Тыгрынья

Тыгрынья
ትግርኛ (/tɨɡrɨɲa/)
Ужываецца ў	Эрытрэі, Этыёпіі
Рэгіён	Эрытрэя, этыёпскі рэгіён Тыграй
Колькасьць карыстальнікаў	4,2 млн чал. (у Этыёпіі[1]), 2,5 млн чал. (у Эрытрэі)
Клясыфікацыя	Афразійскія мовы Сэміцкія мовы Паўднёвасэміцкія мовы Этыёсэміцкія мовы Паўночнаэтыёсэміцкія мовы Тыгрынья
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	Эрытрэі рэгіёне Тыграй, Этыёпія
Статус:	2 Правінцыйны^[d][2]
Пісьмо	этыёпскае пісьмо^[d]
Коды мовы
ISO 639-1	ti
ISO 639-2(Б)	tir
ISO 639-2(Т)	tir
ISO 639-3	tir

Гэты артыкул зьмяшчае тэкст з выкарыстаньнем этыёпскай пісьмовасьці. Без падтрымкі дадзенага віду пісьмовасьці замест ейных знакаў на вашай прыладзе адлюстроўвацьмуцца пытальнікі, квадраты або іншыя сымбалі.

Тыгрынья (саманазва: ትግርኛ, вымаўл. /tɨɡrɨɲa/) — сэміцкая мова, на якой размаўляе народ тыграі. Распаўсюджаная перадусім у рэгіёне Тыграй (паўночная частка Этыёпіі) і прылеглых да яе памежных рэгіёнах Эрытрэі. Мова таксама мае ўжытак у асяродзьдзі этыёпскіх габрэяў, што эмігравалі з гэтых рэгіёнаў.

Носьбіты мовы ў Тыграі складаюць 65% ад усіх носьбітаў мовы навогул, у Эрытрэі пражывае 35% ад гэтых носьбітаў. Назва мовы ў рэгіёне Тыграй гучыць як Tigrāwōt (у множным ліку — Tegaru), тыгрыньямоўныя ў Эрытрэі сваю мову называюць словам Tigrinya.

Мову тыгрынья ня варта блытаць з моваю тыгрэ — лінгвістычна блізкай ды тыгрынья мовы, носьбіты якой жывуць на поўнач і захад ад тыгрыньямоўных тэрыторыяў.

Гісторыя ды літаратура

Нягледзячы на тое, што мова тыгрынья істотна адрозьніваецца ад мовы геэз (мова, распаўсюджаная на тэрыторыі Этыёпіі III-ХІІІ стагодзьдзяў, цяпер зьяўляецца літургічнай мовай), апошняя аказала заўважны ўплыў на мову тыгрынья. Гэты ўплыў асабліва закрануў лексыку, зьвязаную з хрысьціянскімі паняцьцямі ды Біблейскімі імёнамі^[3]. З тае нагоды, што геэз мела значны статус у культуры Этыёпіі і мела адносна простую канструкцыю, яна сталася своеасаблівым пасярэднікам для мовы тыгрынья і захоўвала гэтую функцыю да адносна нядаўніх часоў^[4].

Найранейшым тэкстам на мове тыгрынья зьяўляецца тэкст мясцовых законаў, які быў знойдзены ў мясцовасьці Лагасарда (поўдзень Эрытрэі) і датуецца ХІІІ ст.^[5]. Першым друкаваным выданьнем на мове стала газэта, якая выдавалася падчас брытанскага кіраваньня Эрытрэяй, яна мела тыраж 5000 асобнікаў штотыдзень^[6].

Тыгрынья (разам з арабскай) зьяўлялася афіцыйнай мовай Эрытрэі падчас яе знаходжаньня ў фэдэрацыі з Этыёпіяй, аднак у 1958 року яна страціла свой афіцыйны статус на карысьць амхарскае мовы. Па набыцьці Эрытрэяй незалежнасьці тыгрынья зноў атрымала афіцыйны статус.

Назва, носьбіты і дыялекты

Саманазва мовы тыгрынья мае некаторыя асаблівасьці пры ўжываньні ў розных маўленчых сытуацыях. Так, напрыклад, у рэгіёне Тыграй саманазва мовы можа адрозьнівацца ў залежнасьці ад плоці носьбіта (tigrāwāy — для мужчынаў, tigrāweytī — для жанчын) або іх колькасьці (tegaru — для множнага ліку). Эрытрэйскія носьбіты мовы афіцыйна ўзгадваюцца як Bihér-Tigrigna (па-беларуску: нацыя тыгрыньямоўных).

Тыгрынья зьяўляецца трэцяй мовай у Этыёпіі паводле колькасьці носьбітаў (пасьля амхарскай і арамо), у Эрытрэі — першай. Мова таксама распаўсюджаная ў дыяспары па ўсім сьвеце, у прыватнасьці ў Судане, Саудаўскай Арабіі, Ізраілі, Нямеччыне, Італіі, Вялікабрытаніі, Канадзе ды ЗША.

Дыялекты

Дыялекты тыгрынья адрозьніваюцца ў сфэрах фанэтыкі, лексыкі ды граматыкі^[7], пры гэтым ніводны дыялект не прыняты ў якасьці літаратурнага стандарту.

Асноўныя рысы

Фанэтыка

• Зычныя:

У мовы тыгрынья існуе досыць тыповы для астатніх этыёсэміцкіх моваў набор зычных гукаў. Гэта выражаецца ў наяўнасьці ў мове сыстэм абруптыўных зычных і набору сямі галосных гукаў. Між тым, існуюць і адрозьненьні. Прыкладам, у мове тыгрынья захаваліся дзьве фарынгальныя зычныя, якія страчаныя ў астатніх этыёсэміцкіх мовах. Верагодна, гэтыя гукі зьяўляюцца спадчынай мовы геэз.

Ніжэй падаюцца гукі мовы тыгрынья. Гук /v/ сустракаецца толькі ў словах эўрапейскага паходжаньня, таму ён паказваецца ў дужках.

		Білябіяльныя/ Лябіядэнтальныя	Зубныя	Постальвэалярныя/ Палятальныя	Вэлярныя		Фарынгальныя	Глётальныя
					Звычайныя	Лябіялізаваныя
Насавыя		m	n	[ɲ]
Выбухныя	Глухія	p	t	[tʃ]	k	[kʷ]		[ʔ]
	Звонкія	b	d	[dʒ]	[ɡ]	[ɡʷ]
	Абруптныя	[pʼ]	[tʼ]	[tʃʼ]	[kʼ]	[kʷʼ]
Фрыкатыўныя	Глухія	f	s	[ʃ]	(x)	[xʷ]	[ħ]	h
	Звонкія	(v)	z	[ʒ]			[ʕ]
	Абруптныя		[sʼ]		[xʼ]	[xʷʼ]
Апраксыманты			l	[j]		w
Ратычныя			r

• Галосныя:

	Пярэдняга шэрагу	Сярэдняга шэрагу	Задняга шэрагу
Верхняга ўздыму	i	[ɨ]	u
Сярэдняга ўздыму	e	[ɐ]	o
Ніжняга ўздыму		a

• Гемінацыя:

У мове тыгрынья існуе зьява гемінацыі (то бок, падваеньне зычных), пры гэтым яна адыгрывае сэнсаваадрозную ролю. У той час як гемінацыя адыгрывае ролю ў марфалёгіі дзеясловаў, яна звычайна суправаджаецца іншымі паказчыкамі. Але існуе невялікая колькасьць пар словаў, якія адрозьніваюцца адзін ад аднаго толькі дзякуючы падваеньню, напрыклад: /kʼɐrrɐbɐ/ (па-беларуску: «ён вынес наперад»), /kʼɐrɐbɐ/ (па-беларуску: «ён падышоў бліжэй»). Усе зычныя, апрача фарынгальных і глётальных, могуць падвойвацца^[8].

• Аляфоны:

Вэлярныя зычныя /k/, /kʼ/ адрозьніваюцца ў вымаўленьні толькі ў выпадку, калі яны стаяць пасьля галоснай і пры гэтым не зьяўляюцца двайнымі. У гэтых умовах /k/ вымаўляецца як вэлярны фрыкатыў, /kʼ/ — як фрыкатыў (часам — як афрыката). Гэты фрыкатыў або афрыката вымаўляецца часьцей за ўсё як увулярны зычны (хоць і прадстаўлены вышэй як вэлярны), аднак усе магчымыя рэалізацыі гэтага гуку (вэлярны абруптны фрыкатыў, увулярны абруптны фрыкатыў, вэлярная абруптная афрыката, увулярная абруптная афрыката) зьяўляюцца ў вымаўленьні даволі рэдка.

З прычыны таго, што пазыцыя гэтых гукаў залежыць ад суседніх зь імі іншых гукаў, гэтыя гукі можна лічыць аляфонамі (варыянт рэалізацыі фанэмы, які залежыць ад гукавага атачэньня) гукаў /k/ ды /kʼ/. Гэтая заканамернасьць асабліва шырока ўзьнікае ў пазыцыі каранёў дзеясловаў, дзе адна зычная рэалізоўваецца як адзін ці іншы аляфон у залежнасьці ад знаходжаньня перад тым ці іншым гукам. Напрыклад, для дзеяслова са значэньнем плачу (які мае канчатак -bky) існуе дзьве формы: /məbkaj/ (па-беларуску: «плакаць») і /bɐxɐjɐ/ (па-беларуску: «ён плакаў»), дял дзеясловаса значэньнем крадзяжу (мае канчатак -srkʼ) існуюць дзеясловы /jəsɐrkʼu/ (па-беларуску: «яны скралі») і /jəsɐrrəxʼ/ (па-беларуску: «ён скраў»).

Варта заўважыць, што гэтыя пары аляфонаў асаблівым чынам адлюстроўваюцца ў артаграфіі мовы тыгрынья — яны адбліваюцца рознымі сымбалямі ў пісьмовасьці, а таму іхная пазыцыя ў словах зьяўляецца цалкам прадказальнай.

• Склады:

Склад у мове тыгрынья звычайна будуецца паводле схемы «зычны-галосны» або «зычны-галосны-зычны». У выпадках, калі тры зычныя гукі (або адзін гемінаваны плюс звычайны зычны гук) зьбягаюцца ў пачатку слова, яны разьбіваюцца (зазнаюць зьяву эпэнтэзы) галосным гукам (у мове тыгрынья ў якасьці такой галоснай выступае гук ə). У выпадку, калі дзьве зычныя (або адна гемінаваная) знаходзяцца ў любой пазыцыі апрача канца слова, пасьля гэтых зычных зьяўляецца галосны гук i. Калі гэтыя два гукі стаяць побач з суфіксам, перад суфіксам паўстае гук ə. Напрыклад:

• käbdi, ləbbi;
• суфікс -äy: käbdäy, ləbbäy;
• суфікс -ka: käbdəxa, ləbbəxa;
• суфікс -n...-n: käbdən ləbbən.

Націск у складзе не вылучаецца. Верагодна, гэта зьвязана са зьяваю гемінацыі, аднак дакладныя дасьледаваньні наконт гэтага не праводзіліся.

Граматыка

Паводле большасьці тыповых рысаў мова тыгрынья зьяўляецца тыповай этыёсэміцкай мовай. Прыкладам:

• Назоўнікі ў мове маюць мужчынскі альбо жаночы род, неадушаўлёныя назоўнікі, аднак, ня маюць замацаванага роду.
• Гэтая ж частка мовы ў тыгрынья мае два лікі — адзіночны й множны, пры гэтым у выпадках, калі лік у кантэксьце сказу зьяўляецца відавочным, множны лік зьяўляецца неабавязковым. Як у арабскай мове, а таксама тыгрэ ды геэз, множны лік можа ўтварацца шляхам унутраных зьменаў у слове (напрыклад, färäs (па-беларуску: «конь») — afras (па-беларуску: «коні»)) альбо даданьня афіксаў.
• Прыметнікі маюць уласьцівасьці назоўнікаў, а таксама маюць жаночую і множную форму. Напрыклад, sʼǝbbuxʼ (па-беларуску: «добры»), sʼǝbbǝxʼti (па-беларуску: «добрая»), sʼǝbbuxʼat (па-беларуску: «добрыя»).
• Побач з асабовымі займеньнікамі, дзеяслоў можа адрозьніваецца паводле роду. Напрыклад, täzaräb (па-беларуску: «кажы!» датычна мужчыны), täzaräbi (па-беларуску: «кажы!» датычна жанчыны).
• Прыналежнасьць прыметнікаў выражаецца шляхам даданьня суфіксаў: gäza (па-беларуску: «дом»), gäza-y (па-беларуску: «мой дом»), gäza-xi (па-беларуску: «твой дом»^[a]).
• Дзеясловы звычайна маюць корань, які поўнасьцю складаецца з зычных, аднак пры зьмяненьні дзеясловаў яны могуць набываць галосныя гукі: sbr (па-беларуску: «разьбіваць») > säbärä (па-беларуску: «ён разьбіў»), yǝsäbbǝr (па-беларуску: «ён разьбівае»), mǝsbar (па-беларуску: «разьбіць»).
• У сыстэме часу існуе адрозьненьне паміж закончанай формай, якая спрагаецца з удзелам суфіксаў і адлюстроўвае мінулы час і незакончанай, якая спрагаецца з удзелам прыставак або суфіксаў і якая ўказвае на цяперашні або будучы час.
• Як і ў геэз ды амхарскай, існуе дзеепрыслоўная форма дзеясловаў, якая спрагаецца з удзелам суфіксаў і выкарыстоўваецца для сувязі дзеясловаў у сказе.
• У дзеясловах прысутнічаюць асобныя імпэратыўныя і юсыўныя (загад, зьвернуты да трэцяй асобы) формы.
• Дзякуючы дадаткам у словаўтварэньні, дзеяслоў можа мець форму закладу, вяртаньня, каўзатыву, шматразовасьці і рэцыпроку.
• Дзеяслоў можа ўскладняцца суфіксамі са значэньнем дапаўненьня, прыназоўніка і пасьлялогу.
• Адмаўленьне ў дзеясловах можа выражацца прыстаўкай ay- або (у выпадку знаходжаньня ў незалежным сказе) -n.
• Зьвязка і дзеяслоў могуць існаваць у цяперашнім часе ў якасьці няправільнага дзеяслова.
• У спалучэньні з суфіксамі дапаўненьня дзеяслоў можа выражаць маёмасьць або віннасьць, напрыклад: ’allo-nni (па-беларуску: «я маю, я павінны»).
• Адносныя сказы выражаюцца шляхам даданьня прыстаўкі (zǝ-fälät'ä (па-беларуску: «той, хто ведаў»)).
• Распаўсюджанасьць расколатых сказаў, даданых да адносных шляхам зьвязкі.
• Выкарыстоўваньне паказчыкаў вінавальнага склону ў некаторых відаў дапаўненьняў шляхам даданьня прыстаўкі nǝ-.
• Па ўзоры іншых сучасных этыёсэміцкіх моваў, парадак словаў у сказе строга замацаваны паводле схемы «дзейнік-дапаўненьне-дзеяслоў», а паказчыкі зьмяненьня назоўніка звычайна (аднак не заўсёды) папярэднічаюць уласна аснове назоўніка.

Пісьмовасьць

Сучасны выгляд пісьмовасьці мовы тыгрынья.

Пісьмовасьць мовы тыгрынья

	ä	u	i	a	e	(ə)	o	wä	wi	wa	we	wə
h	ሀ	ሁ	ሂ	ሃ	ሄ	ህ	ሆ
l	ለ	ሉ	ሊ	ላ	ሌ	ል	ሎ
ḥ	ሐ	ሑ	ሒ	ሓ	ሔ	ሕ	ሖ
m	መ	ሙ	ሚ	ማ	ሜ	ም	ሞ
ś	ሠ	ሡ	ሢ	ሣ	ሤ	ሥ	ሦ
r	ረ	ሩ	ሪ	ራ	ሬ	ር	ሮ
s	ሰ	ሱ	ሲ	ሳ	ሴ	ስ	ሶ
š	ሸ	ሹ	ሺ	ሻ	ሼ	ሽ	ሾ
ḳ	ቀ	ቁ	ቂ	ቃ	ቄ	ቅ	ቆ	ቈ	ቊ	ቋ	ቌ	ቍ
ḳʰ	ቐ	ቑ	ቒ	ቓ	ቔ	ቕ	ቖ	ቘ	ቚ	ቛ	ቜ	ቝ
b	በ	ቡ	ቢ	ባ	ቤ	ብ	ቦ
v	ቨ	ቩ	ቪ	ቫ	ቬ	ቭ	ቮ
t	ተ	ቱ	ቲ	ታ	ቴ	ት	ቶ
č	ቸ	ቹ	ቺ	ቻ	ቼ	ች	ቾ
ḫ	ኀ	ኁ	ኂ	ኃ	ኄ	ኅ	ኆ	ኈ	ኊ	ኋ	ኌ	ኍ
n	ነ	ኑ	ኒ	ና	ኔ	ን	ኖ
ñ	ኘ	ኙ	ኚ	ኛ	ኜ	ኝ	ኞ
ʾ	አ	ኡ	ኢ	ኣ	ኤ	እ	ኦ
k	ከ	ኩ	ኪ	ካ	ኬ	ክ	ኮ	ኰ	ኲ	ኳ	ኴ	ኵ
x	ኸ	ኹ	ኺ	ኻ	ኼ	ኽ	ኾ	ዀ	ዂ	ዃ	ዄ	ዅ
w	ወ	ዉ	ዊ	ዋ	ዌ	ው	ዎ
ʿ	ዐ	ዑ	ዒ	ዓ	ዔ	ዕ	ዖ
z	ዘ	ዙ	ዚ	ዛ	ዜ	ዝ	ዞ
ž	ዠ	ዡ	ዢ	ዣ	ዤ	ዥ	ዦ
y	የ	ዩ	ዪ	ያ	ዬ	ይ	ዮ
d	ደ	ዱ	ዲ	ዳ	ዴ	ድ	ዶ
ǧ	ጀ	ጁ	ጂ	ጃ	ጄ	ጅ	ጆ
g	ገ	ጉ	ጊ	ጋ	ጌ	ግ	ጎ	ጐ	ጒ	ጓ	ጔ	ጕ
ṭ	ጠ	ጡ	ጢ	ጣ	ጤ	ጥ	ጦ
č̣	ጨ	ጩ	ጪ	ጫ	ጬ	ጭ	ጮ
p̣	ጰ	ጱ	ጲ	ጳ	ጴ	ጵ	ጶ
ṣ	ጸ	ጹ	ጺ	ጻ	ጼ	ጽ	ጾ
ṣ́	ፀ	ፁ	ፂ	ፃ	ፄ	ፅ	ፆ
f	ፈ	ፉ	ፊ	ፋ	ፌ	ፍ	ፎ
p	ፐ	ፑ	ፒ	ፓ	ፔ	ፕ	ፖ
	ä	u	i	a	e	(ə)	o	wä	wi	wa	we	wə

Заўвагі

1. датычна жанчыны

Крыніцы

1. "Country Level". 2007 Population and Housing Census of Ethiopia. CSA.
2. Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
3. The Bible in Tigrinya, United Bible society, 1997
4. Edward Ullendorff, The Ethiopians, Oxford University Press 1960
5. UCLA Language Materials Project Language Profiles Page: Tigrinya. UCLA (11 кастрычніка 2010). Праверана 22 верасьня 2013 г.
6. Ministry of Information (1944) The First to be Freed—The record of British military administration in Eritrea and Somalia, 1941-1943. London: His Majesty's Stationery Office.
7. Leslau, Wolf (1941) Documents Tigrigna (Éthiopien Septentrional): Grammaire et Textes. Paris: Librairie C. Klincksieck.
8. Rehman, Abdel. English Tigrigna Dictionary: A Dictionary of the Tigrinya Language: (Asmara) Simon Wallenberg Press. Introduction Pages to the Tigrinya Language