 год прафэсар Маскоўскага ўнівэрсытэту гісторык і этнограф Іван Сьнегіроў(ru) у сваім артыкуле «Латинская синонимика в Германии», зьмешчаным у радзьдзел «Науки и словестность», прыводзіў варыянты славянскага слова «хлеб»: «по Малорос. хлиб, на Польском по Варшавскому и Краковскому произношению хлиб, а по Литовскому хлеб (chleb)»^[490]
106. Гэтае ж сьцьверджаньне паўтараецца ў прадмове да чацьвертага выданьня (1843 год)
107. рас. «Словарь Л. Зизания принадлежит грамотности Литовской. В нем слова Славянские иностранные объясняются речью Литовскою потому что и сам составитель был родом из Литвы»
108. рас. «…должно обладать знанием всех главнейших, по крайней мере, теперь ещё живых наречий славянских, которыми почитаются: русское, польское, чешское, сербо-далматское, иллирийское, венедское или вендское и литовское»
109. рас. «письмо, печатанное простым литовским наречием»
110. рас. «В делах литовского посольского приказа находится ярлык Менгли-Гирея, который переведен на тогдашний литовский язык. В этом ярлыке один татарский чин [землемера] назван соответствующим ему литовским чином „коморника“»
111. рас. «Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом „хаутуры“»
112. рас. «уже первое поколение литовских татарчат говорило больше языком матери, т.е. по-литовски, чем по-татарски, так что через несколько поколений татарский язык исчез из употребления, и язык литовский стал национальным языком тамошних татар»
113. рас. «…бывшей Княжеской местности, по-литовски просто: „места“»
114. рас. «язык простонародный, литовский, смешанный с польским»
115. Падобныя зьвесткі прыводзяцца ў трэцім томе выданьня «Живописная Россия» (1882 год)^[508]: рас. «Около Свислочи, Крынок, Яловки и м. Гродка живут уже настоящие (как называют там) „дзекалы“ или дэкалы со своим языком, называемым здесь литовским»
116. Тут — у сэнсе «летувіская»
117. «У народзе існуе толькі падзел на рускіх і палякаў, але ня варта думаць, што адрознасьць сапраўды засноўваецца на нацыянальнасьці: гэта — падзел паводле веры» (рас. «В народе существует только подразделение на русских и поляков, но не следует думать, что различие действительно основано на национальности: это — деление по вероисповеданию»)^[510]
118. ^ Тут — у сэнсе «па-летувіску»
119. Тут — у сэнсе „летувіскую“
120. Сам аўтар нататкі (J. Szreder) лічыць, што гэтая замена нібыта адбываецца з прычыны «невуцтва» (польск. «Tylko niewiadomość popełnić może taką zamianę»). Тым часам у 1832 годзе народжаны на Жамойці сьвятар і мовазнаўца Калікст Касакоўскі абраў для сваёй граматыкі летувіскай мовы назву «Граматыка жамойцкай мовы» (польск. Grammatyka języka żmudzkiego або лет. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko)^[515]. А польскі гісторык літаратуры Караль Эстрэйхэр(pl), якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», у сваёй «Bibliografia Polska» (1888 год) азначаў надрукаваны ў Кёнігсбэргу першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову як «жамойцкую біблію», «біблію ў жамойцкай мове» (польск. «Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»)^[516]
121. польск. «Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»
122. Падобнае тэрміналягічнае разьмежаваньне (польск. Letuwisi, letuwiski) прапаноўваў яшчэ ў 1916 годзе польскі гісторык Людвік Яноўскі(pl)^[530], тым часам яшчэ ў 1837 годзе падобную назву народу (рас. летувы) выкарыстаў расейскі пісьменьнік зь Меншчыны Фадзей Булгарын: рас. «Все соседние народы Датчане, Германы, Скандинавы и Летувы или Литва <…> Славяне заняли часть земли, принадлежавшей древним Летувам, или Литве, в нынешней Пруссии, и часть Вендов даже смешалась с Летувами»^[531]
123. польск. «Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»
124. польск. «W źródłach jest często mowa o języku litewskim, ale rozumieją one przez to nie język litewski, czyli letuwski, lecz białoruski. Językiem urzędowym w W. Ks. Lit. był język białoruski»
125. А датычна Беларусі — назву Вялікалітва
126. Прытым, да прыкладу, хаця польская мова не была пісьмовай да XVI ст., ёсьць запісы ў сярэднявечных лацінамоўных крыніцах, якія падаюць прыклады польскай мовы і адназначна сьведчаць пра тое, што палякі размаўлялі на польскай мове, а запіс пра эстонскую мову сустракаецца яшчэ пад 1214 годам у хроніцы Генрыка Латвійскага: «лаўла, лаўла, паппі» («сьпявай, сьпявай, поп»)^[540]
127. Спэцыфічнае стаўленьне да вужакаў — агульная асаблівасьць беларускага і летувіскага фальклёру^[542], прытым гісторык Андрэй Катлярчук зьвяртае ўвагу на тое, што ўшанаваньне вужакаў нельга зьвязваць выняткова з балтыйскай традыцыяй, бо «Вужыны кароль» — гэта цэнтральны пэрсанаж міталёгіі лужыцкіх сэрбаў^[543]
128. лац. «Litifani … ante omnia serpentem, quem Gyvotem lingua sua dicunt»^[544]
129. Мовазнаўца Ян Станкевіч зьвяртае ўвагу на сьцьверджаньне Марціна Бельскага, што пруская мова мае падабенства з мовай Літвы — той часткі Літвы, дзе гавораць куршаўскай мовай (польск. «Rzecz Prusów podobna jest rzeczy Litwy, tej Litwy, która mówi językiem kurońskim»). Такім спосабам польскі храніст фактычна разьмяжоўвае славянскую Літву зь яе балтыйская часткай, мову якой ён гэтым разам называе «куршаўскай»^[549]. Сярод іншага, Марцін Бельскі яшчэ сьцьвярджаў, што «Жамойты, а таксама Куршы, гавораць іначай, чым Літва» (польск. «Odmiennie mówią Żmódzinowie, takoż Kurowie, niż Litwa»^[550])
130. польск. «Litewskiey mowy świadomismy wszyscy a iako powiedzaią żeby się zgadzała z Łacińską niezda mi się iako w tych słowiech obaczysz „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“»^[551]
131. італ. «è troppo deformato»
132. Паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы НАН Беларусі, «Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' <...> (гл. таксама яз)»^[559], таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае Гістарычны слоўнік беларускай мовы^[560]
133. Гэты «ліст на літоўскай мове» ўпамінаецца ў працы польскага гісторыка XVII ст. Лаўрына Яна Рудаўскага(pl): лац. «Quibus enim rationibus persuaderent surenti multitudini, se legatos et commissarios esse, quos ubique iuris gentium praerogatiua securos reddit, communicatis itaque in unum confiliis, in quo tunc rerum et fortunae articulo versarentur, Ianussio duci Radiuilio Lituana lingua secretis literis scripserunt»^[562]
134. У той час набажэнствы і казаньні спраўляліся на лацінскай мове
135. У іншых дакумэнтах ВКЛ Кабызевічы ўпамінаюцца ў Кіеве, Ваўкавыску і на Піншчыне, тым часам яшчэ ў 1488 годзе вялікі князь Казімер зрабіў наданьне «русіну» Мішку Кабызю^[568]
136. «катехизм по жомоитъску друкованыи»
137. Хроника Литовская и Жемайтская // ПСРЛ. Т. 32 — М.: Наука, 1973.
138. Хроника Быховца // ПСРЛ. Т. 32 — М.: Наука, 1973.
139. Тэкст падаецца паводле перакладу Вацлава Пануцэвіча (LITVA, Lithuanian Research Periodical. Том І. С. 25), арыгінальны тэкст быў апублікаваны яшчэ ў 1840 годзе (Voyages et ambassades de Messire Guillebert de Lannoy: chevalier de la Toison d’or, seigneur de Santes, Willerval, Tronchiennes, Beaumont et Wahégnies. 1399—1450. P. 24)
140. Напрыклад, рас. «…литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин, католицкие веры из города Несвижа, мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа»^[598]
141. Іншыя прыклады: «Аршанского повету <…> литвин шляхтич Семен Судовский» (1614 год)^[601], «литвин Гришка Романов… Оршанского повету, шляхецкий сын»^[602], «литвин Янька Бобровский… Полоцкого повету, шляхецкий сын»^[603], «литвин Александр Лабыт… шляхтич Витебского повету»^[604], «литвин Петрушка Янов… шляхтич… Троицкого повету», «литвин Степанко Глинский… шляхтич… Оршанского повету»^[605] (усе 1632 году)
142. «Поляк… Ондрей Станислав в роспросе сказал, что он родом белорусец, шляхтич Полоцкого повету… князь… Глинский»^[607], «литвин Александр [Олехновский] в роспросе сказался родом белорусец, Полоцкого повету, шляхтич; отец его был шляхтич же, испомещен был под Вильной в Ошмянском повете, и отец де его то имение свое продал, а в то место имение купил в Полоцком повете»^[608], (абодва 1632 год), «…литвин — белорусец Степан Голынский <…> в роспросе сказал: Мстиславского повету, белорусец, шляхтич» (1633 год)^[609]
143. Беларускі этноляг Юры Ўнуковіч зьвяртае ўвагу на тое, што расейскі навуковец Васіль Севяргін, які ў 1802 годзе наведаў Шаўлі, Кейданы, Коўна, Вільню, Горадню, Стоўпцы, Менск, Барысаў, Крупкі і Воршу, хоць і разглядаў адпаведную тэрыторыю як «Литву и Белоруссию», аднак датычна мясцовага насельніцтва не ўжываў ані назвы «беларусы», ані «літоўцы» («ліцьвіны»)^[610]
144. рас. «кроме Россиян, находятся <…> Поляки, Литва и Жиды»
145. Далей жа, аднак, пры падрабязным апісаньні тагачаснага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі аўтар ўжо адзначае, што Смаленская губэрня з наступнай Магілёўскай і большай часткай Пскоўскай губэрні «складае гэтак званую Белую Расію» (рас. «составляет так называемую Белую Россию»)^[621]
146. рас. Поляки… живут в Губерниях Витебской, Могилевской, Виленской, Гродненской, Минской… <…> Литва находится в Виленской и Могилевской Губерниях и во всех местах бывшего Герцогства Литовского
147. рас. «Литовцы суть древнее племя Руссов… В прочем народ сей в рассуждении своих обычаев, поверьев, образа жизни, одеяния и нравов, имеет сходство частью с Поляками и Малороссиянами, а частью с известными, обитающими в России, племенами древних Руссов»
148. рас. «В Белоруссии вообще живут Литовцы и Русские; в городах преимущественно Поляки и Евреи»
149. Напрыклад, рас. «Литовцо-руссы хоровод переименовали в корогод»
150. «Руса-ліцьвіны» (рас. «руссо-литвины») таксама ўпамінаюцца ў іншым месцы кнігі^[631]
151. рас. «Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев, Русских и малого числа Караимов и Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»
152. рас. «Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев и малого числа Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»
153. Разам з тым, у выдадзенай у 1840 годзе 4-й частцы адзначалася, што насельніцтва Гарадзенскай губэрні «пераважна складаецца з русінаў, беларускага племені, з выняткам паўночных паветаў, у якіх пануюць літоўцы. Шляхта амаль ўся даўняга літоўскага і найноўшага польскага паходжаньня»^[636]
154. рас. «При собирании статистических сведений часто смешиваются понятия Литвин, Литва в историко-географическом значении с литвою этнографической. Литвином считаться должен тот, кто в домашнем быту говорит по литовски <…> В настоящее время сведения, относительно принятых в войска по рубрике „по происхождению“, должны считаться сомнительными оттого, что очень много литвинов значится в уездах — где их теперь, как по литовски говорящих, вовсе нет; а наоборот, в тех уездах, где ныне еще говорят по литовски, по статистическим таблицам принятых литовцев в войска показано сравнительно мало. В Вилейском и Дисненском уездах о литовцах не может быть и речи…»
155. „Наши отцы и дзяды были Русскиe; тольки не завсегды над ими пановали свои родные Русские князя. Упярод над ими пановали Русские князи, потом стали пановаць над ими князя Литовцев т. е. князя, тых самых Литовцев и Жмудзинов, што живуць з нами“
156. Выдадзены ў 2011 годзе Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі «Слоўнік беларускіх народных параўнанняў» дае наступнае тлумачэньне выразу «ліцьвін як лін»: «Пра характар колішняга беларуса — дужага, моцнага, выкрутлівага, якога голай рукой ня возьмеш»^[647]
157. Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям’ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя^[440]
158. Выдадзеная ў 1869 годзе кніга «Последнее слово о польском вопросе в России», якая апісвала захады дзеля абмаскаленьня колішняга Вялікага Княства Літоўскага, вызначала ў «Заходнім краі» наступныя тры народнасьці: жмудзінаў, якіх прапаноўвалася ніяк не русіфікаваць і ўсяляк падтрымліваць («калі яны пачнуць паважаць расейцаў, яны стануць цалкам адданымі нам і мы ўсё наступнае стагодзьдзе можам быць пэўнымі ў іх адданасьці»); беларусаў, якія «людзі чыста расейскія, але… стаяць на найніжэйшай ступені разьвіцьця, таму ў палітычных дачыненьнях абсалютна нікчэмныя; яны будуць рабіць тое, што прымусяць абставіны»; трэцяя жа народнасьць у кнізе не называецца паводле імя, адзначаецца толькі, што яна насяляе Гарадзенскую, большую частку Віленскай і Менскай губэрняў і што, калі жмудзінаў і беларусаў можна прывязаць да Расеі, то гэтая трэцяя народнасьць ёсьць напраўду вельмі небясьпечнай праз сваю варожасьць да «маскалёў»^[652]
159. Як зазначае гісторык Сяргей Токць, «Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі»^[659]
160. Разам з тым, частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка Ежы Чапскага, які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам^[660], графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў Флярыяна Чарнышэвіча, напісаных па-беларуску да Кастуся Акулы і пазьней перасланых ёй копіяй: «Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых маскаля. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні міцкевічаўскім) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»^[661]
161. Напрыклад, з слоўніка «Мікратапаніміка Івацэвіччыны» (2018 год) краязнаўцы Алеся Зайкі: «бо мы ж ліцьвіны»^[676]

Крыніцы

1. ^ Бушлякоў Ю., Вячорка В., Санько З., Саўка З. Беларускі клясычны правапіс. Збор правілаў. Сучасная нармалізацыя. — Вільня—Менск, 2005. — 160 с.
2. ^ ЭСБМ. Т. 6. — Мн., 1990. С. 12.
3. Остапенко А. В. Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 114.
4. Беларусы: У 13 т.  Т. 4. — Менск, 2001. С. 46, 96.
5. Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы. — Менск, 2005. С. 5, 19.
6. ^ Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 156.
7. Багдановіч А. Да пытання аб ужыванні назвы «Русь» на тэрыторыі Беларусі ў XIV—XVI стст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 3, Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Права. № 1, 1996. С. 3—5.
8. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / І. Крэнь, І. Коўкель, С. Марозава, С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — Менск: РІВШ БДУ, 2000. С. 320—321.
9. Этнаграфія беларусаў. Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. / рэд. кал. В. Бандарчык і інш. — Менск, 1985. С. 81.
10. Чаквін І. Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — Менск, 1993. С. 48.
11. ^ Зайкоўскі Э., Чаквін І. Літвіны // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 382.
12. ^ Чаквін І. Літвіны // БЭ. — Мн.: 1999 Т. 9. С. 314.
13. Чаквін І. Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — Менск, 1993. С. 48—49.
14. Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.
15. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / І. Крэнь, І. Коўкель, С. Марозава, С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — Менск: РІВШ БДУ, 2000. С. 320.
16. ^ Чаквін І. Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 79—80.
17. Белорусско-русский словарь / Ян Станкевич; под ред. Г. Ребенковой, В. Булгакова; предисл. Г. Ребенковой, В. Булгакова. — Смоленск: Инбелкульт, 2020. — 1360 с. ISBN ISBN 978-5-00076-054-3. С. 697.
18. ^ Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 161.
19. ПСРЛ. Т. 5. — СПб., 1851. С. 192.
20. Лурье Я. С. Общерусские летописи XIV—XV вв. / АН СССР, Ин-т рус. литературы (Пушкинский дом). — Л., 1976. С. 77.
21. Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.
22. Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 199—201.
23. Зализняк А. А. Древненовгородский диалект. 2-е изд. — М., 2004. С. 617.
24. Monumenta Germaniae Historica inde ab anno Christi quingentesimo usque ad annum millesimum et Quingentesimum: Scriptorum. T. 23. — Hannoverae, 1874. P. 314.
25. Scriptores rerum Prussicarum. Bd. 2. — Leipzig, 1863. S. 33.
26. Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях / А. Жлутка. — Менск, 2005. С. 43.
27. Liv-, Esth- und Curländisches Urkundenbuch nebst Regesten / Hrsg. von F. G. von Bunge. Bd. 1. — Reval, 1853. S. 565.
28. Chodynicki K. Próby zaprowadzenia chrześcijaństwa na Litwie przed r. 1386. // Przegląd Historyczny. T. 18, z. 3, 1914. S. 261.
29. Liv-, Esth- und Curländisches Urkundenbuch nebst Regesten / Hrsg. von F. G. von Bunge. Bd. 2. — Reval, 1855. S. 157—158.
30. Gumowski M. Pieczęcie Ksiązat Litewskich // Ateneum Wileńskie. Zesz. 3—4, 1930. S. 696.
31. Kwartalnik historyczny. R. 19. — Lwów, 1905. S. 40.
32. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 38, 51, 52, 59, 64, 78, 361.
33. Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — Менск, 2003. С. 638, 641.
34. Карский Е. Ф. Труды по белорусскому и другим славянским языкам. — М., 1962. С. 443.
35. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. Дадатак №34.
36. Каминский В. А. Отчет о поездке в Волынское Полесье // Известия Отделения русского языка и словестности Императорской академии наук. Т. XVI, кн. 3, 1911. С. 88.
37. ^ Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 31.
38. Codex diplomaticus Lithuaniae, 1253—1433. — Vratislaviae, 1845. P. 33.
39. Первое послание папы Александра IV о крестовом походе против литвинов и ятвягов (1257), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
40. Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской, хранящихся в Центральном архиве в Витебске. Вып. 5. — Витебск, 1874. С. 93.
41. Булахаў М. Практыкаванні і матэрыялы па курсу гісторыі беларускай мовы. — Менск, 1969. С. 36.
42. ГСБМ. Вып. 5. — Мн.: Навука і тэхніка, 1986. С. 67.
43. ГСБМ. Вып. 36. — Менск: Беларуская навука, 2016. С. 368.
44. Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 4 (1479—1491). — Vilnius, 2004. P. 70.
45. Писцовая книга Гродненской экономии с прибавлениями, изданная Виленской Комиссией для разбора древних актов. Ч. 1. — Вильна, 1881. С. 267—268.
46. Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской. Вып. 31. — Витебск, 1903. S. 312.
47. Dodatek do Kuryera Litewskiego. Nr. 92, 1811. S. 1.
48. Czubek J. Poezya filomatów. — Kraków, 1922. S. 77.
49. Правительствующего Сената Санктпетербургских департаментов объявления, к Санктпетербургским ведомостям. № 1, 1836. С. 12.
50. ^ Tygodnik Literacki. Nr. 51, 1840. S. 403.
51. ^ Tygodnik Literacki. Nr. 52, 1840. S. 416.
52. Куклинский С. Заметки о западной части Гродненской губернии // Вестник Императорского русского географического общества. Ч. 16. — СПб., 1856. С. 151.
53. Куклинский С. Заметки о западной части Гродненской губернии // Вестник Императорского русского географического общества. Ч. 16. — СПб., 1856. С. 133.
54. Записки Императорского Русского географического общества по отделению этнографии. Т. 5. — СПб., 1873. С. 675.
55. ^ Шейн П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Т. 2. — СПб., 1902. С. 21.
56. Federowski M. Lud białoruski na Rusi Litewskiej. T. 4. — Warszawa, 1935. S. 167.
57. ^ Сержпутовский А. Земледельческие орудия белорусского Полесья // Материалы по этнографии России. Т. 1. — СПб., 1910. С. 45.
58. ^ Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.
59. ^ Дыдзік У. Успаміны Яўхіма Кіпеля // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.
60. ^ Якуб Колас. На ростанях. Т. 1. Кн. 1—2. — Менск, 1955. С. 40—41.
61. ^ Алесь Змагар. Мой жыцьцяпіс // Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. — Нью-Ёрк, 1999. С. 201—213.
62. ^ Трацяк І. Беларускае каталіцкае духавенства ля вытокаў сацыякультурнай ідэнтыфікацыі : манагр. — Горадня: ГрДУ, 2013. С. 202.
63. Білецький-Носенко П. Гостинець землякам: казки слiпого бандуриста, чи спiви об рiзних рiчах. — Киев, 1872. С. 34.
64. Опыт истории Харьковскаго университета (по неизданным материалам). Т. 2. — Харьков, 1908. С. 748
65. Потебня А. А. К истории звуков русского языка. Ч. 3. — Варшава, 1881. С. 71.
66. Потебня А. Из записок по русской грамматике. — Харьков, 1888. С. 280.
67. Шыцька Я. З жыцця літвіна. Браніслаў Залескі: творца і барацьбіт // Літаратура і мастацтва. № 24, 2020. С. 11.
68. Woynarowska M. Dziewiętnastowieczna epistolografia // Gość Sandomierski. Nr. 48, 2021.
69. Pociask-Karteczka J. Tajemnica pewnego grobu // Tatry. Nr. 65, 2018. S. 158.
70. Bronislovas Zaleskis, Visuotinė lietuvių enciklopedija
71. Степанов Ю. С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. — М., 1997. С. 499.
72. Лыч Л. Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзідэнцкая. — Львоў, 2010. С. 11.
73. Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London, 1998. P. 45.
74. Народная культура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / пад рэдакцыяй В. Цітова. — Менск: БелЭн, 2002. С. 222.
75. Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 236—255, 291—294.
76. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 58—72.
77. Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях / А. Жлутка. — Менск, 2005. С. 106—107.
78. Ермаловіч М. Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае. — Менск: Беллітфонд, 2000. — 435 с. : іл. ISBN 985-6576-08-3.
79. Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Менск: Беларуская навука, 1998. — 208 с. ISBN 985-08-0249-9.
80. Краўцэвіч А. Гісторыя ВКЛ. — Гародня—Уроцлаў, 2013. С. 10.
81. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. — (сьціслая вэрсія кнігі: Вытокі Вялікае Літвы. — Менск, 2021. — 89 с.)
82. Тарасаў С. Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі», Эсхатос, 2019 г.
83. Жлутка А. Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы. — Менск, 2016. С. 19—20.
84. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 50.
85. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 165, 171.
86. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 182—183.
87. Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. I. — СПб., 1846. № 38, 39, 73.
88. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 86—87.
89. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 206—207.
90. Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. IІ. — СПб., 1848. № 30, С. 34.
91. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 78.
92. Янушкевіч А. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558—1570 гг. — Менск, 2007. С. 275.
93. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 211.
94. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 88—89.
95. Habiti antichi et moderni di tutto il Mondo, — Венецыя, 1598 г., — старонкі 352-354 [1]
96. Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. — Wilno, 1925. S. 20—27.
97. Akta unji Polski z Litwą, 1385—1791. — Kraków, 1932. S. 355—357.
98. Литовская метрика. Ч. 3, т. 1. — Юрьев, 1914. Стб. 425.
99. ^ Беларускі архіў. Т. 3. — Менск, 1931. № 94. С. 143.
100. Volumina Legum. T. 5. — Petersburg, 1860. P. 420—421.
101. Зайкоўскі Э. Этнічная і канфесійная сітуацыя ў гістарычнай Літве на рубяжы XIV—XV стст. // Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV—XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі. — Менск, 2011. С. 20—25.
102. Заяц Ю. История белорусских земель Х — первой половины ХІІІ в. в отображении летописей и хроник Великого княжества Литовского // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 12. — Менск, 1997. С. 88.
103. Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 79—80, 94.
104. Сяргей Абламейка, Хто і чаму разьбеларушвае спадчыну Вільні. Алег Дзярновіч пра беларускіх «ліцьвіноў» і ўкраінска-літоўскі хаўрус, Радыё Свабода, 24 кастрычніка 2019 г.
105. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 35—37.
106. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 62.
107. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / І. Крэнь, І. Коўкель, С. Марозава, С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — Менск: РІВШ БДУ, 2000. С. 36.
108. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 60.
109. Российская история, жизни всех древних, от самого начала России, государей. Сочиненная Федором Эмином. Т. 2. — СПб., 1769. С. 11.
110. Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях / А. Жлутка. — Менск, 2005. С. 41.
111. Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях / А. Жлутка. — Менск, 2005. С. 43.
112. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. — Менск, 2019. С. 50—52.
113. Theiner A. Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia maximam partem nondum edita ex tabularis vaticanis deprompta collecta ac serie chronologica disposita. T. 1. — Romae, 1860. P. 72.
114. [1373.X.23], X. Kalendas Novembris, pontificatus nostri anno tercio. Авіньён. Папа Грыгорый ХІ паведамляе мазавецкаму князю Земавіту, што ён напісаў літоўскім князям пасланьне з заклікам прыняць каталіцтва, і просіць Земавіта дапамагаць у хрышчэнні няверных ліцьвіноў, якія жывуць па суседству з Мазовіяй, Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
115. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 59.
116. ^ Ермаловіч М. Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае. — Менск, 2000. С. 37.
117. Грамота галицкого князя Льва Даниловича для Тутения и Моижека из Литвы на село Добаневичи (1264—1301), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
118. Пазднякоў В. Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // ЭГБ. — Мн.: 2001 Т. 6. Кн. 1. С. 392.
119. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 50.
120. Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Прил., № 15. Стлб. 94.
121. Baronas D. Trys Vilniaus kankiniai: gyvenimas ir istorija. — Vilnius, 2000. S. 252, 268, 278, 286.
122. Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — Менск, 2003. С. 636.
123. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 50—51.
124. Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Стлб. 185.
125. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 160—223.
126. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 80—81, 197—207.
127. Грыцкевіч А. Знешняя палітыка Вітаўта: заходні накірунак // Наш радавод. Кн. 2, 1990. С. 173.
128. Русіновіч К. Шлях на Грунвальд, Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё, 9 ліпеня 2010 г.
129. Воюш І. Пратаформы інфармацыйна-камунікацыйнай дзейнасці падчас княжання Вітаўта (другая палова XIV — пачатак XV ст.) // Журнал Белорусского государственного университета. Журналистика. Педагогика. № 1, 2017. С. 9.
130. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 27.
131. Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej. Nr. 81. — Kraków, 1939. S. 61.
132. Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Wł. Abracham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al. — Kraków etc.: Gebethner i Wolff, 1914. S. 152—158.
133. Бохан Ю. Пласцінавы даспех ў Вялікім княстве Літоўскім у другой палове ХІV — канцы ХVІ ст. // Гістарычна-археалагічны зборнік / Інстытут гісторыі АН Беларусі; Уклад. А. Мядзведзеў, А. Мяцельскі. — № 11. — Менск, 1997. С. 72.
134. Котлярчук А. С. Самосознание белорусов в литературных памятниках ХVІ—ХVІІІ вв. // Русь — Литва — Беларусь: Проблемы национального самосознания в историографии и культурологии. — Москва, 1997. С. 84.
135. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 206.
136. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 201—202.
137. Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. II. — Warszawa, 1846. S. 293—294.
138. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 187—188.
139. Александровіч С. З майго падарожжа // Полымя. № 8, 1969. С. 172—174.
140. ^ Латышонак А. Студэнты зь Вялікага Княства Літоўскага перад рэктарскім судам Кракаўскага ўнівэрсытэту ў 1469—1536 гг. // ARCHE. № 6 (57), 2007.
141. ^ Дубавец С., Сагановіч Г. Старажытная Літва і сучасная Летува // З гісторыяй на «Вы». Вып. 2. — Менск, 1994. С. 234.
142. Справозданє дирекціѣ ц. к. Гимназіѣ Академичнои во Львовѣ на рокъ школьный 1877—1878. — Львов, 1878. С. XV.
143. Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Krakowie 1392—1506. — Kraków, 1913. S. 314, 364, 381.
144. Литовская метрика. Т. 1. — СПб., 1903. С. 881—883.
145. Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси. Т. 4. — Вильна, 1867. С. 3.
146. Беларусы: У 13 т.  Т. 4. — Менск, 2001. С. 95.
147. ^ Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / І. Крэнь, І. Коўкель, С. Марозава, С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — Менск: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.
148. Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 2. Протарэнесанс і Адраджэнне / С. Санько [і інш.] ; Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т філасофіі. — Менск: Беларус. навука, 2010. С. 100.
149. Сагановіч Г. Айчыну сваю баронячы. — Менск: Навука і тэхніка, 1992.
150. Станкевіч Я. Хрышчоныя ймёны вялікалітоўскія (беларускія) // Спадчына. № 6, 1992. С. 96—101; №1, 1993. С. 76—82.
151. ^ Лаппо И. И. Великое княжество Литовское за время от заключения Люблинской унии до смерти Стефана Батория. Т. 1. — СПб., 1901. С. 514.
152. Марціновіч А. Першы беларускі мемуарыст. Фёдар Еўлашоўскі // Хто мы, адкуль мы… : гістарычныя эсэ, нарысы: У 3 кн. Кн. 1. — Менск, 2008. С. 54—68.
153. Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия: Литовско-русский поветъ и его сеймик. — Юр’еў, 1911. С. 80—81.
154. Радаман А. Інструкцыя Новагародскага cойміка паслам на элекцыйны сойм 1587 г. // Беларускі гістарычны агляд. Т. 10, Сш. 1—2, 2003.
155. Kościół zamkowy, czyli Katedra Wileńska w jej dziejowym, liturgicznym, architektonicznym i ekonomicznym rozwoju. T. 2. — Wilno, 1910. S. 100—101.
156. Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. С. 5.
157. Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. С. 529.
158. ^ Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!, CityDog.by, 13.09.2021 г.
159. Faces of Russia’s Empire. The Bergholtz collection of ethnographic images from the early 18th century. , — Balticworlds.Com, — April 22, 2021.
160. ^ Насевіч В. Літвіны // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 207.
161. Короткий В. «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.
162. Беларусы: У 13 т.  Т. 4. — Менск, 2001. С. 96.
163. Дубавец С., Сагановіч Г. Старажытная Літва і сучасная Летува // З гісторыяй на «Вы». Вып. 2. — Менск, 1994. С. 233—234.
164. Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 171.
165. Русская историческая библиотека, издаваемая Археографической комиссией. Т. 2. — СПб., 1875. С. 656—657.
166. Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 94.
167. Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 95.
168. Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 99.
169. Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.
170. Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.
171. Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.
172. Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 131.
173. Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 191.
174. Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России, собранные и изданные Археографической комиссией. Т. 3. — СПб., 1861. С. 63.
175. Патриарх Никон и его время. Сборник научных трудов. — М., 2004. С. 89.
176. Крестьянская война под предводительством Степана Разина. Сборник документов. Т. 3. — М., 1962. С. 199.
177. Материалы для истории раскола за первое время его существования. Т. 3, ч. 3. — М., 1878. С. 340.
178. Полное собрание законов Российской империи, с 1649 года. Т. 2. — СПб., 1830. 589.
179. Труды… Тульской Губернской Учетной Архивной Комиссии. Кн. 1. — Тула, 1915. С. 515.
180. Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 191.
181. Чаропка В. Гісторыя нашага імя. — Менск, 1995. С. 63.
182. Himka J.-P. On the Left Hand of God: «Peoples» in Ukrainian Icons of the Last Judgment // State, Societies, Cultures East and West: Essays in Honor of Jaroslaw Pelenski. — New York, 2004. P. 325.
183. Доронин А. В. Народы Cтрашного суда в иконописи руси (реплика-размышление) // Религия и русь, XV—XVIII вв. — Litres, 2022. С. 434.
184. Покровский Н. В. Страшный суд в памятниках византийского и русского искусства. — Одесса, 1887. С. 39.
185. Ригельман А. Летописное повествование о Малой России и ее народе и козаках вообще. — Москва, 1847.
186. Киевский синопсис. — Киев, 1823. С. 6.
187. Киевский синопсис. — Киев, 1823. С. 8.
188. Monumenta medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia. T. 15. — Cracoviae, 1896. P. 44, 94, 108, 118, 197, 246.
189. Ліцкевіч А. Да пытання пра рутэнізацыю балтаў ВКЛ у XV — пачатку XVI стст. // ARCHE Пачатак. № 11—12, 2009. С. 34.
190. Urban W. Litwini w Krakowie od końca XIV wieku do roku 1579 // Teki Krakowskie. T. 10, 1999. S. 137.
191. Батюшков П. Н. Памятники русской старины в западных губерниях Империи. Вып. 6. — СПб., 1874. С. 98.
192. Чаквін І. Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.
193. Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 173.
194. Остапенко А. В. Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139.
195. Memaryał rzeczy znaczniejszych, które się w Polszcze działy od śmierci Zygmunta III od roku pańskiego 1632 aż do roku 1652 (1653) spisany po łacinie przez Jaśnie Oświeconego Xiążęcia JMci Albrychta Stanisława Radziwiłła, kanclerza wielkiego W. X. Litewskiego, a przez Jaśnie Oświeconego Xiążęcia JMci Hieronima Floryana Radziwiłła, kanclerza W. Xięstwa Litewskiego, praprawnuka pomienionego autora, na polski język przetłumaczony roku pańskiego 1731. S. 292—293.
196. Короткий В. Русь, Литва, Москва между Рюриковичами и Палемоновичами в «Литовской истории» Альберта Виюка-Кояловича // Senoji Lietuvos literatūra. № 27, 2011. С. 275.
197. Die Matrikel des päpstlichen Seminars zu Braunsberg 1578—1798. — Braunsberg, 1925. S. 82.
198. Die Matrikel des päpstlichen Seminars zu Braunsberg 1578—1798. — Braunsberg, 1925. S. 111.
199. Die Matrikel des päpstlichen Seminars zu Braunsberg 1578—1798. — Braunsberg, 1925. S. 121.
200. Die Matrikel des päpstlichen Seminars zu Braunsberg 1578—1798. — Braunsberg, 1925. S. 114.
201. Die Matrikel des päpstlichen Seminars zu Braunsberg 1578—1798. — Braunsberg, 1925. S. 115.
202. ^ Масальскі Д. Аб Ліцьвінох і Беларусах у Браўнсбэргскім сэмінары 1578—1798 // Родныя Гоні. Кн. 4, чэрвень 1927. С. 17—20.
203. Chronica gestorum in Europa singularium. — Cracoviae, 1645. P. 186—187.
204. Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 163.
205. Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 164.
206. Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 13. — Вильна, 1886. № 65.
207. Письма и бумаги императора Петра Великого. Т. 2. — СПб., 1889. С. 300—306.
208. Камунтавічэне В. Насельніцтва Ельненскай парафіі ў XVII ст. («Старая Літва», або ятвяжскі след у Віленскім біскупстве)" // ARCHE Пачатак. № 5, 2016. С. 310—321.
209. Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 367.
210. Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.
211. Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.
212. Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — Менск: БДУ, 2020. С. 46—52.
213. Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. С. 441.
214. Мальдзіс А. Беларусь у люстэрку мемуарнай літаратуры XVIII стагоддзя. — Менск, 1982. С. 89.
215. Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск, 1995. С. 66—67.
216. Pamiętniki Michała Ogińskiego o Polsce i Polakach: od roku 1788 aż do końca roku 1815. T. III. — Poznań, 1871. S. 190.
217. ^ Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 157.
218. Сборник Императорского русского исторического общества. Т. 128. — СПб., 1909. С. 377.
219. Сборник Императорского русского исторического общества. Т. 128. — СПб., 1909. С. 367—368.
220. Сборник Императорского русского исторического общества. Т. 128. — СПб., 1909. С. 253.
221. Сборник Императорского русского исторического общества. Т. 128. — СПб., 1909. С. 299—300.
222. Сборник Императорского русского исторического общества. Т. 128. — СПб., 1909. С. 297.
223. Сборник Императорского русского исторического общества. Т. 128. — СПб., 1909. С. 275—276.
224. Кіпель В. Да гісторыі беларускай эміграцыі ў ЗША // Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва. № 29, 2005. С. 32.
225. Письма из Малороссии, писанныя Алексеем Левшиным. — Харьков, 1816. С. 147—148].
226. Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. С. 106—107.
227. Русские в своих пословицах. Кн. 4. — Москва, 1834. С. 171.
228. Леонтович М. Описание Киевософийского собора и Киевской иехархии с присовокуплением разных грамот и выписок, объясняющих оное, также планов и фасадов константинопольской и киевской Софийской церкви и Ярослава Надгробия. — Киев, 1825. С. 265.
229. ^ Зайкоўскі Э. Літва гістарычная // Наша Слова. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.
230. ^ Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / І. Крэнь, І. Коўкель, С. Марозава, С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — Менск: РІВШ БДУ, 2000. С. 324.
231. Literatura słowiańska wykładana w Kolegium francuzkiem przez Adama Mickiewicza / Adam Mickiewicz, Feliks Wrotnowski. Nakł. Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, 1865. S. 171, 178.
232. Астравец С. З «Іліядай» пад падушкай, Радыё Свабода, 26 лістапада 2014 г.
233. Trzeci Maj. Nr. 48, 1842. S. 285.
234. ^ Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 160.
235. Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. — Менск: Кафедра гісторыі беларускай літаратуры БДУ, 2000. С. 3—4.
236. Witkowska A., Przybylski R. Romantyzm. — Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. S. 245.
237. Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў. — Менск, 1958. С. 362.
238. ^ Дубавец С., Сагановіч Г. Старажытная Літва і сучасная Летува // З гісторыяй на «Вы». Вып. 2. — Менск, 1994. С. 232.
239. Цвірка К. Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — Менск: «Кнігазбор», 2006. С. 3.
240. Абламейка С. Каліноўскі і палітычнае нараджэньне Беларусі, Радыё Свабода, 19 лістапада 2019 г.
241. Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.
242. Цвірка К. Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — Менск: «Кнігазбор», 2006. С. 4.
243. Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / І. Крэнь, І. Коўкель, С. Марозава, С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — Менск: РІВШ БДУ, 2000. С. 324—325.
244. Ян Чачот. Выбраныя творы. — Менск: Беларускі кнігазбор, 1996. С. 9.
245. Лясковіч С. Да пытаньня нацыянальнага самавызначэньня Ігната Дамейкі // Лідскі летапісец. № 19.
246. Хаўстовіч М. Гісторыя беларускай літаратуры 30-40-х гг. XIX ст.: Дапаможнік для студэнтаў філал. спец. вышэйш. навуч. устаноў. — Менск: БДУ, 2001. С. 63.
247. Каханоўскі Г. Беларуская фалькларыстыка: Эпоха феадалізму. — Менск, 1989. С. 238.
248. Котлярчук А. С. Самосознание белорусов в литературных памятниках ХVІ—ХVІІІ вв. // Русь — Литва — Беларусь: Проблемы национального самосознания в историографии и культурологии. — Москва, 1997. С. 88.
249. Цьвікевіч А. «Западно-руссизм»: Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў XIX і пачатку XX в. — Менск: Навука і тэхніка,. 1993. С. 148.
250. Лашкевіч К. Як TUTэйшыя зьмянялі сьвет. Ліцьвінскі элін — герой Грэцыі, TUT.BY, 2 красавіка 2009 г.
251. Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск, 1995. С. 71.
252. Шчарбачэвіч Н. Карэспандэнт «Звязды» праехалася па знакавых мясцінах Элізы Ажэшкі // Звязда. № 22, 16 жніўня 2016. С. 12.
253. Залескі Б. З жыцця літвінкі: з лістоў і нататак 1823—1874. — Менск: Выд-ва Вiктара Хурсiка, 2009. С. 186.
254. ^ Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск, 1995. С. 70.
255. Калиновский К. Из печатного и рукописного наследия. — Минск, 1988. С. 172.
256. Герасімчык В. Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды» // Народная Воля. 19 чэрвеня 2018 г.
257. Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — Горадня, 2018.
258. Кастусь Каліноўскі. Пісьмы з-пад шыбеніцы. Ліст першы.
259. ^ Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 348.
260. Гурьянов И. Г. Дитя-россиянин, или Новая географическая игра для детей, служащая им увеселением и наставлением к познанию Государства Российского. — М., 1832. С. 1.
261. Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. P. 2.
262. The Encyclopædia Britannica. Vol. XIV. — Philadelphia, 1882. P. 708.
263. The Encyclopædia Britannica. Vol. XVI. — New York, 1911. P. 790.
264. Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.
265. Duchiński F. H. Dopołnienia do trzech części Zasad Dziejów Słowian i Moskali. — Paryz, 1863. S. 14.
266. Памятная книжка Ковенской губернии на 1888 год. — Ковна, 1887. С. 231.
267. Paul Vidal de La Blache. Cours de géographie à l’usage de l’enseignement secondaire. — Paris, 1894. P. 469.
268. Святной Ф. Что значит в Несторовой летописи выражение «поидоша из немец», или Несколько слов о Варяжской Руси. — Reval, 1842. С. 12.
269. Свидницкий А. Великдень у подолян // Основа. № 10. — СПб., 1861. С. 44.
270. Домонтовыч М. Материалы географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Черниговская губерния. — СПб., 1865. С. 532.
271. Левченко М. Опыт русско-украинского словаря. — Киев, 1874. С. 187.
272. Левицький І. Татари і Литва на Україні. — Киев, 1876. С. 24.
273. Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск, 1995. С. 78.
274. Этнографическое обозрение. Кн. 1. — Москва, 1889. С. 224
275. Могилевские епархиальные ведомости. № 33, 1904. С. 527.
276. Славяне, их взаимные отношения и связи. Т. 3, ч. 2. — Варшава, 1893. С. 167.
277. Михальчук К. П. Открытое письмо к А. Н. Пыпину, по поводу его статей в «Вестн. Евр.» о споре между южанами и северянам. — Киев, 1909. С. 43.
278. Даль В. И. Толковый словарь живого русского языка. Ч. 1. — М., 1863. С. XLVII.
279. Номис М. Українські приказки, прислів’я і таке інше. — СПб., 1864. С. 97.
280. Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. С. 26.
281. ^ Czarkowski L. Powiat Bielski w gub. Grodzieńskiej // Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie. T. 1, 1907. S. 97—98.
282. Kowalski M. The Belarusian minority in the region of Białystok // Geopolitical Studies. Vol. 14, 2006. P. 478.
283. Проблемы национального сознания польского населения на Беларуси: материалы III международной научной конференции, Гродно, 22—24 октября 2004 года. — Гродно, 2004. С. 194.
284. Дубавец С., Сагановіч Г. Старажытная Літва і сучасная Летува // З гісторыяй на «Вы». Вып. 2. — Менск, 1994. С. 232—233.
285. ^ Галиопа В. А. Этнолокальноконфессиональные группы старожильческого населения современного латгальского приграничья: (Материалы к этноконфессиональной карте российско-латвийского пограничья) // Этноконфессиональная карта Ленинградской области и сопредельных территорий — 2. Третьи Шёгреновские чтения. Сб. статей. — СПб., 2009. С. 45.
286. Михневич В. О. Кто и когда выдумал Россию? // Исторический Вестник. Том. 75, 1899. С. 507.
287. Даль В. И. Толковый словарь живого великорусского языка. Т. 1. — М., 1863. С. 386.
288. Даль В. И. Толковый словарь живого великорусского языка. Т. 2. — М., 1865. С. 1080.
289. Даль В. И. Толковый словарь живого великорусского языка. Т. 2. — СПб.; М., 1881. С. 381.
290. Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі. У 5 т. / Рэд. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1986. — Т. 3: Карчма — Найгрыш. С. 287.
291. ^ Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / І. Крэнь, І. Коўкель, С. Марозава, С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — Менск: РІВШ БДУ, 2000. С. 325.
292. Токць С. Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — Горадня: ГрДУ, 2003. С. 27.
293. Rypiński A. Białoruś. Kilka słów o poezji prostego ludu tej naszej polskiej prowincji i o jego śpiewie, tańcach, etc. — Paryż, 1840. S. 42.
294. Tyszkiewicz E. Opisanie powiatu borysowskiego pod względem statystycznym, geognostycznym, historycznym, gospodarczym, przemysłowo-handlowym i lekarskim, z dodaniem wiadomości: o obyczajach, spiewach, przysłowiach i ubiorach ludu, gusłach, zabobonach itd. — Wilno, 1847. S. 384.
295. Прыказкі і прымаўкі ў дзвюх кнігах. Кн. 1. — Менск, 1976. С. 534.
296. Skibiński K. Pamietnik aktora (1786—1858). — Warszawa, 1912. S. 309.
297. Zienkiewicz R. Piosenki gminne ludu pińskiego. — Kowno, 1851. S. 8.
298. Есимонтовский Г. Н. Описание Суражского уезда, Черниговской губернии, составленное Есимонтовским. — СПб., 1846. С. 55.
299. Святский Д. О. Крестьянские костюмы в области соприкосновения Орловской, Курской и Черниговской губерний (Севский уезд Орловской губернии) // Живая Старина. Кн. 73—74. — СПб., 1910. С. 14.
300. Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі. — New Jersey, 1978. С. 36.
301. Гісторыя філасофскай і грамадска-​палітычнай думкі Беларусі. Т. 1. — Менск: «Беларуская навука», 2008. С. 84.
302. Полевой А. О языке населения Новозыбковского уезда Гомельской губернии. — Менск, 1926. С. 38.
303. Станкевіч Я. Язык і языкаведа. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2007. С. 854.
304. Меч С. Россия. Географический сборник для чтения в семье и школе. Изд. 11. — Москва, 1910. С. 97.
305. Federowski M. Lud białoruski na Rusi Litewskiej. T. 4. — Warszawa, 1935. S. 453.
306. Kurier Nowogrodzki. Nr. 284, 17.10.1933. S. 2.
307. Курило, О. Фонетичні та деяки морфологічні особливости говірки села Хоробричів, давніше Городнянського повіту, тепер Сновськоі округи на Чернігівщині. — К., 1924. С. 4—5.
308. Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск, 1995. С. 78.
309. Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск, 1995. С. 72.
310. Litwa. Nr. 8 (14), 1909. S. 117.
311. LITWA: hłos monarchisty. № I (XXII), 2008. С. 2.
312. N. Downar [Dowojna-Sylwestrowicz M.]. Białorusini — litwini — polacy // Litwa. Nr. 11/12, 1911. S. 174.
313. Кузняцоў С. Лёс сям’і пана падлоўчага: Ядвіся з трылогіі «На ростанях»: што з ёй стала, Наша Ніва, 12 красавіка 2014 г.
314. Brückner A. Mitologia słowiańska i polska. — Warszawa, 1980.
315. Латышонак А. Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 86.
316. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 61.
317. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 39—46.
318. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 62.
319. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 175.
320. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 11.
321. ЭСБМ. Т. 3. — Мн., 1985. С. 184.
322. ГСБМ. Вып. 37. — Менск: Беларуская навука, 2017. С. 300.
323. ЭСБМ. Т. 3. — Мн., 1985. С. 18.
324. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 208.
325. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 176.
326. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 177.
327. Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 1: 1387—1468. — Kraków, 1932. S. 203.
328. Полехов С. В. Наследники Витовта. — М., 2015. С. 600.
329. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 148.
330. Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 2: 1468—1501. — Kraków, 1939. S. 320.
331. Грамота вдовы виленского каштеляна Петра (Сенька) Гедигольдовича Милохны на двор Мир (1485), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
332. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 15, 60—61, 189, 205—206.
333. Жлутка А. Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы. — Менск, 2016. С. 23.
334. Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. — Parrhisiis, 1509. P. 109v—110.
335. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 113.
336. Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 265—266.
337. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 15.
338. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 76.
339. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 22.
340. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 22, 103.
341. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 58, 102.
342. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 114.
343. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 85.
344. Naruszewicz A. Historya narodu polskiego. T. 1, cz. 1. — Warszawa, 1824. S. 206.
345. Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 292.
346. Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. S. VI.
347. Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 278.
348. Катлярчук А. Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — Менск: Энцыклапедыкс, 2002. С. 147.
349. Januszowski J. Statuta, prawa y constitucie. — Kraków, 1600. S. 834.
350. Statut litewski. Zbior praw Litewskich od roku 1389 do roku 1529. — Poznań, 1841. S. 119.
351. Книга посольская Метрики Великого Княжества Литовского, содержащая в себе дипломатические сношения Литвы в государствование Короля Сигизмунда Августа (с 1545 по 1572 год). — Москва, 1843. С. 7.
352. Книга посольская Метрики Великого Княжества Литовского, содержащая в себе дипломатические сношения Литвы в государствование Короля Сигизмунда Августа (с 1545 по 1572 год). — Москва, 1843. С. 12.
353. Книга посольская Метрики Великого Княжества Литовского, содержащая в себе дипломатические сношения Литвы в государствование Короля Сигизмунда Августа (с 1545 по 1572 год). — Москва, 1843. С. 11—12.
354. Гісторыя беларускай літаратуры XI—XIX стагоддзяў у двух тамах. Т. 1. — Менск, 2006. С. 480.
355. Рагойша М. Псеўданім як фактар беларускай журналісцкай практыкі пачатку XX ст. (на матэрыяле перыядычных выданняў «Наша Доля» і «Наша Ніва») // Веснік Магілёўскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя А. Куляшова. № 4 (25), 2006. С. 182.
356. Латышонак А. Навуковыя крыніцы самаакрэслення Саламона Рысінскага як беларуса // Рэфармацыя і грамадства: XVI стагоддзе: Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі. — Мінск, 2005. С. 126—131.
357. ПСРЛ. Т. 23. — СПб., 1910. С. 1.
358. Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 265.
359. Jo. Coclei Norici Decastichon. In librum. Norinburgae, 1511, pp.Kv-K II — Inkunabel. Gymnasial Bibliothek zu Koeln, GB XI 490b, Panzer VII, 451, 86.
360. Omnium Gentium Mores, Leges et Ritus. Ex mulris clarissimis rerum scriptoribus a Joanne Boemo Aubano Teutonico nuper collecti et novissime recogniti. Antverpiae, 1538. P. 80v-81.
361. ^ Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — Менск, 2003. С. 639.
362. Труды и летописи Общества истории и древностей российских. Ч. 6. — Москва, 1833. С. 240.
363. Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск, 1995. С. 44.
364. Журнал Министерства народного просвещения. Ч. 68, 1850. С. 112.
365. Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. P. 117.
366. Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. P. 118.
367. Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. P. 119.
368. Historica Russiae Monumenta, ex antiquis exterarum gentium archivis et bibliothecis depromta ab A. J. Turgenevio, T. I. Nr. 135. — Petropoli, 1841. P. 149.
369. Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — Менск, 2003. С. 639—640.
370. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 84, 113.
371. Rozprawy Akademii Umiejętności: Wydział Filologiczny. T. VIII, 1894. S. 331.
372. Brückner A. Mikołaj Rej: człowiek i dzieło. — Lwów, 1922. S. 7.
373. Brückner A. Mikołaj Rej. — Warszawa: PWN, 1988. S. 14.
374. Potocki W. Ogrod fraszek. — Lwów, 1907. S. 324.
375. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 18—19.
376. Sarmatiae Europeae descriptio, quae regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masouiam, Prussiam, Pomeraniam, Liuoniam, & Moschouiae, Tartariaeque partem complectitur. — Cracovia, 1578. Fol. 25.
377. Zbior dzieiopisow polskich, Т. 4. — Warszawa, 1768. S. 523.
378. Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. S. 27.
379. Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. S. 11.
380. Нікалаеў М. Гісторыя беларускай кнігі. Т. 1. — Менск, 2009. С. 78.
381. Fabronius H. Geographia historica. — Ketzel, 1627. S. 306.
382. Fabronius H. Newe Summarische Welt-Historia vnd Beschreibung aller Keyserthum, Königreiche, Fürstenthumb, vnd Völcker heutiges Tages auff Erden. — Ketzel, 1614. S. 396.
383. Православный Палестинский сборник. Т. 9, вып. 2. — СПб., 1890. С. 76.
384. Устав ратных, пушечных и других дел, касающихся до воинской науки. Т. 1. — СПб., 1777. С. 73.
385. Савченко Д. А. Создание Соборного Уложения: исторический опыт модернизации отечественного законодательства // Вестник НГУЭУ. № 3, 2013. С. 211.
386. Селин А. А. Об одной сельской свадьбе при царе Василии Шуйском // Мифология и повседневность. Вып. 2. Мат. науч. конф., 24-26 февраля 1999 г. СПб., 1999. С. 186—197.
387. Акты Московского государства. Т. 1. — СПб., 1890. С. 148.
388. Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 78.
389. Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 386.
390. Библиологический словарь и черновые к нему материалы. — СПб., 1882. С. 312.
391. ^ Коваленко К. И. Азбуковник Давида Замарая как источник по русской лексикографии XVII века: дис. кандидат наук: 10.02.01 — Русский язык. — Санкт-Петербург, 2018. С. 179, 283, 397.
392. Будилович А. Общеславянский язык, в ряду других общих языков древней и новой Европы, Т. 2. — Варшава, 1892. С. 11.
393. Полное собрание законов Российской империи. Т. 1. — СПб., 1830. С. 618.
394. Сборник Императорского Русского Исторического Общества. Т. 137. — СПб., 1912. С. 200, 215, 220, 226
395. Сборник Императорского Русского Исторического Общества. Т. 137. — СПб., 1912. С. 205
396. Сборник Императорского Русского Исторического Общества. Т. 137. — СПб., 1912. С. 635.
397. Русская историческая библиотека, издаваемая Археографической комиссией. Т. 21. — СПб., 1907. С. 356, 875.
398. Архив князя Воронцова. Кн. 24. — Москва, 1880. С. 62.
399. Сборник Императорского Русского исторического общества. Т. 71. — СПб., 1892. С. 76.
400. Сборник Императорского Русского исторического общества. Т. 71. — СПб., 1892. С. 69.
401. Сборник Императорского Русского Исторического Общества. Т. 137. — СПб., 1912. С. 397.
402. Чтения в Императорском обществе истории и древностей российских. № 7. — Москва, 1848. С. 93.
403. Акты Московского государства, изданные Императорской Академией наук. Т. 2. — СПб., 1894. С. 311.
404. Сапунов А. П. Витебская старина. Ч. 2. — Витебск, 1885. С. 278.
405. Сапунов А. П. Витебская старина. Ч. 2. — Витебск, 1885. С. 292.
406. Дополнения к актам историческим, собранные и изданные археографической коммиссией. Т. 4. — СПб., 1851. С. 136.
407. Памятники дипломатических сношений древней России с державами иностранными. Т. 6. — СПб., 1862. С. 1375.
408. Полное собрание законов Российской Империи с 1649 года. Т. 2. — СПб., 1830. С. 934.
409. Беляков А. В. Служащие Посольского приказа 1645—1682 гг. — СПб., 2017. С. 167.
410. Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. S. 4.
411. Описи Царского архива XVI века и архива Посольского приказа 1614 года / Под ред. С. О. Шмидта. — Москва: Изд-во вост. лит., 1960. С. 68, 73.
412. Лазутка С., Валиконите И., Гудавичюс Э. Первый литовский статут. — Вильнюс, 2004. С. 64.
413. Свяжынскі У. Праблема афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16-17 лістапада 2006 года / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — Менск: Права і эканоміка, 2007. С. 131.
414. Малов А. В. Начальный период Смоленской войны на направлении Луки Великие — Невель — Полоцк до разгрома Полоцка 3 июня 1633 г. // Памяти Лукичева. Сборник статей по истории и источниковедению. — М., 2006. С. 166.
415. Zarys dziejów powstania i upadku reformacji w Polsce. T. II. Cz. II. — Warszawa, 1905. S. 223.
416. Семянчук Г. Беларускі катэхізм ХVI ст., ARCHE Пачатак. № 2, 2005.
417. Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. S. 312.
418. Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. S. 312.
419. ^ Віленскі сінод 1669 // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2010 Т. 3. С. 131.
420. ^ Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.
421. ^ Запрудскі С. Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст. // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — Менск: БДУ, 2013. С. 91—93.
422. ^ Запрудскі С. Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст. // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — Менск: БДУ, 2013. С. 92.
423. Катлярчук А. Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — Менск: Энцыклапедыкс, 2002. С. 139, 142.
424. Котлярчук А. С. Самосознание белорусов в литературных памятниках ХVІ—ХVІІІ вв. // Русь — Литва — Беларусь: Проблемы национального самосознания в историографии и культурологии. — Москва, 1997. С. 86.
425. Блез де Виженер. Описание Польского Королевства // Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып. I (XVI ст.). — Киев, 1890.
426. La Description du royaume de Poloigne, et pays adiacens. — Paris, 1573. P. XXV—XXVI.
427. La Description du royaume de Poloigne, et pays adiacens. — Paris, 1573. P. XXVIII.
428. Il regno de gli Slavi, hoggi corrottamente detti Schiavoni. — Pesaro, 1601. P. 54.
429. Il regno de gli Slavi, hoggi corrottamente detti Schiavoni. — Pesaro, 1601. P. 8, 54.
430. Tractatus politicus de rerum sufficientia in Rep. & Civitate procuranda. — Francofurti, 1625. P. 96—97.
431. Корб И. Г. Дневник путешествия в Московию. — СПб., 1906. С. 28.
432. Korb J. G. Diarium itineris in Moscoviam perillustris ac… — Vienna, 1698. P. 26.
433. Тиханов Н. Н. Брянский говор // Сборник отделения русского языка и словесности Императорской академии наук. Т. 76. — СПб., 1904. С. 119.
434. Древности. Т. 1, вып. 3. — М., 1899. С. 37.
435. Ділова документація Гетьманщини XVIII ст.: 3б. документів. — К., 1993. С. 200.
436. Труды Саратовской ученой архивной комиссии. Вып. 29. — Саратов, 1912. С. 66—68.
437. Площанский В. М. Прошлое Холмской Руси. — Вильна, 1899. С. 95.
438. Кабржыцкая Т., Рагойша У. Беларускі фальклор ва ўкраінскіх інтэрмедыях ХVІІІ ст. // Фалькларыстычныя даследаванні. Кантэкст. Тыпалогія. Сувязі: зб. арт. Вып. 4 / пад нав. рэд. Р. Кавалёвай, В. Прыемка. — Менск: Бестпрынт, 2007. C. 206.
439. Rozprawy Wydziału Filologicznego. T. 14, 1891. S. XVIII.
440. ^ Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — Менск, 2007. С. 140―151
441. Гудзій М. Українські інтермедії XVII—XVIII ст. — Київ, 1960.
442. A Geographical Dictionary, Representing the Present and Ancient Names of All the Countries, Provinces, Remarkable Cities …: And Rivers of the Whole World: Their Distances, Longitudes and Latitudes. — London, 1688. P. 71—72.
443. Bohun E. A Geographical Dictionary, representing the present and ancient names of all the countries, provinces, remarkable cities … of the whole world … With a short historical account of the same, etc. — London, 1693. P. 234.
444. The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409.
445. The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 410.
446. Encyclopaedia Perthensis; or, Universal dictionary of Knowledge. Vol. XIII. — London, 1806. P. 285.
447. Bruslons J. S. Dictionnaire universel de commerce. — Copenhague, 1765. P. 574—575.
448. Ludovici C. G. Eröffnete Akademie der Kaufleute. — Liepzig, 1767. S. 1509.
449. Сперанский М. Н. Один из источников «Триязычного лексикона» Федора Поликарпова — рукописный белорусско-латинско-польский словарь XVII в. // Из истории русско-славянских литературных связей. — М., 1960. С. 205, 209.
450. Поликарпов-Орлов Ф. П. Лексикон треязычный, сиречь речений славенских, еллиногреческих и латинских сокровище. — Москва, 1704. [2]
451. Rzączyński G. Historia naturalis curiosa Regni Poloniae, Magni Ducatus Lithuaniae, annexarumque; Provinciarum, in tractatus XX divisa. — Сандамір, 1721. P. 187.
452. Astruc J. Traité des maladies vénériennes. T. 1. — Paris, 1755. P. 345.
453. Astruc J. Traité des maladies vénériennes. T. 1. — Paris, 1773. P. 304.
454. Traité des maladies vénériennes. T. 1. — Paris, 1743. P. 345.
455. Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. P. 408.
456. Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. P. 69.
457. Полное собрание всех сочинений в стихах и прозе покойнаго действительнаго статскаго советника, ордена св. Анны кавалера и Лейпцигскаго ученаго собрания члена, Александра Петровича Сумарокова. Ч. X. — Москва, 1782. С. 128.
458. Commentarii Academiae Scientiarum Imperialis Petropolitanae. T. X. — Petropoli, 1747. P. 397.
459. Nobleville A. Histoire naturelle des animaux. — Paris, 1757. P. 163.
460. Dogiel M. Limites regni Poloniae & magni ducatus Litvaniae. — Vilane, 1758. S. 89.
461. Estreicher K. Bibliografia polska. T. 15. — Kraków, 1897. S. 396.
462. Histoire naturelle de Pline traduite en françois. T. 6. — Paris, 1773. P. 134.
463. Catalogo delle lingue conosciute e notizia della loro affinita', e diversita'. — Cesena, 1784. P. 158—160.
464. Tyszkiewicz E. Nasze strony. Obrazek litewski. — Kraków, 1871. S. 15.
465. Юргайціс, Р. Парламенцкая дзейнасць паслоў з віленскага сойміка ў сойме Рэчы Паспалітай у 1717—1793 гг. // ARCHE Пачатак. 2011, № 6 (105). С. 109.
466. Sakowicz E. Kościół prawosławny w Polsce w epoce Sejmu Wielkiego 1788—1792. — Warszawa, 1935. S. 79.
467. Дубавец С., Сагановіч Г. Старажытная Літва і сучасная Летува // З гісторыяй на «Вы». Вып. 2. — Менск, 1994. С. 235.
468. Лыч Л. Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзідэнцкая. — Львоў, 2010. С. 5.
469. Владимировас Л. Всеобщая история книги: Древний мир. Средневековье. Возрождение. — М.: Книга, 1988. С. 201.
470. Яцухна В. Скарыназнаўчая спадчына Вацлава Ластоўскага // Спадчына Скарыны: да 500-годдзя беларускага кнігадрукавання : зб. навуковых артыкулаў : у 2 ч. Ч. 1 / рэдкал. : А. Ермакова (гал. рэд.) [і інш] ; М-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель : ГДУ імя Ф. Скарыны, 2017. С. 61.
471. Друг просвещения. Ч. 1, 1806. С. 100.
472. Словарь исторический о бывших в России писателях духовного чина греко-российской церкви. Т. 2. — СПб., 1827. С. 4.
473. Опыт краткой истории руской литературы. — СПб., 1822. С. 62.
474. Новейшее начертание правил Российской грамматики, на началах всеобщей основанных. — Харьков, 1810. С. 28.
475. Запрудскі С. Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст. // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — Менск: БДУ, 2013. С. 96.
476. Novum Corpus Constitutionum Prussico-Brandenburgensium Praecipue Marchicarum, Oder Neue Sammlung Königl. Preußl. und Churfürstl. Brandenburgischer, sonderlich in der Chur- und Marck-Brandenburg, Wie auch andern Provintzien, publicirten und ergangenen Ordnungen, Edicten, Mandaten, Rescripten, Von 1796, 1797, 1798, 1799 und 1800. — Berlin, 1801. S. 1131—1134, 1151—1154
477. Hassel H. Statistischer Abriss des Russischen Kaisertums nach seinen neuesten politischen Beziehungen. — Nürnberg — Leipzig, 1807. S. 92.
478. Запрудскі С. Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст. // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — Менск: БДУ, 2013. С. 95.
479. Johnston R. Travels Through Part of the Russian Empire and the Country of Poland. — New York, 1816. P. 328.
480. Johnston R. Travels Through Part of the Russian Empire and the Country of Poland. — New York, 1816. P. 332.
481. Johnston R. Travels Through Part of the Russian Empire and the Country of Poland. — New York, 1816. P. 348.
482. Корбут В. Маркс сведчыў, што Міцкевіч свае першыя вершы складаў па-беларуску, Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё, 23 верасьня 2021 г.
483. Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кн. 1. — Менск: БДУ, 2000. С. 3.
484. Станкевіч С. Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі. — Вільня, 2010. С. 201.
485. Rzewuski H. Pamiątki pana Seweryna Soplicy, cześnika parnawskiego. — Lipsk, 1868. S. 187.
486. Запароская Сеч // Жавускі Г. Успаміны Сапліцы. — Менск: Лімарыус, 2005. С. 361.
487. Запароская Сеч // Жавускі Г. Успаміны Сапліцы. — Менск: Лімарыус, 2005. С. 111—112.
488. Гацак М. Беларускамоўныя літвіны Генрыка Сянкевіча // Вольнае Глыбокае. № 9 (725), 27 лютага 2014. С. 5.
489. Погодин М. П. Записка о древнем языке русском // Известия Императорской академии наук по отделению русского языка и словестности. Т. 5, 1836. С. 82.
490. Журнал Министерства Народного Просвещения. 1836. Ч. 9. С. 470.
491. Картины России и быт разноплеменных ее народов : Из путешествий П. П. Свиньина. Ч. 1. — СПб., 1839. С. 313—314.
492. Пенинский И. С. Славянская хрестоматия, или Избранные места из произведений древнего отечественного наречия. — СПб.: Тип. Деп. нар. прос., 1841. С. VI.
493. Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. 119.
494. Филологические записки. Вып. 1, 1869. С. 9.
495. О преподавании отечественнаго языка: Очерк истории языкознания в связи с историей обучения родному языку, с приложением библиографического указателя. — Воронеж, 1872. С. 201.
496. Воланский Т. Описание памятников, объясняющих славяно-русскую историю // Новые материалы для древнейшей истории славян вообще и славяно-руссов в особенности с лёгким очерком истории русов до Рождества Христова. Вып. I—III. — М., 1854; переизд.: СПб., 1995.
497. Восстание в Литве и Белоруссии 1863―1864 гг. — М., 1965. С. 374.
498. Хартахай Ф. Историческая судьба крымских татар (статья вторая) // Вестник Европы. Т. 2, 1866. С. 213.
499. Дмитриев М. А. Собраніе пѣсен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Сѣверо-западнаго края. — Вильна, 1869. С. 211.
500. Giller A. Polska w walce: zbiór wspomnie i pamitników z dziejów naszego wyjarzmienia. — Kraków, 1875. S. 288.
501. Ібрагім Канапацкі, Мова беларускіх татар, Беларускі гістарычны партал, 2 лютага 2018 г.
502. Гаспринский И. «Русское мусульманство: Мысли, заметки и наблюдения мусульманина». — Симферополь, 1881. С. 28.
503. Багалей Д. Займанщина в левобережной Украйне XVII и XVIII ст. // Киевская старина. № 12, 1883. С. 576.
504. Писарев С. П. Было ли перенесение мощей святых мучеников Бориса и Глеба из Вышгорода в Смоленск. — Смоленск, 1897. С. 52.
505. Яшкiн I. Да вытокаў моўнай сiтуацыi ў Беларусi: Матэрыялы для сацыялiнгвiстыкi, 50—80-я гг. XIX ст. // Полымя. № 4, 1992. С. 208, 217, 219.
506. Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск, 1995. С. 73.
507. Этнографический сборник, издаваемый Имп. Русским географическим обществом. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.
508. Живописная Россия. Т. 3. — СПб. — Москва, 1882. С. 448.
509. Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. С. 25—26.
510. Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. С. 24.
511. Літвіновіч А. Беларуская мова на старонках «Энцыклапедыі літоўскай мовы» // Наша слова. № 32 (975), 2010 г.
512. Максимович М. А. История древней русской словесности. Кн. 1. — Киев, 1839. С. 97.
513. Черниговского наместничества топографическое описание. — Киев, 1851. С. 233.
514. Biblioteka Warszawska. T. 4, 1848. S. 435.
515. Subačius G. Kalikstas Kasakauskis // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. IX (Juocevičius — Khiva). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 521.
516. Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. 527, CCCXLI.
517. Kolberg O. Mazowsze: obraz etnograficzny. Mazowsze stare. Mazury. Podlasie. Tom V. — Kraków, 1890. S. 359.
518. Запрудскі С. Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст. // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — Менск: БДУ, 2013. С. 82.
519. Кеппен П. Рец. на: Калайдович К., Строев П. Обстоятельное описание славяно-российских рукописей, хранящихся в Москве в библиотеке графа Федора Андреевича Толстова // Библиографические листы, 19. Санкт-Петербург, 1825. С. 267—268.
520. Запрудскі С. Аб навуковай рэцэпцыі беларускай мовы ў Расіі ў першай палове ХІХ стагоддзя // Мовазнаўства. Літаратуразнаўства. Фалькларыстыка. XV Міжнародны з’езд славістаў (Мінск, 20-27 жніўня 2013 г.): Даклады беларускай дэлегацыі. Рэдкал. А. Лукашанец і інш. — Менск, Беларуская навука, 2013. С. 37—52.
521. Каченовский М. О снимке жалованной грамоты Великого князя Литовского Витовта каноникам виленским // Вестник Европы. № 22, 1828. С. 146.
522. Строев П. М. Обстоятельное описание старопечатных книг славянских и российских. — Москва, 1829. С. 6, 80, 120.
523. Шимкевич Ф. Корнеслов русского языка, сравненного со всеми главнейшими славянскими наречиями и с двадцатью четырьмя иностранными языками: удостоен Демидовской премии / сост. Федором Шимкевичем. — СПб.: Тип. Имп. Акад. наук, 1842. С. XVII.
524. Запрудскі С. Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст. // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — Менск: БДУ, 2013. С. 85.
525. Карский Е. Ф. Белоруссы. Т. 1. — Варшава, 1903. С. 411.
526. Батюшков П. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края. — СПб., 1890. С. 159.
527. Временник Императоркого московского общества истории и древностей российских. Кн. 19, 1854. С. 25.
528. Улащик Н. Н. Введение в изучение белорусско-литовского летописания. — М.: Наука, 1985. С. 41.
529. Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. S. 3—5.
530. Janowski L. Litwa i Polska. — Lausanne, 1916. S. 5.
531. Булгарин Ф. Россия в историческом, статистическом, географическом и литературном отношениях. — СПб., 1837. С. 135, 149.
532. Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.
533. Ateneum Wilenskie. Z. 14, 1928. S. 215.
534. Мартыненка В. Уводзіны. Кастусь Травень. Брыгадны генерал, Knihi.com
535. ^ Жлутка А. Пра Вацлава Пануцэвіча // Наша Вера. № 2, 1998.
536. Беларуская мова — Fundamental Byelorussian. — Toronto, 1978. С. 26.
537. Беларуская мова — Fundamental Byelorussian. — Toronto, 1978. С. 26, 251, 271—272.
538. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 271.
539. Урбан П. У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага). — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.
540. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 29.
541. Летувіская мова з гістарычных дакумэнтаў паводле адэпта тэорыі летувізму Томаса Бараноўскага (рас.)
542. Wilson 2012. С. 27.
543. Катлярчук А. Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — Менск: Энцыклапедыкс, 2002. С. 137.
544. Callimachus Buonacorsi P. Vita et mores Sbignei Cardinalis // Pomniki dziejowe Polski. T. 6. — Warszawa, 1961. P. 245.
545. Клімковіч І. Цмок з Юбілейнай плошчы // Маладосьць. № 7, 2011. С. 96.
546. Мяцеліца К. У пошуках жывойта // Маладосьць. № 12, 2015. С. 148—149.
547. Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 2. Протарэнесанс і Адраджэнне / С. Санько [і інш.] ; Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т філасофіі. — Менск: Беларус. навука, 2010. С. 482—485.
548. ^ Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. P. 111.
549. Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — Менск, 2003. С. 651.
550. Słownik języka polskiego. T. 3. — Warszawa, 1814. S. 977.
551. Kronika wszystkyego swyata. Wyd. 1564. S. 438.
552. Zinkevičius Z. Martynas Mažvydas e l’inizio della lingua scritta lituana // Res Balticae. 1996. P. 184.
553. Дзярновіч А. Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.
554. ЭСБМ. Т. 3. — Мн., 1985. С. 18.
555. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 105—106.
556. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 63, 208—209.
557. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 106.
558. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 107.
559. ЭСБМ. Т. 3. — Мн., 1985. С. 184.
560. ГСБМ. Вып. 37. — Менск: Беларуская навука, 2017. С. 300.
561. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 176—177.
562. Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai iv ad pacem Olivensem vsque libri ix, seu, Annales regnante Ioanne Casimiro Poloniarum. — Varsaviae et Lipsiae, 1755. P. 85.
563. Wasilewski L. Litwa i Białoruś: przeszłość — teraźniejszość — tendnecje rozwojowe. — Kraków, 1912. S. 157.
564. Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. S. 4—5.
565. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 32—33.
566. Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. S. 312.
567. Религия и русь, XV—XVIII вв. — Москва, 2020. С. 175.
568. Lietuvos Metrika. Knyga 4 (1479—1491). — Vilnius, 2006. P. 60.
569. Lietuvos Metrika. Nr. 225: 6-oji Teismų bylų knyga (1528—1547). — Vilnius, 1995. С. 90.
570. Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 105.
571. Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 49.
572. Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 273.
573. ^ Нікалаеў М. Гісторыя беларускай кнігі. Т. 1. — Менск, 2009. С. 82.
574. Саракавік І. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай гісторыі. — Менск: Современная школа, 2006. С. 116.
575. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 6, 33.
576. Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 277.
577. Саверчанка І. Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — Менск: Тэхналогія, 1998. С. 14.
578. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 5, 16, 27—28, 61, 201.
579. Ткачоў М. Беларускія нацыянальныя сімвалы // ЭГБ. — Мн.: 1993 Т. 1. С. 391.
580. Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.
581. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 78—79.
582. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 120.
583. Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 4—5.
584. ^ Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 5.
585. ГСБМ. Вып. 25. — Мн.: Беларуская навука, 2005. С. 131.
586. Archiwum komisji prawniczej. T. 7. — Kraków, 1900. S. 80.
587. Краўцэвіч А. Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Менск, 1993. С. 54.
588. Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 349.
589. Rimša E. Heraldika // Iš praeities į dabartį. — Vilnius: Versus aureus, 2004. — P. 61—63.
590. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 79.
591. ^ Вячорка В. Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем, Радыё Свабода, 21 лістапада 2019 г.
592. Piosnki wieaśniacze znad Dźwiny. — Вільня, 1840. S. VII.
593. Кеппен П. Об этнографической карте Европейской России. — СПб., 1852. С. 35.
594. Кеппен П. Девятая Ревизия. Исследование о числе жителей в России в 1851 году. — СПб., 1857. С. 26.
595. Перепись 1897 года. Виленская губерния, Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
596. Станкевіч Я. Беларускія мусульмане і беларуская літаратура арабскім пісьмом. — Вільня, 1933. С. 8—9, 13—16.
597. Канапацкі І. Татары // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 663—664.
598. Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 108.
599. Латышонак А. Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 216.
600. Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 347.
601. Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 99.
602. Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 401.
603. Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 402.
604. Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 433.
605. Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 434.
606. Латышонак А. Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 217.
607. Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 428.
608. Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 432.
609. Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 488.
610. Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 377.
611. Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.
612. Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. С. 272, 276.
613. Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. С. 133.
614. Гакман И. Краткое землеописание Российского государства. — СПб., 1787. С. 46.
615. Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб., 1787. С. 73.
616. Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб., 1787. С. 76.
617. Максимович Л. Новый и полный географический словарь Российскаго государства, или, Лексикон. Ч. 3. — М., 1788. С. 22.
618. Новый и полный географический словарь Российского государства. Ч. 1. — Москва, 1788. С. 123—125.
619. Детской атлас: о Российской Империи с толкованием гербов и с родословием царствующему дому. Т. 4. — Москва, 1771. С. 91.
620. Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. С. 95, 104.
621. Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. С. 429.
622. Зябловский Е. Статистическое описание Российской Империи в нынешнем ее состоянии. — СПб., 1815 С. 123.
623. Описание документов архива западнорусских униатских митрополитов. Т. 2. — СПб., 1907. С. 694—714
624. Георги И. Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, упражнений, забав, вероисповеданий и других достопамятностей. Ч. 4. — СПб., 1799. С. 385.
625. Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 10.
626. Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 11.
627. Павловский И. Я. География Российской империи. Ч. 2. — Дерпт, 1843. С. 7.
628. Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. 38, 77.
629. Ільїн О. Єпископ Анатолій (Станкевич) та виникнення білоруської національної ідеї // Сіверянський літопис. № 1, 2013. С. 33—34.
630. Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 1.
631. Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 23.
632. Военный энциклопедический лексикон. Ч. 3. — СПб., 1839. С. 324.
633. Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1839. С. 384.
634. Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. С. 58.
635. Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. С. 108.
636. Военный энциклопедический лексикон. Ч. 4. — СПб., 1840. С. 108.
637. Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 114.
638. ^ Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.
639. Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.
640. Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 150—151.
641. Токць С. Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — Горадня: ГрДУ, 2003. С. 149—150.
642. Вольтер Э. Об изучении литовского языка и племени // Памятная книжка Виленской губернии на 1887 год. — Вильна, 1886. С. 133.
643. Латышонак А. Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні» // Дзеяслоў. № 9 (2), 2004. С. 196—212.
644. Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.
645. ^ Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.
646. Токць С. Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // Беларускі гістарычны агляд. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.
647. Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — Менск: Беларуская навука, 2011. С. 241.
648. Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 269.
649. Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 290.
650. Снайдэр Т. Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну. Працяг // Дзеяслоў. № 12, 2004.
651. Терешкович П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в. — Минск, 2004. С. 79.
652. Отечественныя записки. Т. 192. — СПб., 1870. С. 53—54.
653. Пузыревский А. К. Польско-русская война 1831 г. — СПб., 1886. С. 21—22.
654. Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы. — Менск, 2005. С. 5, 19.
655. Snyder T. The Reconstruction of Nations. — Yale Univ. Press, 2003. P. 49—50.
656. Cordasco F. Dictionary of American immigration history. — Metuchen, 1990. P. 96—97.
657. ^ Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы. — Менск, 2005. С. 19.
658. ^ Катлярчук А. Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны // ARCHE Пачатак. № 2 (25), 2003.
659. Токць С. Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.
660. Абламейка С. У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі, Радыё Свабода, 19 верасьня 2019 г.
661. Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.
662. Пазьняк З. Беларусь-Літва // Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.
663. Доўнар-Запольскі М. К пытаньню аб найменьні дзяржаўных установаў // Вольная Беларусь. № 19, 1918. С. 2—3.
664. Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 351—352.
665. Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 362—363.
666. Snyder T. The Reconstruction of Nations. — Yale Univ. Press, 2003. P. 31—32, 46.
667. Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 348—349.
668. Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 363—365.
669. Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.
670. ^ Катлярчук А. Прадмова да «літоўскага» нумару // ARCHE Пачатак. № 9, 2009.
671. ^ Касьцян К., Васілевіч Г. Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў? // ARCHE Пачатак. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
672. Грыб Тамаш. На два франты // Спадчына. № 4, 1995. С. 80—120.
673. Станкевіч Я. Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.
674. ^ Дзярновіч А. Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.
675. Навумчык С. У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР, Радыё Свабода, 15 сакавіка 2020 г.
676. Зайка А. Мікратапаніміка Івацэвіччыны. — Менск, 2018. С. 148.
677. Чаквин И. В., Терешкович П. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.) // Советская этнография. № 6, 1990.
678. Чаквін І. Літвіны, ліцвіны // Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя / Рэдкалегія: І. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Менск: БелСЭ, 1989. С. 292.
679. Уладзімер Арлоў, Імёны Свабоды: Уладзімер Каткоўскі, Радыё Свабода, 31 студзеня 2012 г.
680. 1. Национальный состав населения, www.perepis2002.ru
681. Прокопчук А. А. Беларусь литовская, Журнал «Самиздат», 8 траўня 2011 г.
682. Кароткі гістарычны слоўнік беларускай мовы. — Менск: «Беларуская навука», 2015. С. 394.
683. Скобла М. Натальля Матыліцкая: «Ліцьвіноў» не было ў дзяржаўных рэестрах, але нас слухалі з захапленьнем!, Радыё Свабода, 30 лістапада 2016 г.
684. Stary Olsa — Litvin (official music video), YouTube, 22 красавіка 2013 г.
685. Літвінка, Песьняры, 2004 г.
686. Я лiцвiн, Песьняры, 2010 г.
687. «Літвіны» — гэта амэрыканскі футбол, Радыё Свабода, 2016 г.
688. «Чырвоны штраль» ‒ развітальны альбом «Крамбамбулі», 34mag
689. В Каменной Горке открылся ресторан новой белорусской кухни «Литвины», Onliner.by, 6.04.2018 г.
690. Беларус, які ваюе за Украіну, распавёў пра гібель Іллі «Літвіна», Новы час, 8 сакавіка 2022 г.
691. Батальён Кастуся Каліноўскага абвясьціў аб стварэньні аднайменнага палка, Радыё Свабода, 21 траўня 2022 г.
692. Зьміцер Панкавец, Кіруе падпалкоўнік запасу, трэніруюцца з дронамі. Расказваем пра клюб «Ліцьвіны», які выклікаў крытыку ў Літве, Радыё Свабода, 2 кастрычніка 2023 г.
693. Абламейка С. Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны, Радыё Свабода, 15 сьнежня 2017 г.
694. ^ Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні, Наша Ніва, 28 сакавіка 2017 г.
695. Руселік В.. Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы // Новы час, 14 верасьня 2017 г. Праверана 25 лютага 2020 г.
696. Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі // Зянон Пазьняк, 13 верасьня 2015 г. Архіўная копія ад 15 верасьня 2015 г. Праверана 22 траўня 2020 г.
697. Марат Гаравы. Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча // БелаПАН, 22 студзеня 2009 г. Праверана 14 кастрычніка 2014 г.
698. Brückner A. Ruskopolski rękopis z r. 1510 // Slavia: časopis pro slovanskou filologii. VII, 1928—1929. S. 10—11.
699. Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — Менск, 2003. С. 637.
700. Юхо Я. Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.

Літаратура

• 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. І. Саверчанка, З. Санько. — Менск: Рэдакцыя газеты «Звязда», 1993. — 80 с.
• Арлоў У., Сагановіч Г. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі. — Менск, 1997.
• Арлоў У., Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае / Рэц. А. Грыцкевіч, У. Ляхоўскі; рэд. З. Санько; картограф В. Цемушаў. — KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. — 400 с. : іл. ISBN 978-985-6919-82-7.
• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 9: Кулібін — Малаіта. — 560 с. — ISBN 985-11-0155-9
• Беларусы: У 13 т.  Т. 4: Вытокі і этнічнае развіццё / В. Бандарчык і інш.; Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору. — Менск: Беларус. навука, 2001.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2010. — Т. 3: Дадатак А — Я. — 690 с. — ISBN 978-985-11-0487-7
• Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 17. Лесничий — Местский / склад. Т. І. Блізнюк [і інш.]; пад рэд. А. М. Булыкі. — Мн.: Беларуская навука, 1998. — 365 с. ISBN 985-08-0219-7.
• Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы = The History of the Belarusian Nation and State / Выд. 2-е, дап.; Біч М., Гарэцкі Р., Конан У. і інш. — Менск: ІП Зміцер Колас, 2005. — 440 с.: іл. ISBN 985-6793-06-2.
• Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / І. Крэнь, І. Коўкель, С. Марозава, С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — Менск: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с ISBN 985-6299-34-9.
• Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Эпоха Сярэднявечча / В. Евароўскі [і інш.]; рэд. кал.: В. Евароўскі [і інш.]. — Менск: Беларуская навука, 2008. — 575 с ISBN 978-985-08-0967-4.
• Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. — (сьціслая вэрсія кнігі: Вытокі Вялікае Літвы. — Менск, 2021. — 89 с.)
• Дубавец С., Сагановіч Г. Старажытная Літва і сучасная Летува // З гісторыяй на «Вы»: Публіцыстычныя артыкулы. Вып. 2 / Уклад. У. Арлоў. — Менск: «Мастацкая літаратура», 1994. — 351 с.: іл. ISBN 5-340-010813.
• Ермаловіч М. Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае. — Менск: Беллітфонд, 2000. — 435 с. : іл. ISBN 985-6576-08-3.
• Ермаловіч М. Па слядах аднаго міфа. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с ISBN 5-343-00876-3.
• Зайкоўскі Э. Літва гістарычная // Наша Слова. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.
• Касьцян К., Васілевіч Г. Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў? // ARCHE Пачатак. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
• Краўцэвіч А. Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага. — Гародня—Уроцлаў: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN, 2013. ISBN 978-83-7893-132-4.
• Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Менск: Беларуская навука, 1998. — 208 с. ISBN 985-08-0249-9.
• Ласкоў І. Жамойцкі тупік // Літаратура і мастацтва. 17 верасьня 1993. С. 14—15.
• Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы / Прадм. З. Санько, паслясл. А. Жлуткі. — Менск: Тэхналогія, 2016. — 35 с. ISBN 978-985-458-266-5.
• Лыч Л. Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзідэнцкая. — Львоў: ВолЯ, 2010. — 72 с.
• Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях = Mindowe, rex Lithowiae, in litteris et testimonies / НАН Беларусі, Ін-т гісторыі; уклад., пер. на бел. мову, камэнт. А. Жлуткі. — Менск: Тэхналогія, 2005. — 136 с., 16 л. факсім. — ISBN 985-458-113-6.
• Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы = Samogitia and Lithuania. The different lands and folks. — Менск: Харвест, 2014. — 304 с. : іл. ISBN 978-985-18-2703-5.
• Сіцька З. Утроп Літвы. — Смаленск: Новая школа, 2009. — 322 с.
• Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — Менск: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с ISBN 985-6599-77-6.
• Струкава С. Старажытныя найменні беларусаў // Роднае слова. № 8, 2009. С. 37—40.
• Урбан П. Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с.
• Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: Тэхналогія, 2001. — 216 с. — 500 ас. — ISBN 978-985-458-050-4
• Чаквін І. Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 74—80.
• Чаквін І. Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41.
• Чаквін І. Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — Менск, 1993. С. 47—49.
• Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск: Полымя, 1995. — 96 с. — (Б-ка часопіса «Маладосць»).
• Шкялёнак М. Беларусь і суседзі: Гістарычныя нарысы. — Беласток: Беларускае Гістарычнае Таварыства, 2003. ISBN 83-915029-4-5.
• Шыдлоўскі С. Формы самавызначэння і самасвядомасці прывілеяванага саслоўя ў Беларусі першай паловы ХІХ стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета: Серия А (гуманитарные науки). № 7, 2006. С. 25—33.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Кадэты — Ляшчэня. — 432 с. — ISBN 985-11-0041-2
• Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя / Рэдкалегія: І. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Менск: БелСЭ, 1989. — 575 с.: іл. ISBN 5-85700-014-9.
• Этымалягічны слоўнік беларускай мовы. Т. 6. Ліра — Маячыць / [уклад. І. І. Лучыц-Федарэц; рэдактар В. У. Мартынаў]. — Мн.: Навука і тэхніка, 1990. — 287 с. ISBN 5-343-00142-4.
• Davies N. Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. ISBN 9781101630822.
• Snyder T. The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569—1999. — New Haven: Yale Univ. Press, 2003. — 384 p. ISBN 9780300105865.
• Wilson A. Belarus. The last European dictatorship. — Yale University Press(uk), 2012. — 384 с. — ISBN 978-0-300-25921-6
• Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9.
• Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45.
• Litwinowicz-Droździel M. O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Kraków: Tow. Autorów i Wydawców Prac Naukowych «Universitas», 2008. — 227 p. ISBN 97883-242-0837-1.
• Короткий В. «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.
• Котлярчук А. С. Самосознание белорусов в литературных памятниках ХVІ—ХVІІІ вв. // Русь — Литва — Беларусь: Проблемы национального самосознания в историографии и культурологии. — Москва, 1997. С. 82—91.
• Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.
• Терешкович П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы. — Мн.: БГУ, 2004. — 223 с. ISBN 985-485-004-8.
• Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. — 463 с ISBN 978-985-08-1740-2.

Вонкавыя спасылкі

• Марціновіч Д. Чаму ліцвіны сталі беларусамі?, Budzma.org, 13 траўня 2014 г.
• Пазьняк З. Беларусь-Літва // Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.
• Астравец С. З «Іліядай» пад падушкай, Радыё Свабода, 26 лістапада 2014 г.
• Разважаньні пра ВКЛ і ліцьвінаў
• Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі, Facebook
• Ліцьвіны (рас.), Кароткая гісторыя Беларусі за апошнія 1000 год
• Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды» (рас.)
• А. Дайліда «Чому мы Літвіны, а Літвіны гэто мы»
• Байкі і баечкі люду Вялікае Літвы, княскія, рыцарскія, мяшчанскія і сялянскія, звычайныя і цудоўныя, у розныя часы запісаныя, а цяпер разам да чытання паспалітаму люду выдадзеныя. Менск, 2020
• Тэндэнцыйная крытыка ліцьвінства з боку летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага (рас.)