Антыкамуністычны партызанскі рух у Эстоніі (1940—1953)

Група эстонскіх паўстанцаў. Фотаздымак пасляваенных гадоў.

Антыкамуністычны партызанскі рух у Эстоніі — барацьба эстонскіх партызан («лясных братоў») супраць савецкай улады за аднаўленне Першай Эстонскай Рэспублікі. У руху вылучаюць два этапы: першы — баі 1941 года з адступаючымі часцямі Савецкай Арміі (т. зв. Летняя вайна) і другі — рух супраціву ў 1944—1953 гадах[1].

Партызанская вайна 1940—1941 гадоў

[правіць | правіць зыходнік]

Вайна эстонцаў з савецкім рэжымам пачалася адразу пасля далучэння Прыбалтыкі да СССР. Пасля масавай дэпартацыі 14 чэрвеня 1941 года і з пачаткам Вялікай Айчыннай многія антыкамуністычна настроеныя былыя дзяржаўныя дзеячы і вайскоўцы, якія ў адваротным выпадку былі б заключаны ў турму, сталі хавацца ў лясах і ўзбройвацца[2]. Іх мэтай стала вызваленне Эстоніі ад савецкага праўлення[3].

Першыя сутыкненні паміж эстонскімі партызанамі і Чырвонай Арміяй адбыліся 22 чэрвеня 1941 года. У ходзе Летняй вайны лясныя браты вызвалілі ад камуністаў поўдзень Эстоніі і поўнач Латвіі. Больш буйныя сутыкненні адбываліся ў Тарту, дзе 10 ліпеня пачалося паўстанне[4].

Дзеянні ва ўмовах нацысцкай акупацыі

[правіць | правіць зыходнік]

У лютым 1944 года ў акупаванай немцамі Эстоніі быў сфармаваны Нацыянальны камітэт Эстонскай Рэспублікі, які прадстаўляў усе эстонскія партыі (акрамя камуністаў, чыя партыя існавала да рэферэндуму 1933 года), і пазбавіў Юры Улуатса мандата прэм’ер-міністра. Камітэт таемна сабраўся на сваё першае пасяджэнне ў Таліне ў лютым 1944 года. Аднак 20 красавіка гестапа арыштавала больш за 200 эстонскіх нацыяналістаў, у тым ліку многіх членаў арганізацыі. 1 жніўня 1944 года орган абвясціў сябе вышэйшай уладай у акупаванай Эстоніі, але 18 верасня 1944 года Юры Улуатс прызначыў Урад Рэспублікі на чале з Ота Цііфам, тым самым спыніўшы існаванне Нацыянальнага камітэта.

Пачынаючы з восені 1944 года ў Эстоніі пачалі фармавацца групы партызан. Яны складаліся з салдат, якія засталіся ў краіне пасля адступлення нямецкай арміі, а таксама асоб, якія хаваліся ад мабілізацыі ў Чырвоную Армію і баяліся савецкіх рэпрэсій. У цэлым, у перыяд з 1944 па 1945 год колькасць такіх асоб ацэньвалася ў 20 000 чалавек. Гэтыя групы ў асноўным спрабавалі дачакацца заканчэння вайны ў Еўропе, якая, на іх думку, павінна была прывесці да сутыкнення паміж заходнімі саюзнікамі і Савецкім Саюзам, а затым да вызвалення Эстоніі[5].

Партызанская вайна пасля 1944 года

[правіць | правіць зыходнік]

Да 25 лістапада 1944 года тэрыторыя Эстоніі была цалкам вызвалена Чырвонай Арміяй ад германскіх войскаў.

З восені 1944 года на нелегальнае становішча перайшлі тысячы эстонскіх салдат і афіцэраў вермахта, паліцэйскіх і памежных батальёнаў, апалчэнцаў атрадаў «Самаабарона», а таксама 20-я грэнадзёрская дывізія войск СС. Разам з імі хаваліся былыя служачыя акупацыйнай адміністрацыі і ўхілянты. Узброены яны былі ў асноўным германскімі ўзорамі стралковай зброі. Іх абмундзіраванне спалучала форму эстонскай арміі, вермахта, войскаў СС і грамадзянскую вопратку. Паступова склаўся антысавецкі партызанскі рух. Аднак да вясны 1945 года лясныя браты не рабілі колькі-небудзь прыкметных акцый. Атрады па сваёй колькасці прадстаўлялі групы па 5—10 чалавек, з якімі былі звязаны па некалькі дзясяткаў памагатых з ліку мясцовага насельніцтва.

Савецкае ваеннае камандаванне і ўрад Эстонскай ССР засяродзілі для барацьбы з антысавецкім падполлем значныя сілы. На краіну распаўсюджвала свае дзеянні 5-я стралковая дывізія ўнутраных войск НКУС пад камандаваннем генерал-маёра Пятра Лявонцьева, раскватараваная ў Латвіі. Таксама былі сфармаваныя эстонскія знішчальныя батальёны (усяго каля 5300 чалавек).

З сакавіка 1945 года лясныя браты пачалі прадпрымаць налёты на валасныя выканкамы, сельскія кааператыўныя лаўкі, на месцы часовага ўтрымання арыштаваных з мэтай іх вызвалення. Пачасціліся забойствы членаў савецка-партыйнага актыву, сельскіх упаўнаважаных, байцоў эстонскіх знішчальных батальёнаў, міліцыянтаў і іншых асоб, якія аказвалі дапамогу органам савецкай улады. Лясныя браты абстрэльвалі ваенныя аўтакалоны і здзяйснялі напады на воінскія патрулі. Да верасня 1945 года органы НКУС зафіксавалі 155 падобных акцый.

Паводле аператыўных звестак НКУС, у 1945 годзе ў Эстоніі налічвалася 50 партызанскіх атрадаў[6].

За перыяд 1940—1950 гадоў эстонскія нацыяналістычныя фарміраванні здзейснілі 3426 нападаў на ваенныя і мірныя аб’екты. Ад іх нападаў і ў барацьбе з імі загінулі 5155 савецкіх актывістаў, 533 ваеннаслужачых унутраных войскаў (784 параненыя) і 42 ваеннаслужачых Чырвонай (Савецкай) Арміі (94 параненыя), не лічачы міліцыянтаў і пагранічнікаў[7]. Паводле савецкіх даных, у баях загінула 1510 эстонскіх паўстанцаў і 1728 савецкіх вайскоўцаў, міліцыянтаў і байцоў эстонскіх знішчальных батальёнаў[8].

Антысавецкая партызанская вайна ў Эстоніі працягвалася да 1953 года. Праз атрады лясных братоў прайшло да 30 000 чалавек[1]. Апошні партызан Аўгуст Сабе загінуў у сутычцы з супрацоўнікам КДБ і інспектарам міліцыі 27 верасня 1978 года[9][10].

Памяць

[правіць | правіць зыходнік]

У сучаснай Эстоніі лясныя браты разглядаюцца як змагары за аднаўленне незалежнасці. У краіне ўсталёўваюцца помнікі, прысвечаныя руху.

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ а б «Лесные братья» (руск.). Estoniva. Энциклопедия об Эстонии. Архівавана з першакрыніцы 31 жніўня 2022. Праверана 31 жніўня 2022.
  2. ↑ Evald Blumfeldt, Hans Kauri, Richard Maasing, Vello Pekomäe. Eesti riik ja rahvas Teises maailmasõjas. 4. köide. — Rootsi, 1962. — Lk. 21.
  3. ↑ Evald Blumfeldt, Hans Kauri, Richard Maasing, Vello Pekomäe. Eesti riik ja rahvas Teises maailmasõjas. 4. köide. — Rootsi, 1962. — Lk. 24.
  4. ↑ Evald Blumfeldt, Hans Kauri, Richard Maasing, Vello Pekomäe. Eesti riik ja rahvas Teises maailmasõjas. 4. köide. — Rootsi, 1962. — Lk. 41-49.
  5. ↑ Meelis Saueauk. Propaganda ja terror. Nõukogude julgeolekuorganid ja Eestimaa Kommunistlik Parte Eesti sovetiseerimisel 1944–1953. — Tallinn: SE&JS, 2015. — Lk. 200.
  6. ↑ Антисоветская партизанская война в Эстонии в 1944—1945 гг. (руск.). Архівавана з першакрыніцы 20 верасня 2018. Праверана 8 жніўня 2019.
  7. ↑ Богданов С. В., Остапюк В. Г. Преступления националистических бандгрупп в Эстонии и борьба с ними в июне-августа 1941 года. // Военно-исторический журнал. — 2018. — № 2. — С.38.
  8. ↑ Вершинин И.. Мери Арнольд Константинович (руск.). Я помню (18 ліпеня 2006). — Интервью с Арнольдом Константиновичем Мери. Архівавана з першакрыніцы 22 верасня 2018. Праверана 17 ліпеня 2017.
  9. ↑ Андрей Бабин. История «лесного брата» завершилась (руск.). Postimees (4 кастрычніка 2006). Архівавана з першакрыніцы 7 жніўня 2017. Праверана 17 ліпеня 2017.
  10. ↑ Андрей Бабин. Сложный пласт истории Эстонии (руск.). ИноСМИ.ru (26 верасня 2008). Архівавана з першакрыніцы 7 жніўня 2017. Праверана 17 ліпеня 2017.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • НКВД-МВД СССР в борьбе с бандитизмом и вооруженным националистическим подпольем на Западной Украине, в Западной Белоруссии и Прибалтике (1939-1956): Сб. док. / МВД России; Сост. Н.И. Владимирцев, А.И. Кокурин. — Москва: Объединённая редакция МВД России, 2008. — 640 с. — ISBN 978-5-8129-0088-5.
  • Мялксоо Л. Советская аннексия и государственный континуитет: международно-правовой статус Эстонии, Латвии и Литвы в 1940 – 1991 гг. — Тарту: Tartu Ülikooli Kirjastus, 2005. — 399 с. — ISBN 9949111447.
  • Е. Ю. Зубкова. Прибалтика и Кремль. 1940–1953. — Москва: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2008. — 349 с. — ISBN 9785824309096.
  • Herbert Lindmäe. Suvesõda Tartumaal. — Tartu: H. Lindmäe, 1999. — 398 lk.
  • Herbert Lindmäe. Suvesõda Võrumaal. — Tallinn: Valge Raamat, 2012. — 624 lk. — ISBN 9789949303878.
  • Eesti metsavennad 1944–1957. Dokumentide kogumik. / Koostanud Tiit Noormets. — Tartu: Rahvusarhiiv, 2014. — 656 lk. — ISBN 9789985858882.
  • Martin S. Kull. Virumaa valitsejad. — Tallinn: Eesti Ajalookirjastus, 2012. — 200 lk. — ISBN 9789949914654.
  • Ilmar Palli, Virkko Lepassalu. Wabariigi viimased sõdurid. — Tallinn: Hea Lugu, 2012. — 230 lk. — ISBN 9789985644348.
  • Pearu Kuusk. Nõukogude võimu lahingud Eesti vastupanuliikumisega. Banditismivastase Võitluse Osakond aastatel 1944–1947. — Tartu: Tartu Ülikooli Kirjastus, 2007. — 210 lk. — ISBN 994911473X.
  • Mati Mandel. Kogu tõde Hirmus-Antsust? — Tallinn: Eesti Ajaloomuuseum, 2010. — 246 lk. — ISBN 9789985988947.
  • Mart Laar. Metsavennad. Relvastatud vastupanu Eestis Teise maailmasõja järel. — Tallinn: Read, 2013. — 368 lk. — ISBN 9789949332557.
  • Aino Lepp. Vabaduse hinnaks on elu. — Tallinn: Grenader, 2011. — 520 lk. — ISBN 9789949448654.
  • Meelis Saueauk. Propaganda ja terror. Nõukogude julgeolekuorganid ja Eestimaa Kommunistlik Parte Eesti sovetiseerimisel 1944–1953. — Tallinn: SE&JS, 2015. — 448 lk. — ISBN 9789949966509.
  • Metsavennad suvesõjas 1941. Eesti relvastatud vastupanuliikumine Omakaitse dokumentides. / Koostanud Tiit Noormets. — Tallinn: Riigiarhiiv, 2003. — 592 lk. — ISBN 9985945182.
  • Mart Laar. Unustatud sõda. Relvastatud vastupanuliikumine Eestis 1944–1956. — Tallinn: Grenader, 2005. — ISBN 9949411718.
  • Eesti rahva kannatuste aasta. Koguteos I. — Tallinn: Ühinenud Ajakirjad, 2021. — 432 lk. — ISBN 9789916634073.
  • Eesti rahva kannatuste aasta. Koguteos II. — Tallinn: Ühinenud Ajakirjad, 2021. — 528 lk. — ISBN 9789916634271.
  • Jelena Zubkova. Baltimaad ja Kreml 1940–1953. / Vene keelest tõlkinud Margus Leemets. — Tallinn: Varrak, 2009. — 303 lk. ― Lk. 141–185 (4. peatükk «Sõda pärast sõda: relvastatud vastupanu Baltimaade territooriumil»). — EAN 9789985317808.
  • Martin S. Kull. Elmar Ilp. Veri mu kätel. — Tallinn: Eesti Ajalookirjastus, 2011. — 231 lk. — ISBN 9789949914609.