Прапойск

Прапойск лац. Prapojsk
Царква Раства Багародзіцы
Герб Прапойску Сьцяг Прапойску
Першыя згадкі:	1136
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Магілёўская
Раён:	Прапойскі
Вышыня:	137 м н. у. м.
Насельніцтва:	7826 чал. (2018)[1]
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2246
Паштовы індэкс:	213245
СААТА:	7250501000
Нумарны знак:	6
Геаграфічныя каардынаты:	53°26′43″ пн. ш. 30°59′47″ у. д. / 53.44528° пн. ш. 30.99639° у. д. / 53.44528; 30.99639Каардынаты: 53°26′43″ пн. ш. 30°59′47″ у. д. / 53.44528° пн. ш. 30.99639° у. д. / 53.44528; 30.99639
Прапойск на мапе Беларусі ± Прапойск Прапойск
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
https://slavgorod.gov.by

Прапо́йск (з 1945 году — Сла́ўгарад^[a]) — места ў Беларусі, на рацэ Сажы пры ўтоку ў яго ракі Проні. Адміністрацыйны цэнтар Прапойскага раёну Магілёўскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 7826 чалавек^[1]. Знаходзіцца за 70 км на паўднёвы ўсход ад Магілёва, за 58 км ад чыгуначнай станцыі Крычаў. Вузел аўтамабільных дарог на Магілёў, Рагачоў, Чэрыкаў. Прыстань на Сажы.

Прапойск — даўняе мястэчка гістарычнай Рэчыччыны (Панізоўя), старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Да нашага часу захавалася царква Раства Багародзіцы ў стылі клясыцызму, помнік архітэктуры XVIII ст.

Назва

Традыцыйная гістарычная назва места — Прапойск. Гэты тапонім мае тыповы рачны суфікс -ск і паходзіць ад ракі Проні, у вусьці якой узьнікла паселішча. У гістарычных крыніцах таксама сустракаюцца іншыя напісаньні назвы места: Прупой і Пропошеск^[2].

23 траўня 1945 году выйшла пастанова аб перайменаваньні Прапойску ў «Слаўгарад»^[3]. Паводле беларускага мовазнаўцы В. Шура^[4], у 1945 годзе зьявілася прапанова надаць назву воінскаму падразьдзяленьню, якое вызначылася ў баях за Прапойск. Савецкае кіраўніцтва палічыла, што прыстаўка Прапойская будзе абразай салдатам, бо яна напамінае расейскае слова «пропойца» (у беларускай мове такога слова няма^[5]). З гэтай прычыны места перайменавалі ў Слаўгарад. Аднак мясцовыя краязнаўцы ня здолелі знайсьці дакумэнтальных пацьверджаньняў наданьню якімсьці воінскім фармаваньням найменьня «Слаўгарадзкая»^[6]. На думку беларускага мовазнаўцы В. Вячоркі, прычынай перайменаваньня Прапойску было тое, што назва места апынулася ў 1944 годзе ў цэнтры ўвагі савецкага вайсковага камандаваньня і прапаганды^[7].

Назва «Слаўгарад» не ўнікальная: места з такой жа назвай (рас. Славгород) існуе ў Алтайскім краі Расеі яшчэ з 1914 году. Апроч таго, аднайменныя сяло і мястэчка ёсьць на ўсходзе Ўкраіны.

У наш час прапануецца вярнуць месту традыцыйную гістарычную назву Прапойск у якасьці афіцыйнай^[8].

Гісторыя

Раньнія часы

Першы пісьмовы ўпамін пра Прапойск датуецца 1136 годам, калі паселішча ўваходзіла ў Смаленскае княства^[9].

У XІІІ—XVІІІ стагодзьдзях існаваў Прапойскі замак.

Вялікае Княства Літоўскае

У XIV стагодзьдзі Прапойск далучыўся да Вялікага Княства Літоўскага, дзе стаў цэнтрам воласьці. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў места як цэнтар староства ўвайшло ў Рэчыцкі павет Менскага ваяводзтва.

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Прапойску ліцьвінамі («літоўскімі людзьмі»): «литовские люди изо Мстиславля, из Могилева, из Пропойска, ис Кричева, из Радомля, из Чичерска, из Гомьи» (1562—1563 гады)^[10][11], «Михайлов Левка… литвин из Пропойска» (1635 год)^[12].

У 1601—1602 гадох Прапойск пацярпеў ад голаду і эпідэміяў^[13], у вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай — ад маскоўскіх захопнікаў. На 1690 у мястэчку было 3 царквы: Прачысьценская, Сьвятога Міколы і Сьвятога Юр’я.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Прапойск апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, у Быхаўскім павеце Беларускай, пазьней Магілёўскай губэрні. Расейскія ўлады падаравалі места Галіцыным. На 1787 год тут дзеялі дзьве царквы і касьцёл.

На 1886 год у Прапойску было 115 двароў; існавалі валасная ўправа, школа, лякарня, пошта, скураны, кафляны, канатны заводы, два млыны.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Прапойск абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзе Прапойск вярнулі ў БССР, дзе ён стаў цэнтрам раёну (у 1962—1965 гадох уваходзіў у склад Быхаўскага раёну). У 1938 годзе паселішча атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу.

У Другую сусьветную вайну з 30 жніўня 1941 да 25 лістапада 1943 году Прапойск знаходзіўся пад акупацыяй Трэцяга Райху. 23 траўня 1945 году згодна з воляй Сталіна назву паселішча замянілі на Слаўгарад і зноў надалі яму статус места.

• Места на старых здымках
• 
  Вуліца, 8.11.1918 г.
• 
  Сож, 1930 г.
• 
  Царква, 1941 г.
• 
  Царква, 1941 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1880 год — 2123 чал., зь іх 1071 праваслаўны, 10 каталікоў, 1042 юдэі^[14]; 1881 год — 3400 чал.^[15]; 1886 год — 922 чал.^[16]; 1897 год — 1000 чал.^[17]
• XX стагодзьдзе: 1939 год — 4,7 тыс. чал.; 1959 год — 6,6 тыс. чал.; 1970 год — 5,6 тыс. чал.; 1991 год — 7,3 тыс. чал.; 2000 год — 8,1 тыс. чал.^[18]
• XXI стагодзьдзе: 2001 год — 8,3 тыс. чал.^[19]; 2004 год — 8 тыс. чал.; 2006 год — 8,2 тыс. чал.; 1 студзеня 2009 году — 8,3 тыс. чал.^[20]; 2015 год — 7725 чал.^[21]; 2016 год — 7812 чал.^[22]; 2017 год — 7750 чал.^[23]; 2018 год — 7826 чал.^[1]

Адукацыя

У Прапойску працуюць 2 сярэднія, музычная і дзіцяча-юнацкая спартовая школы.

Мэдыцына

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляе меская лякарня.

Культура

Дзеяць цэнтар культуры і народнай творчасьці, 2 бібліятэкі.

Забудова

Прапойск разьвіваецца паводле плянавальных праектаў 1970—1980-х з улікам гістарычнай забудовы. Тэрыторыя выцягнулася ўздоўж ракі. У цэнтры будаваліся 2- і 5-павярховыя дамы. У астатняй частцы пераважае 1-павярховая забудова сядзібнага тыпу. Утварыўся мікрараён з 3-5-павярховымі жылымі будынкамі. Сфармаваліся 2 прамысловыя зоны.

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай, будаўнічых матэрыялаў прамысловасьці.

• ААТ «Слаўгарадрайаграпрамтэхніка»
• ААТ «ПМК — 96 „Водбуд“»

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

Спыніцца можна ў гасьцініцы «Сож».

Славутасьці

• Забудова гістарычная (XVIII — пачатак ХХ ст.; фрагмэнты)
• Паштовая станцыя (сяр. ХІХ ст.)
• Царква Раства Багародзіцы (1791—1793)

Захаваўся Прапойскі парк — помнік садова-паркавага мастацтва^[24].

Страчаная спадчына

• Замак (XIII ст.)

Галерэя

• Краявіды Прапойску
• 
  Замчышча
• 
  Паштовая станцыя
• 
  Сядзібны парк, вежа
• 
  Юдэйскія могілкі

Асобы

Ураджэнцы

• Іван Грыгаровіч (1792—1852) — археограф, гісторык, краязнаўца
• Леанід Гоманаў (нар. 1953) — плякатыст
• Галіна Лагунова (нар. 1954) — дзяржаўная дзяячка Беларусі
• Фелікс Шкірманкоў (1926—2021) — пісьменьнік, паэт, грамадзкі дзяяч

Жыхары

• Восіп Казлоўскі (1757—1831) — кампазытар, арганіст

Заўвагі

1. Зьнішчэньне традыцыйнай гістарычнай тапанімікі — адзін з захадаў палітыкі гвалтоўнай русіфікацыі і дэнацыяналізацыі беларусаў

Крыніцы

1. ^ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
2. Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 310.
3. Указ Президиума Верховного Совета БССР от 23 мая 1945 года «О переименовании города Пропойска в город Славгород и Пропойского района в Славгородский район»
4. Шур В. З гісторыі ўласных імёнаў: Замены ў тапаніміцы і іх вынікі / Пад рэд. П. Сцяцко. — Менск: Вышэйшая школа, 1993.
5. Шур В. Беларускія ўласныя імёны: Беларуская антрапаніміка і тапаніміка. — Менск: «Мастацкая літаратура», 1998. С. 153.
6. Перайменаваньне Прапойску (рас.), Віртуальны музэй «Спадчына»
7. Вячорка В. Як расейскія пісьменьнікі пакрыўдзілі старажытны беларускі горад, Радыё Свабода, 20 чэрвеня 2016
8. Гарбацэвіч А. 9 беларускіх гарадоў, якім варта вярнуць спрадвечныя назвы, Наша Ніва, 27 траўня 2016 г.
9. Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы. — Менск, 2005. С. 354.
10. Записная книга Полоцкого похода 1562/63 года // Русский дипломатарий, Вып. 10. — М., 2004. С. 150.
11. Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск, 1995. С. 58.
12. Служилые люди Сибири конца XVI – начала XVIII века. — М.; СПб., 2020. С. 149.
13. ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 463.
14. Słownik geograficzny... T. IX. — Warszawa, 1888. S. 52.
15. История, Славгородский районный исполнительный комитет
16. ЭГБ. — Мн.: 2001 Т. 6. Кн. 1. С. 333.
17. Нашы гарады: грамадска-палітычнае даведачнае выданне / У. А. Малішэўскі, П. М. Пабока. — Мн.: Народная асвета, 1991.
18. ЭГБ. — Мн.: 2001 Т. 6. Кн. 1. С. 332.
19. БЭ. — Мн.: 2002 Т. 14. С. 508.
20. Население, Славгородский районный исполнительный комитет
21. Статистический бюллетень «Численность населения на 1 января 2015 г. и среднегодовая численность населения за 2014 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа»
22. Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
23. Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
24. Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 14: Рэле — Слаявіна. — 512 с. — ISBN 985-11-0238-5
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая. — 591 с. — ISBN 985-11-0214-8
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IX: Poźajście — Ruksze. — Warszawa, 1888.

Вонкавыя спасылкі

• Прапойск, Radzima.org
• Прапойск, Globus.tut.by