Пратэсты ў Польшчы (1970)

Пратэсты ў Польшчы (1970)
Дэманстрацыя ў сьнежні 1970 году ў Гдыні: нясуць цела Зьбігнева Гадлеўскага
Дата: 14—22 сьнежня 1970 Месца: Гдыня, Гданьск, Шчэцін, Эльблёнг Прычына: Падвышэньне цэнаў на харчовыя прадукты зьбядненьне насельніцтва Вынік: Падаўленьне дэманстрацый войскамі і міліцыяй
Супернікі
Дэманстранты	Польская народная армія Міліцыя
Камандуючыя
адсутнасьць аб’яднанага кіраўніцтва	Уладзіслаў Гамулка Марыян Спыхальскі Юзэф Цыранкевіч Войцех Ярузэльскі Тадэвуш Тучапскі Гжэгаж Корчынскі
Колькасьць
некалькі тысяч пратэстоўцаў	27 000 жаўнераў 5000 міліцыянтаў 550 танкаў 700 бронетранспарцёраў
Страты
45 забітых, каля 1000 параненых	2 міліцыянты і 1 жаўнер забітыя, каля 600 вайскоўцаў і міліцыянтаў атрымалі разнастайныя траўмы

Пратэ́сты ў По́льшчы (хваляваньні ў Польшчы, Сьнежань 1970, сьнежаньскія падзеі) — бунт працоўных у Польшчы 14—22 сьнежня 1970 году (дэманстрацыі, пратэсты, страйкі, мітынгі, масавыя беспарадкі), у асноўным у Гдыні, Гданьску, Шчэціне і Эльблёнгу. Першы выпадак у сьвеце, калі камуністычная партыя выкарыстала войска для ўціхамірваньня пратэстаў, пад час чаго былі забітыя ўдзельнікі мірных дэманстрацыі ці проста мінакі, што ішлі на працу.

Прычыны

Помнік загінулым рабочым вэрфі ў Гданьску

Помнік ахвяраў сьнежня-1970 у Гдыні, каля вуліцы Яна Вішнеўскага

Помнік ахвяраў сьнежня-1970 у Гдыні, каля вуліцы Пілсудзкага

Помнік ахвяраў Сьнежня 1970 у Шчэціне

Непасрэднай прычынай страйкаў і дэманстрацыяў было праведзенае 12 сьнежня павышэньне розьнічных цэнаў на мяса, мясных вырабаў і на іншыя харчы. Пастанова была прынята 30 лістапада 1970 на пасяджэньні Палітбюро ЦК ПАРП. З 8 сьнежня Міністэрства нацыянальнай абароны і Міністэрства ўнутраных справаў пачалі рыхтавацца да «аховы грамадзкага парадку і бясьпекі» і 11 сьнежня службы Міністэрства ўнутраных справаў былі прыведзены ў стан поўнай гатоўнасьці. 12 сьнежня ўвечары па радыё грамадзкасьць інфармавалі пра павелічэньне коштаў на асноўныя прадукты харчаваньня. У цэны вырасьлі ў сярэднім на 23% (мука на 17%, рыба на 16%, джэмы і варэньне — каля 36%). 13 сьнежня інфармацыя пра павелічэньне цаны была пададзеная ў прэсе.

Кроніка

Грамадзкасьць адрэагавала пратэстам. Людзі на мітынгах заклікалі ўлады падвышэньня заробкаў і адстаўкі адказных за рост цэнаў (прынамсі, Уладзіслава Гамулкі, Станіслава Цыранкевіча і іншых).

14 сьнежня

У панядзелак працоўныя Гданьскай суднавэрфі імя Леніна адмовіліся працаваць, і шматтысячны натоўп зраніцы накіраваўся да будынка ваяводзкага камітэту ПАРП ў Гданьску. Яны патрабавалі сустрэчы зь першым сакратаром ваяводзкага камітэта ПАРП, а ад дырэктара вэрфі Станіслава Зачэка падвышэньня прэміяльных, але іх патрабаваньні не былі выкананыя. У гэты дзень адбыліся першыя сутыкненьні зь міліцыяй на вуліцах, зьявіліся першыя ахвяры. Яшчэ да поўдню дэлегацыя працоўных вэрфі спрабавала пагутарыць з рэктарам Палітэхнікі Гданьска (PG), і на прыступках будынка ВНУ адбылася бойка з прарэктарам Вэлніцкім. А 17:00 насупраць будынка PG людзі спрабавалі арганізаваць мітынг, на які прыйшло да тысячы студэнтаў, але з-за адсутнасьці прадстаўніка студэнтаў шмат з сабраных разышлося, а застаўшыяся вялікай працэсіяй рушылі ў Гданьск, каб «паказаць сваю сілу», як казалі рабочых вэрфі. У Гданьску, на эстакадзе Блэнднік большасьць студэнтаў далучыліся да дэманстрантаў у сутычках зь міліцыяй. Крыху пазьней да іх далучылася і вялікая група студэнтаў Мэдыцынскай Акадэміі ў Гданьску (AMG). У той вечар у сутычкахна Ленінградзкай плошчы (насупраць чыгуначнага вакзалу і ваяводзкага камітэту Камуністычнай партыі) прынялі ўдзел сотні студэнтаў PG і AMG.

15 сьнежня

У гэты дзень абвешчана ўсеагульны страйк, да якога далучыліся іншыя прадпрыемствы Гданьска, працоўныя зь вэрфі ім. Парыскай Камуны ў Гдыні і супрацоўнікі Эльблонскага Zamech. У склад першага страйкавага камітэту ўваходзілі: Зьбігнеў Яраш (старшыня), Ежы Гурскі (намесьнік старшыні), Станіслаў Азенбло, Рычард Падгайскі, Казімеж Шолох, Лех Валенса і Сафія Зэйсер^[1]. Камітэт запатрабаваў, між іншым вызваленьня актывістаў, арыштаваных раней. Рабочыя працягвалі рухацца да будынку ў ПАРП, але сутыкнуліся зь міліцыяй і войскам.

Улады, не жадаючы, дапусьціць пратэстоўцаў на будынка партыі, вырашылі выкарыстаць дубінкі і іншыя прылады (уключаючы сьлёзацечны газ). У выніку дайшло да вулічных баёў і сутычак зь міліцыяй, і нарэшце, позна ўвечары 15 сьнежня, быў падпалены будынак ваяводзкага камітэту ПАРП ў Гданьску. Быў абвешчаны акупацыйны страйк. Войска і міліцыя заблякавалі парты і вэрфі. У ноччы былі арыштаваныя сябры страйкавага камітэту ў Гдыні.

Адначасова дайшло да напісаньня 8 галоўных патрабаваньняў і перадачы іх кіраўніку прэзыдыюма Мясцовага Народнага Савета, Яну Марыянскаму. Ён абяцаў перадаць іх намесьніку прэм’ер-міністра Станіславу Кацёлку, але запатрабаваў дэманстрантаў наўзамен разыйсьціся па хатах.

Сярод патрабаваньняў былі, падвышэньне заробкаў рабочым, павелічэньне мінімальнага памеру аплаты працы (у прыватнасьці жанчынам) і, нарэшце, вызначыць суму дапамогі па хваробе ў поўным аб’ёме на час, якое адпавядае захворваньню.

У гэты ж дзень ва ўсіх каледжах і ўнівэрсытэтах узьбярэжжа пачаліся праверкі прысутных навучэнцаў. Было абвешчана, што неабаснаваная адсутнасьць азначае аўтаматычнае выключэньне з унівэрсытэту і паведамленьне пра гэта ў міліцыю. Толькі невялікая колькасьць выкладчыкаў адмовілася праводзіць праверкі, а дац. доктар Чэслаў Бурачэўскі (PG), які адмовіўся правяраць сьпісы наведвальнасьці, са сьлязамі на вачах папрасіў студэнтаў не ехаць у Гданьск, паколькі там паміраюць людзі, а студэнты зьяўляюцца будучыняй нацыі.

Калі гарэў будынак ваяводзкага партыйнага камітэта, вязьні папраўчагад дому ў Мальбарку пачалі рабаваць крамы на вуліцы Райскай. Некаторыя з дэманстрантаў спрабавалі спыніць іх, але беспасьпяхова. Апоўдні страйкоўцы вэрфі здабылі танк, які знаходзіўся на Рамонтнай вэрфі Гданьску.

У другой палове дня да баявых дзеяньняў рабочых Гданьскай вэрфі далучыліся студэнты ў якіх скончыліся лекцыях. А 16:00 каля чыгунанага вакзалу снайпэрам быў застрэлены чалавек, які, магчыма, быў проста мінаком, бо сутычкі адбываліся на той час каля пастарунку міліцыі, а не на прывакзальнай плошчы. Стрэл адбыўся з боку эстакады Блэнднік, дзе не было ні арміі, ні міліцыі, таму лічыцца, што страляў снайпэр. Пасьля рабочыя вэрфі ў цэнтры вакзальнай залі склалі парэшткі разьціснутага танкам таварыша, разьбілі вакзальную кветніцу і падпалілі вакзальныя касы. Калі войска і міліцыя падышло да вакзалу, пратэстуючыя, якім пагражала акружэньне, кінуўся да электрацыі, якая, на шчасьце зьехала, калі міліцыянты кінуліся на станцыю.

16 сьнежня

Страйк распаўсюдзіўся на іншыя заводы на ўзьбярэжжы. Гданьскія суднавэрфі былі аточаны войскам. Людзей, якія спрабавалі наблізіцца да вэрфі, жорстка зьбівалі.

17 сьнежня

Для таго каб кантраляваць хаос у горадзе, улады вырашылі выкарыстаць ваенных. У выніку сутычак, многія людзі з абодвух бакоў былі параненыя. Пасьля ранішніх падзеяў на прыпынку Хуткае Гарадзкога Чыгуначкі Гдыня Гдыня Вэрф, у Гдыні зьбіраецца шэсьце зь бел-чырвонымі сьцягамі, якое пайшло па вуліцах 10 лютага і Мархлеўскага ў бок прыпынку Гдыня Суднабудаўнічы завод, дзе сустрэлася з войскам. Працэсія сабралася ізноў на вуліцы Чырвоных Касінэраў і рушыла ў цэнтар Гдыні. На чале працэсіі несьлі праведзенае на дзьверы цела забітага маладога чалавека (Зьбігнеў Гадлеўскі), за ім несьлі запэцканыя крывёю нацыянальныя сьцягі. Працэсія прыйшла да будынка гарадскога ўраду на вуліцы Сьвенояньскай, дзе адбыліся новыя сутычкі. У шэсьці прынялі ўдзел прадстаўнікі ўсіх прафэсій і сацыяльных груповак.

На вуліцах Эльблёнга і Слупска працягваліся дэманстрацыяў. Для натоўпу страйкоўцаў далучыўся рабочыя Шчэцінскай вэрфі, якія, разам з многімі тысячамі людзей выйшлі на вуліцы гораду, і супраць якога вайскоўцы і паліцыя ўжыла сілу, калі пратэстоўцы падпалілі будынак ваяводзкага камітэту Камуністычнай партыі. Загінула 16 чалавек, у тым ліку многа моладзі а таксама, выпадкова апынуўшыхся ў месцах сутычак. У той жа час дзяржаўныя службы паступова сталі душыць забастоўкі і дэманстрацыі на Ўзьбярэжжы.

18 сьнежня

Як раней Гданьская суднавэрф, ваенныя атачылі вэрфаў ў Шчэціне. У Эльблёнгу прынята пастанова аб выкарыстаньні сілы, што сталася вынікам сутыкненьняў з дэманстрантамі. Для паўночных польскіх гарадоў далучыліся Беласток, Ныса, Асьвенцым, Варшава і Ўроцлаў, дзе снаваліся новыя страйкі. Але яны былі меншага маштабу і непрацяглымі ў адрозьненьне ад Гданьску.

19 сьнежня

У суботу працягваўся страйк у Шчэціне, які завяршыўся 22 сьнежня.

Вынікі

У выніку рэпрэсіяў у сьнежні 1970 году 41 чалавек загінулі^[2] — 1 у Эльблёнгу, 6 у Гданьску, Шчэціне — 16, і 18 ў Гдыні. 1164 чалавек былі параненыя. Затрымана больш за 3000 чалавек.

У выніку сутыкненьняў і аварыяў таксама загінулі некалькі салдат і афіцэраў міліцыі, а дзясяткі атрымалі раненьні. Зьнішчана некалькі ваенных машын, улучна танкі і БТР. Падпалена 17 будынкаў (у тым ліку будынка ваяводзкіх камітэтаў ПАРП у Гданьску і Шчэціне), разьбіта 220 крам, спалены дзясяткі машын.

Некаторыя гісторыкі сьцьвярджаюць, што з-за колькасьці ахвяраў, унутраны канфлікт у камуністычнай партыі скампрамэнтаваў Гамулку і адхіліў яго ад улады (ён як першы сакратар ЦК Польскай аб’яднанай рабочай партыі быў заменены на Эдварда Герэка, 20 сьнежня). Гэтая гіпотэза пацьвярджаецца да некаторай ступені тым, што адбыўся раскол камуністычнага цэнтру на варагуючыя фракцыяў. Адсутнасьць выразнай стратэгіі і разуменьня паміж гэтымі групамі, верагодна, быў адной з асноўных прычын трагічных падзеяў.

З архіваў вядома, што сьнежаньскія выступы не абмяжоўваліся Ўзьбярэжжам. Дэманстрацыі і страйкі прайшлі ў Кракаве, Валбжыху і іншых гарадах. Па дадзеных гісторыкаў, усяго па краіне страйкавала больш за 20 тысячаў чалавек.

Сьнежань 1970 у польскай культуры

Пра падзеі сьнежня 1970 напісаная песьня «Баляда пра Янку Вішнеўскага» і зьняты фільм «Чалавек з жалеза» Анджэя Вайды. 17 сьнежня 1970 году быў чацьвер, так што гэты дзень вядомы як Чорны чацьвер. Гэты тэрмін адносіцца да назвы фільму «Чорны чацьвер» (прэм’ера 25 лютага 2011)^[3], які таксама паказалі ў Троймесцы ў раёнах, дзе адбываліся сьнежаньскія выступы.

Крыніцы

1. Instytut Pameci Narodowej 00552/48, t. 1, k. 93-95, kopia, mps.
2. Студзень 1970, сьпіс ахвяраў і дадзеныя аб месцы і даце сьмерці
3. У аўторак у Польскім тэатры ў Варшаве адбылася ўрачыстая прэм’ера фільму «Чорны чацьвер. Янэк Вісьнеўскі загінуў»(недаступная спасылка) Польскае радыё для замежжа 23.02.2011

Літаратура

• Piotr Jegliński [red]: Grudzień 1970, Editions Spotkania, Paris 1986, ISBN 2-869-020-7

Вонкавыя спасылкі

• Дзевяць дзён аднаго адвэнту Валянцін Тарас, 13 сьнежня 2010
• Крывавы Сьнежань 1970-га году ў Польшчы Польскае Радыё для Беларусі
• Чорны чацьвер(недаступная спасылка), Алег Новікаў, Новы Час, 04-03-2011