Чэрвеньская дэпартацыя 1941 году

70 гадоў першай масавай дэпартацыі бэсарабцаў, 1941—2011 гг. Марка Малдовы, 2011 г.

Чэрвеньская дэпартацыя — сэрыя дэпартацый, арганізаваных уладамі СССР з 22 траўня па 20 чэрвеня 1941 году з заходніх прыгранічных тэрыторыяў краіны — далучаных у выніку «польскага паходу РККА» ў верасьні 1939-га году і акупацыі прыбалтыйскіх рэспублік.^[1]

Агульная колькасьць высланых і арыштаваных склала паводле зьвестак таварыства Мэмарыял ад 200 да 300 тысячаў чалавек ^[2]. Многія з дэпартаваных загінулі ^[3][4][5].

Дэпартацыі закранулі насельніцтва Эстоніі (10 тыс. чал.), Латвіі (15,5 тыс. чал.), Летувы, Беларусі, Украіны і Малдовы (29,8 тыс. чал).

Высяленьне адбывалася ў межах кампаніі савецкіх уладаў, афіцыйна названай «ачысткай» ад «антысавецкага, крымінальнага і сацыяльна небясьпечнага элемэнту» і сваякоў іх сем’яў ^[6]. На думку сучасных гісторыкаў краінаў Балтыі, гэта высяленьне зьяўлялася злачынствам супраць чалавецтва ў выглядзе «шырокамаштабнага і сыстэматычнага нападу на любых грамадзянскіх асоб, калі такое напад зьдзяйсьняецца сьвядома» ^[7][8] альбо трактуецца імі як акт генацыду ^[9].

Агульны плян

Дэпартацыя адбывалася ў адпаведнасьці з «Дырэктывай НКВД СССР аб высяленьні сацыяльна-чужога элемэнта з рэспублік Прыбалтыкі, Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі і Малдовы», падпісанай Народным камісарам ўнутраных спраў СССР Лаўрэнцім Берыяй ^[1].

Высяленьню падлягалі наступныя катэгорыі асобаў (згодна савецкім дакумэнтам) ^[1]:

1. Удзельнікі контррэвалюцыйных партыяў і антысавецкіх нацыяналістычных арганізацыяў;
2. Былыя жандары, ахоўнікі, кіруючы склад паліцыі, турмаў, а таксама шараговыя паліцэйскія і турэмшчыкі пры наяўнасьці кампраметуючых дакумэнтаў;
3. Памешчыкі, буйныя гандляры, фабрыканты і чыноўнікі буржуазных дзяржаўных апаратаў;
4. Былыя афіцэры і белагвардзейцы, у тым ліку афіцэры царскай арміі і афіцэры, якія служылі ў тэрытарыяльных карпусах Чырвонай Арміі (створаных з частак і злучэньняў былых нацыянальных армій незалежных дзяржаваў Летувы, Латвіі і Эстоніі пасьля іх уключэньня ў склад СССР);
5. Крымінальнікі;
6. Прастытуткі, зарэгістраваныя ў паліцыі, якія працягвалі займацца ранейшай дзейнасьцю;
7. Сваякі сем’яў асобаў, ўлічаных па пунктах 1-4;
8. Сваякі сем’яў удзельэікаў контррэвалюцыйных нацыяналістычных арганізацыяў, кіраўнікі якіх асуджаныя да вышэйшай меры сацыяльнай абароны альбо хаваюцца і перайшлі на нелегальнае становішча;
9. Тыя, хто бег з былой Польшчы і якія адмовіліся прымаць савецкае грамадзянства;
10. Асобы, якія прыбылі зь Нямеччыны ў парадку рэпатрыяцыі, а таксама немцы, зарэгістраваныя на выезд і адмаўляючыеся выехаць у Нямеччыну.

Агульнадзяржаўны дакумэнт, на падставе якога адбываліся дэпартацыі, гісторыкамі пакуль ня знойдзены. Выяўлена толькі сумеснае Пастанова ЦК ВКП (б) і Савет народных камісараў СССР № 1299—526сс ад 14 мая 1941 году «Аб выйманьні контррэвалюцыйных арганізацый у заходніх абласьцях УССР», якое тычыцца барацьбы з АУН ў Заходняй Украіне ^[1].

Памяць

Цяпер у Эстоніі, Латвіі і Летуве дзень 14 чэрвеня абвешчаны Днём нацыянальнай жалобы^[10][11]

Дэпартацыя з Заходняй Беларусі

Дэпартацыі зь Беларусі праводзіліся ў 4 этапы:

• 23 лютага 1940 году ў аддаленыя раёны СССР было адпраўлена 33749 асаднікаў і 17561 служачы лясной аховы.
• 13 красавіка 1940 году з заходніх абласьцей БССР было выселена 26777 чалавек, у асноўным паліцыянтаў, настаўнікаў, сьвятароў, сябраў некамуністычных партыяў.
• 29 чэрвеня 1940 году прайшла наступная хваля дэпартацыі ў колькасьці 22879 чалавек, якія былі адпраўленыя ў Сыбір. Пад гэтую чыстку патрапілі ў тым ліку ўцекачы з цэнтральных абласьцей Польшчы, пераважна жыды.
• Нарэшце ў чэрвені 1941 году з рэспублік была прымусова вывезена 22353 чалавекі.

Высяленьні праводзіліся незалежна ад нацыянальнага паходжаньня. Аднак арышты і дэпартацыі праводзіліся па прыкмеце калектыўнай адказнасьці, асабістыя погляды і дзеяньні чалавека не ўлічваліся ^[12].

Дэпартацыя з Латвіі

14 чэрвеня 1941 году ворганы ўнутраных спраў СССР пры падтрымцы Чырвонай Арміі і камуністычных актывістаў дэпартавалі з Латвіі 15 424 чалавек ці 0,79% насельніцтва. 10 161 чалавек былі пераселены, а 5263 — арыштаваныя. 46,5% дэпартаваных складалі жанчыны, 15% — дзеці да 10 гадоў ^[3]. Агульная колькасьць памерлых ахвяраў дэпартацыі склала 4884 чалавек (34% ад агульнай колькасьці), зь іх расстраляна 341 чалавек.^[13] Паводле ацэнкі, расейскага гісторыка А. Дзюкава, 81,27% дэпартаваных складалі латышы, 11,70% жыды, 5,29% расейцы ^[14].

Па савецкіх крыніцах часоў перабудовы, выслана было 9926 чалавек (5520 сем’яў), арыштавана 4550^[15]

Крыніцы

1. ^ Маштабы дэпартацыі насельніцтва ў глыб СССР у траўні-чэрвені 1941 г.
2. Колькасьць высланых у траўні-чэрвені 1941 году
3. ^ Ритварс Янсонс. Рэпрэсіўныя дзеяньні камуністычнага рэжыму і іх наступствы ў Латвіі
4. Штейман І. Латвійскія габрэі ў Савецкім Саюзе і ўзброеных сілах СССР // Габрэі Латвіі і Савецкая ўлада. 1928-1953. — Рыга: Інстытут філязоофіі і сацыялёгіі Латвійскага унівэрсытэту, 2009 г.. — С. 227. — 344 с. — ISBN 978-9984-624-80-8
5. Антон Вайс-Вендт. [http: //eja.pri.ee/history/Weiss -Wendt_rus.pdf Савецкая акупацыя Эстоніі ў 1940-41 і габрэі] // Holocaust and Genocide Studies. — 1998. — В. 2.
6. Дзюкаў А . Р. Міф аб генацыдзе
7. Справаздача Міжнароднай камісіі па злачынствах супраць чалавечнасьці пры прэзыдэнце Эстоніі
8. Савецкія масавыя дэпартацыі з Латвіі
9. «Белая кнізга», Март Лаар
10. Дзяржаўная канцэлярыя Дзяржаўныя сьвяты і выбітныя даты. Дэпартамэнт дзяржінфасыстэмы. Праверана 2014-6-28 г.
11. Алексей Филиппов (2016-06-14) В Литве проходят мероприятия в честь Дня скорби и надежды Праверана 2016-11-06 г.
12. Юры Грыбоўскі Савецкія рэпрэсіі ў Заходняй Беларусі (кастрычнік 1939 - чэрвень 1941)  (бел.) // Басін Я. З. Рэпрэсіўная палітыка савецкай улады ў Беларусі : навуковы зборнік. — Менск: Мэмарыял, 2007. — В. 2. — С. 262 -263.
13. ČETRDESMITO GADU DEPORTĀCIJAS. STRUKTŪRANALĪZE  (лат.)
14. Дзюкаў А. Р. Дэпартацыя чэрвеня 1941 г. з Латвіі: статыстычныя дадзеныя
15. Каралюн В. Аб перамяшчэньні праціўнікаў Савецкай улады, капіталістычных і дэклясаваных элемэнтаў 14 чэрвеня 1941 году //Латвія на мяжы эпох II. Рыга: Авотс, 1988. ISBN 5-401-00286-6

Літаратура

• Küüditamine Eestist Venemaale. Deportation from Estonia to Russia (6. osa). Juuniküüditamine 1941 ja küüditamised 1940—1953. Koostanud Leo Õispuu. Toimetanud Ülo Ojatalu. 896 lk, eesti ja inglise keeles. Tallinn: Memento 2001. ISBN 9985-9096-5-8.
• Küüditatud 1941: üldnimestik Tartu Instituudi arhiivis ja arhiivraamatukogus (Torontos) ning Eesti Represseeritute Registri Büroos (Tallinnas) leiduva andmestiku põhjal seisuga 24. veebruar 1993. Koostanud Vello Salo. Toronto : Maarjamaa, 1993.
• Rudolf Sirge. «Maa ja rahvas.» Romaan. (Suurtalu peremehe küüditamise episood.) Tallinn, Eesti Riiklik Kirjastus 1956. Järgnevad trükid vt.: [1](недаступная спасылка)
• Valge raamat eesti rahva kaotustest okupatsioonide läbi 1940—1991. (Teos on valminud Okupatsioonide Repressiivpoliitika Uurimise Riikliku Komisjoni töö tulemusena ning Riigikogu, Eesti Vabariigi valitsuse ja Justiitsministeeriumi toetusel. Komisjoni esimees: Vello Salo. Autorid: Jaak Kangilaski, Virve Kask, Kalev Kukk, Jaan Laas, Heino Noor, Aigi Rahi-Tamm, Rein Ratas, Anto Raukas, Enn Sarv, Peep Varju. Peatoimetaja Vello Salo. Toimetajad Ülo Ennuste, Erast Parmasto, Peep Varju (Okupatsioonide Repressiivpoliitika Uurimise Riikliku Komisjoni tegevesimees). Tallinn: Eesti Entsüklopeediakirjastus 2005 ISBN 9985-70-194-1 [2]
• Александр Дюков: «Миф о геноциде: Репрессии Советских властей в Эстонии (1940—1953)», Москва 2007, ISBN 978-5-903588-05-3 (Aleksandr Djukovi monograafia «Müüt genotsiidist: nõukogude võimude repressioonid Eestis 1940—1953») [3]
• Aleksandr Djukov: Deporteerimised Eestis. Kuidas see toimus tegelikult. Nõukogude võimude repressioonidest Eestis 1940—1953, Tallinn: Tarbeinfo 2009, ISBN 978-9985-9721-9-9
• Toivo Miljan. Historical Dictionary of Estonia. — Scarecrow Press, 2004. — 624 p.. — ISBN 9780810865716
• Olev Ott, «Deportationerna i Estland 1941», Stockholm [4]
• Елена Замура. Умеем ли мы хранить память? 70-летие первой волны депортаций в Молдове.

Вонкавыя спасылкі

• Эстонскі нацыянальны музэй: Дэпартацыі. «14 чэрвеня 41-га. Няма чалавека — няма праблем»
• 14. juuni 1941 massioperatsiooni ohvrite koondnimekiri (на эстонскай)
• «Direktiiv sotsiaalselt võõra elemendi väljasaatmise kohta Balti liiduvabariikidest» [5](недаступная спасылка)
• Statistiline ülevaade [6]  (эст.)
• Александр Дюков: Июньская депортация 1941 года. Версия эстонских историков
• Aleksandr Djukov: Koopiad Eesti NKVD ettekanded NSVL NKVD-e (küüditatute arvudega) scepsis.ru
• Juuniküüditamine määras saatuse — Järva Teataja, 12. juuni 2008  (эст.)
• Lauri Mälksoo, 14. juuni 1941.a küüditamine ja rahvusvaheline õigus: mõtteid vastutusest  (эст.)

Успаміны дэпартаваных

• Metsa vari ei unune — Maaleht, 14. juuni 2001  (эст.)
• Tapivagunist välja heidetud jumalagajätt jõudis pojani 12 aastat hiljem(недаступная спасылка) — Õhtuleht, 14. juuni 2001  (эст.)
• Harry Kõlar küüditati Kirovisse koos saksofoni ja fotoaparaadiga(недаступная спасылка) — Õhtuleht, 15. juuni 2001  (эст.)
• Küüditatu: «Stalini surm oli tõeline pidupäev!» — Õhtuleht, 14. juuni 2002  (эст.)
• Kirovi oblasti Nagorski rajooni neljas spetsposjolok — Oma Saar, 24. august 2007  (эст.)
• Kiri Siberist — Eesti Päevaleht, 22. veebruar 2008  (эст.)

Падрабязнасьці пра дэпартацыю прэзыдэнта першай Эстонскай Рэспублікі

• Vabariigi President eesti rahva leinapäeval Sakala kultuurikeskuses 14. juunil 1993  (эст.)
• Vabariigi Presidendi, Riigikogu esimehe ja peaministri pöördumine Leinapäeval 14. juunil 1998(недаступная спасылка)  (эст.)
• Vabariigi Presidendi, Riigikogu esimehe ja peaministri ühisavaldus Leinapäeval 14. juunil 1999(недаступная спасылка)  (эст.)
• Vabariigi Presidendi ajaloomälestuste võistlus(недаступная спасылка)  (эст.)
• Vabariigi President Valgu Kroogi talus 10. juunil 2001  (эст.)