Селы

Гісторыя Латвіі

Герб Латвіі
Раньняя гісторыя
Сьпіс Кундзкая культура Нарвенская культура Балты Эпоха вікінгаў Шлях з варагаў у грэкі Лівонія Курляндыя, Земгалія, Латгалія, Селонія
Сярэднявечча
Сьпіс Герцыцкае княства Кукенойскае княства Паўночныя крыжовыя паходы Ордэн мечаносцаў (1204—1237) Лівонскі ордэн (1237—1561) Лівонская канфэдэрацыя (1207—1561) Ганза (1157—1669) Рэфармацыя
Новы час
Сьпіс Лівонская вайна (1558—1583) Інфлянцкае княства (1562—1629) Курляндзкае герцагства (1562—1795) Швэцкія Інфлянты (1629—1721) Інфлянцкае ваяводзтва (1629—1772) Вялікая Паўночная вайна (1700—1721) Ліфляндзкая губэрня (1712—1918) Курляндзкая губэрня (1795—1918) Віцебская губэрня (1802—1918)
Найноўшы час
Сьпіс Першая сусьветная вайна (1914—1918) Обэр-Ост (1914—1918) Берасьцейскі мір (1918) Герцагства Курляндзкае і Сэмігальскае (1918) Латвійская ССР (1918—1920) Рух за незалежнасьць (1918—1920) Рэспу́бліка Ла́твія (1918—1940) Пакт Молатава-Рыбэнтропа (1939) Другая сусьветная вайна (1939—1945) Савецкая акупацыя Латвіі (1940) Райхскамісарыят Остлянд (1941—1945) Латвійская ССР (1940—1941, 1944—1990) Рэспубліка Латвія (1990-)
п а р

Се́лы (Село́ны) — усходнебалцкае племя, што ў ХІІІ стагодзьдзі жыло на левым беразе Заходняй Дзьвіны, на поўдні сучаснай Латвіі і часткова паўночным усходе Летувы. Колішнім племянным цэнтрам селаў лічыцца гарадзішча Селпілс (існуе з 6 ст.) на беразе Заходняй Дзьвіны. Селы вялі барацьбу супраць нямецкай агрэсіі, але ў 1208 трапілі пад уладу Лівонскага ордэна.

У 2021 годзе ў Латвіі прыняты закон, згодна зь якім вылучаецца пяты гістарычны рэгіён у складзе Латвіі — Сэлія (апроч Латгалэ, Зэмгалэ, Курзэмэ й Відзэмэ).

Назва

Назва селаў найімаверней гідранімічнага паходжаньня, ад назвы краю *Sėlia (Се́ля, Се́лія), якая ад не захаванай да сёньня рачной назвы тыпу балцк. *Sēla.

Ад кораня *sel- / sal-, ад якога таксама латвійскія гідронімы тыпу Sēlīte, Salaca, Salate, Saliene, Sal-upe, літоўскія Sėliupis, Sal-upis, Sala, Salantas, таксама балцкія гідронімы на Павоччы тыпу Села, Селна, Сельна, Сэлена, Салона^[1].

Зьвязана зь летувіскім salti «памалу цячы, разьлівацца», прускім salus «дажджавы ручай». Назва ракі Села значыла «Плыткая (рака)».

Адзіны тапонім, зьвязаны зь селамі, на тэрыторыі сучаснай Беларусі — Селігоры (< Сълигора < Sēligalā «Селіголь; край селаў»^[2]).

Назвы многіх рэгіёнаў, утвораныя ад назваў балцкіх плямёнаў, зьвязаныя менавіта з гідронімамі, якія найчасьцей таксама не захаваліся й не ідэнтыфікуюцца. Назвы Галінда, Натангія (прускія землі), Яцьвязь, Судовія (зямля роднасных яцьвягам судоваў)^[3], Нальша, Латыголь^[4], імаверна й Літва, а таксама назва дагістарычных нэўраў, зьвязваюцца з гідронімамі з асновамі Gal-ind-, Nat-ang-, Jat-(а)v-, Sūd-(а)v-, Nal-š-, Lat-, Liet-(u)v-^[5], Nau-r-^[6]. Мяркуецца, што на адпаведных рэчках маглі знаходзіцца сакральна-рэлігійныя цэнтры пэўнага рэгіёну (племэні).

Гідронімы «сялонскага» паходжаньня

У падзьвінскім рэгіёне, які прымыкае адначасова да Латвіі і Літвы, назоўная спадчына селаў — назвы азёраў Вісяты, Золва, Опса.

Гэтыя назвы аднаўляюцца як *Veisintas, *Zalva^[7], *Apsa. Іх літоўскія адпаведнікі — водныя назвы Viešintas, Žalvė, Apša («Цякучае», «Зеленаватае», «Асінавае»), без уласьцівага мове селаў пераходу ž > z і š > s.

Недалёка ад іх, на тэрыторыі Літвы, уздоўж літоўска-латвійскай мяжы — азёры, назвы якіх таксама вызначаюцца як сялонскія: Zarasas, Vazajis, Zalvas, Zalvė^[8].

Далей на ўсходзе вядомыя некалькі балцкіх гідронімаў «сялонскага» тыпу:

• назва ракі Вазуза^[9] (на паўночным усходзе Смаленскай вобласьці, правы прыток Волгі) суадносіцца з назвай возера Важа (каля Мёраў, недалёка ад Вісятаў);
• рачная назва Сезельда (на Ніжнім Павоччы, са структурай як у гідроніма Ясельда) — з назвай ракі Сежа^[10] (у басэйне Вазузы).

Крыніцы

1. Топоров В. Н. Еще раз о неврах и селах в общебалтийском этноязыковом контексте (народ, земля, язык, имя). Из истории и.-евр. *neur-: *-nour- и *sel- (неумирающая память об одном балтийском племени) // Балто-славянские исследования. XVII. Москва, 2006. С. 479—482.
2. K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 3. Vilnius, 1961. C. 539.
3. V. Mažiulis. Prūsų kalbos etimologijos žodynas. Vilnius, 2013. C. 207—208, 296—289, 649, 890.
4. K. Karulis. Latviešu etimoloģijas vārdnīca. Rīga, 2001. C. 504—507.
5. Vanagas A. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius: Mokslas, 1981. — С. 105, 137, 182, 185, 221—232, 295, 319.
6. Топоров В. Н. Еще раз о неврах и селах в общебалтийском этноязыковом контексте (народ, земля, язык, имя). Из истории и.-евр. *neur-: *-nour- и *sel- (неумирающая память об одном балтийском племени) // Балто-славянские исследования. XVII. Москва, 2006. С. 453—462.
7. K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 3. Vilnius, 1961. C. 546, 549.
8. A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. Vilnius, 1980. С. 368, 392, 393.
9. В.Н. Топоров. Древняя Москва в балтийской перспективе // Балто-славянские исследования. 1981. Москва, 1982. С. 6.
10. В.Н. Топоров. Балтийский элемент в гидронимии Поочья. III // Балто-славянские исследования. 1988-1996. Москва, 1998. С. 301.

Літаратура

• Moora, H. Pirmatnējā kopienas iekārta un agrā feodālā sabiedrība Latvijas PSR teritorijā. — Rīga, 1952.
• Генрих Латвийский. Хроника Ливонии. — 2-е издание. — М. — Л., 1938.
• История Латвийской ССР. Том 1. — Рига, 1952.
• Селы // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т.. — Мн.: 2002 Т. 14: Рэле — Слаявіна. — С. 308.