Бюст Неферціці

майстэрня Тутмоса  (руск.)
Бюст Неферціці. каля 1351—1334 да н.э.
Матэрыял	Вапняк
Тэхніка	паліхромія
Памеры	50 см ×  см
Новы музей, Берлін
(інв. ÄM 21300[1])
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Бюст Неферціці — адзін з найбольш вядомых твораў амарнскага стылю  (руск.) і старажытнаегіпецкага мастацтва ў цэлым, стылізаваны скульптурны партрэт Неферціці, жонкі фараона-рэфарматара Эхнатона, які кіраваў у Старажытным Егіпце прыблізна ў 1351—1334 гадах да нашай эры.

Бюст Неферціці быў знойдзены 6 снежня 1912 года на раскопках старажытнага горада Ахетатона, якія праводзіліся пад эгідай Нямецкага Усходняга таварыства  (ням.) (ням.: DOG) археалагічнай экспедыцыяй пад кіраўніцтвам нямецкага егіптолага Людвіга Борхарта  (руск.) ў Тэль-эль-Амарне. Бюст выявілі ў адным з памяшканняў у «майстэрні» старажытнаегіпецкага скульптара Тутмоса  (руск.) разам з дзясяткамі іншых скульптур, якія адлюстроўвалі фараона Эхнатона і яго набліжаных.

У 1913 годзе бюст Неферціці быў вывезены ў Германію і захоўваўся ў доме буйнога прадпрымальніка і другога скарбніка Нямецкага ўсходняга таварыства Джэймса Сімана  (ням.), які асабіста фінансаваў раскопкі ў Егіпце.

У 1920 годзе Джэймс Сіман перадаў скульптуру ў дар Музею Пярэдняй Азіі ў Берліне. Упершыню скульптурны партрэт Неферціці дэманстраваўся шырокай публіцы ў 1924 годзе на Музейным востраве ў Новым музеі, спецыяльна пабудаваным пад егіпецкую калекцыю. У ваенны час бюст Неферціці разам з іншымі культурнымі каштоўнасцямі захоўваўся ў бункеры зенітнай вежы і салянай шахце, пасля вайны дэманстраваўся ў Заходнім Берліне і ў 2009 годзе канчаткова вярнуўся на Музейны востраў у экспазіцыю адноўленага Новага музея. У наш час бюст Неферціці афіцыйна належыць Фонду прускай культурнай спадчыны  (руск.), тым не менш, Егіпет у асобе высокапастаўленых чыноўнікаў міністэрства культуры працягвае настойваць на незаконнасці яго вывазу ў Германію і патрабаваць вяртання ў краіну.

Аснова бюста выканана з вапняка і пакрыта гіпса-ангідрытавай сумессю, афарбаванай у шэсць колераў. Левая вачніца з’яўляецца пустой, меркаванні спецыялістаў адносна прычын адсутнасці левага вока значна разыходзяцца. Скульптура ўяўляе сабой ідэалізаваны малюнак царыцы, яе твар абсалютна сіметрычны. На думку савецкага егіптолага Міліцы Мацье, у бюсце Неферціці «асабліва дзіўна спалучэнне строгага, скупога адбору рыс, неабходных для выразнасці партрэта, з той мяккасцю трактоўкі, якая і надае ўсяму твору характар сапраўднай жыццёвасці»^[2]:57.

Цудоўная захаванасць унікальнага паліхромнага скульптурнага партрэта Неферціці, неадназначная фігура кіраўніка археалагічнай экспедыцыі якая знайшла яго, адсутнасць у скульптуры аднаго вока, якая не мае выразнага тлумачэння, выклікалі сумневы ў яго сапраўднасці, і ў канцы XX — пачатку XXI стагоддзяў некалькі даследчыкаў высунулі тэорыі аб фальсіфікацыі бюста Неферціці ў 1912 годзе, якія адпрэчваюцца і абвяргаюцца афіцыйнай навукай.

Гісторыя выяўлення

Старажытны Ахетатон паміж Мемфісам і Фівамі

Рэшткі майстэрні скульптара Тутмоса (квадрат Р47,2)

Разбіты і рэканструяваны вапняковы бюст Эхнатона з майстэрні Тутмоса, Егіпецкі музей і збор папірусаў

Старажытнаегіпецкі горад Ахетатон, на раскопках якога ў Амарне быў знойдзены бюст Неферціці, з’явіўся ў валадаранне яе мужа Эхнатона. Фараон-рэфарматар  (руск.), які ўзвышаў бога Атона, імкнуўся зламаць супраціў фіванскіх жрацоў і прыблізна ў 1350 годзе да н.э. заснаваў на левым беразе Ніла ў акружанай скаламі даліне новую сталіцу, назваўшы яе «Гарызонт Атона». Горад быў пабудаваны ў сціслыя тэрміны, як мяркуецца, не больш чым за дзесяць гадоў^[3], і з’яўляўся сталіцай Старажытнага Егіпта і рэзідэнцыяй фараона каля чвэрці стагоддзя. Па розных ацэнках насельніцтва Ахетатона дасягала 45 тысяч чалавек. Неўзабаве пасля смерці фараона Эхнатона пабудаваны ім горад быў закінуты, сталіцай зноў сталі Фівы. Ахетатон рэзка пазбавіўся насельніцтва і таму захаваўся да цяперашняга часу такім, якім ён быў больш за тры з паловай тысяч гадоў таму, хоць нетрывалыя, хутка збудаваныя будынкі з цэглы-сырца сур’ёзна пацярпелі ад часу^[4].

У лістападзе 1714 года езуіт Клод Сікар выканаў копіі памежных стэл са скал, якія атачалі старажытны горад пад Амарнай. Руіны старажытнага Ахетатона выявіла экспедыцыя, адпраўленая Напалеонам Банапартам. Агульны план руінаў горада вядомы дзякуючы малюнках удзельнікаў экспедыцыі Шампальёна. Першапачаткова ўвагу археолагаў прыцягнулі пахавальні блізу горада, амаль усе з якіх апынуліся пустымі. У 1824 годзе брытанскі егіптолаг Джон Гарднер Уілкінсан  (руск.) абследаваў некаторыя з магільняў. У 1840-х гадах былі апублікаваныя малюнкі рэльефаў з пахавальняў каля Амарны, выкананыя членамі археалагічнай экспедыцыі Карла Рыхарда Лепсіуса  (руск.) (1842—1845)^[2]:16[5]:7.

У 1887 годзе ў Амарне былі выяўленыя гліняныя таблічкі, якія апынуліся пасланнямі уладароў азіяцкіх краін егіпецкаму фараону. На гэтым месцы пачаліся раскопкі старажытнага горада, якія працягваліся многія дзесяцігоддзі. Экспедыцыі Фліндэрса Пітры  (руск.) ўдалося ў 1891—1892 гадах аднавіць аблічча сталіцы фараона Эхнатона, былі выяўленыя часткі архітэктурных збудаванняў, скульптура і роспісы высокай мастацкай якасці. Аднак сапраўднае сістэматычнае даследаванне руін горада пачалося з 1907 года^{[2]:16, 18}.

На рубяжы XIX—XX стагоддзяў у Егіпце адкрыліся і паспяхова працавалі французскія і брытанскія пышна абсталяваныя даследчыя інстытуты і таварыствы. Картэль нямецкіх акадэмій навук таксама імкнуўся наладзіць рэгулярную працу нямецкіх вучоных у гэтай краіне. Для рэалізацыі гэтых планаў была неабходная ўсебаковая дзяржаўная падтрымка. Кайзер Вільгельм II, незадаволены адставаннем Германіі ад іншых краін, патрабаваў ад нямецкіх егіптолагаў навуковых адкрыццяў і дасягненняў, каб археалагічныя знаходкі ўпрыгожвалі не толькі зборы Луўра і Брытанскага музея, але і калекцыі нямецкіх музеяў і, перш за ўсё, Берліна. У 1899 годзе пры нямецкім генеральным консульстве ў Каіры была ўведзена пасада навуковага аташэ, у абавязкі якога ўваходзіла інфармаванне Берлінскай акадэміі навук аб усіх найбольш важных знаходках у галіне егіпталогіі. Пасаду навуковага аташэ Германіі ў Егіпце заняў археолаг і егіптолаг Людвіг Борхарт  (руск.). У 1907 годзе Борхарт стаў першым дырэктарам новага Імператарскага інстытута  (ням.) па даследаванні Старажытнага Егіпта. Да гэтага часу Людвіг Борхарт ўжо заслужыў у Каіры рэпутацыю вядомага археолага з багатым практычным вопытам: ён выступаў пасярэднікам у набыцці экспанатаў для берлінскіх музеяў, па даручэнні Службы старажытнасцей працаваў над каталагізацыяй фондаў мясцовага егіпецкага музея, набыў разнастайныя кантакты і сувязі. У 1907 годзе Людвіг Борхарт кіраваў раскопкамі пірамід у Абусіры  (руск.) і здолеў дамовіцца аб размеркаванні большай частцы выяўленых там археалагічных знаходак у карысць Берліна^[6]:22.

Людвіг Борхарт упершыню пабываў на раскопках Ахетатона ў Амарне ў 1907 годзе. Яго зацікавілі перспектыўныя для даследаванняў руіны жылых дамоў і майстэрняў ў паўднёвай частцы горада. У 1911 годзе берлінскі баваўняны магнат Джэймс Сіман, які раней фундаваў раскопкі Борхарта ў Абусіры, узяў на сябе поўнае ўтрыманне яго археалагічнай кампаніі ў Амарне і абавязаўся вылучаць на яе 30 тысяч марак у год. Канцэсія на правядзенне раскопак у Амарне была выдадзена на імя Джэймса Сімана 29 жніўня 1911 года^[6]:23. Да першых буйных раскопак у Амарне Германскае ўсходняе таварыства прыступіла ў студзені — красавіку 1911 года^[5]:7. Ужо першы зімовы сезон раскопак прынёс цудоўныя вынікі. Борхарт рэгулярна накіроўваў справаздачы аб рабоце экспедыцыі ў Германскае ўсходняе таварыства, а ў лістах Сіману пераконваў яго і іншых членаў таварыства не ўпадаць у эйфарыю і не распаўсюджвацца аб знаходках, каб «не перашкодзіць іх наступнаму размеркаванню». Сваім поспехам экспедыцыя шмат у чым абавязаная дбайнаму планамернаму і навуковаму падыходу яе кіраўніка да правядзення палявых работ. Па складзенай ім карце Ахетатона археолагі рухаліся з усходу на галоўнай вуліцы, абследавалі 80 дамоў і ў паўднёвым прадмесці выявілі майстэрню «начальніка скульптараў» Тутмоса, дзе ў выніку было выяўлена 26 гіпсавых галоў. На зямельным участку Тутмоса з двума жылымі дамамі знаходзіліся і іншыя майстэрні пад кіраваннем галоўнага скульптара Эхнатона^[6]:23-24.

Кульмінацыйныя падзеі ў гісторыі выяўлення бюста Неферціці разгарнуліся 6 снежня 1912 года. Па ўспамінах сведкаў, у гэты дзень археалагічныя работы вяліся пад наглядам асістэнта Борхарта прафесара Германа Ранке  (руск.). З журналу раскопак вынікае, што ў гэты дзень на руінах скульптурнай майстэрні было занята 180 чалавек. Пасля ранішняга агляду месца раскопак Людвіг Борхарт адправіўся сустракаць прынца Іагана Георга Саксонскага  (руск.) з жонкай Марыяй Імакалатай  (руск.) і сястрой прынцэсай Мацільдай Саксонскай  (руск.), якія прыбылі параходам па Нілу, але размінуўся з імі. У сваім дзённіку Борхарт успамінаў, што на зваротным шляху ён атрымаў тэрміновую запіску ад Ранке аб тым, што «з’явілася сёе-тое добрае». У гэты ж час прынц з суправаджаючымі яго асобамі дабраўся да Амарны. З’явіўшыся на раскопках у квадраце Р47.2, Борхарт агледзеў у памяшканні № 19 вынятыя з руін пяць фрагментаў размаляванага бюста фараона Эхнатона ў натуральную велічыню, у якога асабліва пацярпеў тваро^[7]:98. Збор усіх дробных аскепкаў бюста Эхнатона Борхарт даручыў самому абачліваму работніку, першаму брыгадзіру экспедыцыі Мухамеду Ахмеду эс-Сенусі, а запісы ў часопісе раскопак — больш маладому калегу. Сам Борхарт заняўся працамі ў напрамку ўсходняй сцяны памяшкання. Неўзабаве ў 20 см ад яе і ў 35 см ад паўночнай сцяны на ўзроўні калена паказаліся абрысы шыі цялеснага колеру з намаляванымі на ёй стужкамі. Над шыяй выявілася падстава бюста, а пад ёй — патылічная частка парыка царыцы, то ёсць бюст ляжаў тварам уніз. Каб дастаць яго, спатрэбіўся час: спачатку прыйшлося вызваліць шчыльна прылеглую да бюсту яшчэ адну скульптуру — галаву фараона. Калі з усімі перасцярогамі з будаўнічага смецця быў нарэшце выняты бюст царыцы, стала відавочная яго цудоўная захаванасць — у скульптуры пацярпелі толькі вушы і адсутнічала ўкладка левага вока. Будаўнічае смецце, у тым ліку і ўжо вынесенае, быў старанна абследаваны яшчэ раз і часткова прасеяна ў пошуках страчаных дэталяў. Былі выяўленыя абломкі вушэй, але ўкладка вока так і не знайшлася^[6]:24.

Галоўная знаходка дня апынулася панданам  (руск.) да пакалечанага бюста Эхнатона і ўяўляла сабой размаляваны бюст царыцы ў натуральную велічыню. У часопісе раскопак Людвіг Борхарт паказаў, што ў царыцы на галаве сіні прама зрэзаны парык, перавязаны стужкай на ўзроўні сярэдзіны вышыні. «Фарбы як быццам толькі што накладзеныя. Цудоўная праца. Апісваць бессэнсоўна, трэба бачыць»^[8]. З улікам стану бюста Неферціці было зразумела, што скульптура Эхнатона пацярпела не ад простага падзення. Па некаторых здагадках скульптурны партрэт фараона-адрачэнца пацярпеў пры разбурэнні Ахетатона^[9].

Размеркаванне знаходак нямецкай экспедыцыі

Каірскі складны алтар  (руск.). Каірскі егіпецкі музей

Людвіг Борхарт вёў раскопкі ў Амарне ў перыяд, калі Егіпет знаходзіўся пад брытанскім праўленнем, а егіпецкай Службай старажытнасцяў^{[заўв 1]} кіравалі французы. Размеркаванне знаходак экспедыцыі Борхарта паміж Егіптам і Германіяй, якая праводзіла раскопкі, адбыўся 20 студзеня 1913 года ў адпаведнасці з правіламі, якія дзейнічалі ў той час, па прынцыпе «у роўных долях»^{[заўв 2]}. Дырэктар Службы старажытнасцяў Гастон Масперо даручыў інспектару па Сярэдняму Егіпту Гюставу Лефеўру  (фр.) зрабіць выбар за Егіпет. Па словах самога Борхарта, прызначэнне Лефеўра, спецыяліста па егіпецкім папірусе, які не занадта разбіраўся ў мастацкіх каштоўнасцях, аказалася вельмі ўдалым для Германскага ўсходняга таварыства^{[10]:104—105}, хоць, па ўспамінах Бруна Гютэрбока  (руск.), напярэдадні візіту Лефеўра члены нямецкай экспедыцыі амаль не спадзяваліся на тое, што «цудоўны бюст не з’едзе ў Каір», і ўжо з сумам развіталіся з ім^[11]. У Берліне Джэймс Сіман выдзеліў дадаткова 36 тысяч марак на набыццё скульптурнага бюста царыцы, але ў лісце таму ж Гютэрбоку невысока ацаніў свае шанцы атрымаць бюст Неферціці нават за грошы^[6]:24.

Як кіраўнік археалагічных раскопак, Людвіг Борхарт меў права асабіста падзяліць знаходкі на дзве роўныя часткі, каб прадстаўнік Службы старажытнасцяў мог выбраць адну з іх для Егіпта^[10]:105. Борхарт згрупаваў ўсе прадметы ў 14 лотаў, па 7 для кожнага з бакоў. У адну частку ён уключыў бюст Неферціці, які фігураваў у папярэднім пратаколе, як «каляровая галава прынцэсы»^[12], а ў другую, якую Лефеўр у канчатковым рахунку абраў для Каірскага музея, — так званы Каірскі складны алтар  (руск.), размаляваную стэлу з выявай фараона Эхнатона, яго жонкі Неферціці і іх траіх дзяцей. Як вядома, Людвіг Борхарт ведаў, што ў Каірскім музеі пакуль яшчэ не было ні аднаго асобніка такога тыпу алтароў, і таму размеркаваў выяўленыя яго экспедыцыяй артэфакты менавіта такім чынам. Жаданне Гастона Масперо атрымаць алтар у экспазіцыю Каірскага музея, магчыма, і вызначыў выбар Лефеўра. Нямецкі егіптолаг Рудольф Антэс  (руск.) у лісце калегу Бярнарду Ботмеру  (руск.) захапляўся лісінай хітрасцю, з якой Борхарту ўдалося зацікавіць Лефевр той часткай знаходак, дзе быў алтар, а не бюст^{[6]:25[10]:105}. У 2009 годзе нямецкі егіптолаг Рольф Краўс  (руск.) паставіў пад сумнеў сапраўднасць самога Каірскага алтара, падазрона падобнага на стэлу з выявай сям’і Эхнатона з фондаў берлінскага Егіпецкага музея, які выяўляе цэлы шэраг дзіўных стылістычных дэталяў. Па версіі Краўса пасля выяўлення бюста Неферціці Людвіг Борхарт, які валодаў шырокімі сувязямі сярод каірскіх фальсіфікатараў старажытнаегіпецкіх артэфактаў, тэрмінова выехаў у Каір, дзе замовіў падробку, каб у студзені прадставіць яе пры размеркаванні знаходак у якасці годнай альтэрнатывы бюсту Неферціці^[13][14]. Сам Людвіг Борхарт у 1918 годзе тлумачыў свой поспех 20 студзеня 1913 года не толькі непадрыхтаванасцю Лефеўра ў галіне выяўленчага мастацтва і сваімі навыкамі майстэрскага перагаворшчыка. Напярэдадні Лефеўр атрымаў па тэлеграфе залішне жорсткую на яго думку інструкцыю ад начальства падзяліць знаходкі нямецкай экспедыцыі паміж Егіптам і Германіяй строга пароўну і апынуўся ў непрыемнай і нязручнай сітуацыі, пра што адкрыта заяўляў. У той жа час Джон Альберт Уілсан  (англ.), мабыць, са слоў Германа Ранке  (руск.) лічыў, што прадстаўніку Службы старажытнасцяў было «усё роўна», што атрымае Каірскі музей — бюст або алтар^{[8][10]:105—106[15]}. З дазволу дырэктара Службы старажытнасцяў Гастона Масперо егіпецкая доля археалагічных знаходак экспедыцыі Борхарта была таксама вывезена ў Германію на часовую экспазіцыю. Гэтыя экспанаты Борхарт вярнуў у Егіпет ўжо пасля вайны, у 1924 годзе^[8][10]:104.

Спрыяльны для Германіі зыход размеркавання знаходак 20 студзеня 1913 года спарадзіў мноства легенд аб тым, да якіх хітрыкаў звярнуўся нямецкі бок у імкненні займець бюст Неферціці. Па адной з версій, шырока распаўсюджанай, якая, аднак, не мае дакументальнага пацверджання, каб схаваць сапраўдную каштоўнасць скульптурнага партрэта Неферціці, яго абгарнулі срэбнай фальгой і залілі ў гіпс, каб інспектар Лефеўр пры аглядзе не звярнуў увагі на гэтую малацікавую архітэктурную дэталь^[16].

Бюст у Германіі

Джэймс Сіман  (руск.)

Каштоўнасці, выяўленыя увесну 1945 гады амерыканскімі войскамі ў салянай шахце ў Меркерсе  (ням.)

Бюст Неферціці ў экспазіцыі рэстаўраванага Новага музея

Па дамове з Германскім усходнім таварыствам фундатар экспедыцыі Джэймс Сіман атрымліваў ва ўласнасць ўсю нямецкую долю археалагічных знаходак з Амарны^[6]:23. Некаторыя асабліва цікавыя знаходкі, сярод іх і партрэт Неферціці, захоўваліся ў яго хатнім музеі на віле^[10]:93—94 ў берлінскім раёне Тыргартэн на месцы, дзе ў цяперашні час размяшчаецца прадстаўніцтва зямлі Бадэн-Вюртэмберг. На віле Сімана бюст Неферціці неаднаразова аглядаў і захоплены кайзер Вільгельм II. Борхарт выступаў супраць публічнай дэманстрацыі бюста, і на працягу 13 гадоў ён быў скрыты ад грамадскасці. У 2005 годзе Фонд прускай культурнай спадчыны растлумачыў пазіцыю Борхарта наступным чынам: прыблізна ў той жа час нейкі асабліва каштоўны экспанат пры размеркаванні знаходак дастаўся амерыканскай археалагічнай экспедыцыі, што выклікала пэўнае незадавальненне сярод егіпцян. Каб пазбегнуць праблем з вядзеннем далейшых раскопак у Егіпце Борхарт вырашыў пакуль не даводзіць да агульнага ведама інфармацыю аб бюсце Неферціці, вывезеным у Берлін. У ліпені 1920 года Сіман перадаў археалагічныя знаходкі з Амарны ў дар Вольнай дзяржаве Прусіі^[17]. Упершыню бюст Неферціці дэманстраваўся на публіцы ў 1924 годзе, стаўшы цэнтральным экспанатам адкрытай ў Новым музеі пастаяннай экспазіцыі знаходак з Тэль-эль-Амарны^[17][18]. Бюст Неферціці вырабіў сенсацыю і выклікаў усплёск цікавасці да персоны невядомай на той момант шырокім масам старажытнаегіпецкай царыцы^[6]:83.

З пачаткам Другой сусветнай вайны ў верасні 1939 года бюст быў змешчаны ў скрыню № 28 сховішча Рейхсбанка  (руск.) на Жандарменмаркт  (руск.), а ў 1941 году перавезены ў бункер зенітнай вежы  (руск.) ў Берлінскім заапарку. У сакавіку 1945 году мастацкія і культурныя каштоўнасці з бункера былі эвакуіраваны ў Цюрынгію і змешчаныя ў саляную шахту камбіната Кайзерода ў Меркерсе  (ням.)^[6]:86. 4 красавіка 1945 года, праз 13 дзён пасля заняцця Меркерса часткамі 3-й амерыканскай арміі  (укр.), бюст перавезлі ў Рэйхсбанк у Франкфурце-на-Майне^[17][19]. Пасля Другой сусветнай вайны амерыканцы стварылі ў Вісбадэне Цэнтральны пункт збору твораў мастацтва^{[заўв 3]}, і бюст Неферціці ў скрыні з подпісам «размаляваная царыца» быў перамешчаны з Франкфурта ў Вісбадэн. Начальнік Цэнтральнага пункта збору капітан Уолтэр Фармер  (ням.) перашкодзіў вывазу бюста ў ЗША. Ужо 12 мая 1946 года ў Вісбадэнскім музеі адкрылася арганізаваная па ініцыятыве Фармера^[19] выстаўка мастацкіх каштоўнасцяў з берлінскіх музеяў, дзе таксама дэманстраваўся бюст Неферціці. У студзені 1947 года часопіс «Шпігель» паведамляў, што выстаўку пабачылі больш за 200 тысяч наведвальнікаў^[6]:87. У 1948 годзе ўсе творы мастацтва, вывезеныя з Берліна, былі перададзеныя ва ўпраўленне ўраду зямлі Гесэн, і да 1956 года бюст заставаўся ў Вісбадэне^[19].

Партрэт Неферціці вярнуўся ў Берлін 22 чэрвеня 1956 года і на працягу 11 гадоў экспанаваўся ў карціннай галерэі Музейнага цэнтра  (руск.) ў Далеме  (руск.), а затым быў перададзены егіпецкаму музею і збору папірусаў, экспазіцыя якога адкрылася ў Шарлотэнбург  (бел. (тар.)) 10 кастрычніка 1967 года^[6]:87. Да 28 лютага 2005 года бюст Неферціці разам з астатняй часткай старажытнаегіпецкай калекцыі пастаянна захоўваўся ва ўсходнім шцюлераўскім будынку ў Шарлотэнбургу і пакінуў яго толькі на час першага тамаграфічнага даследавання ў клініцы Свабоднага ўніверсітэта Берліна. У 2005 годзе партрэт царыцы на пяць месяцаў быў перададзены ў берлінскі Культурфорум на выставу «Іерогліфы аб Неферціці»^[6]:13, а затым дэманстраваўся ў экспазіцыі Старога музея  (бел. (тар.)), дзе для яго было падабрана спецыяльнае асвятленне^[5]:13[20], і там Неферціці рабіла ўражанне не «прыгожай дзяўчыны»^[20], а жанчыны больш сталага ўзросту. 16 кастрычніка 2009 года адкрыўся рэканструяваны Новы музей, і бюст Неферціці вярнуўся на сваё першапачатковае месца на Музейным востраве. Скульптурны партрэт за інвентарным нумарам 21300, які лічыцца галоўным экспанатам музея і прываблівае мноства наведвальнікаў, знаходзіцца ў асобным купальным зале з камбінаваным асвятленнем^[21][22]. Фатаграфаваць бюст забаронена^[23].

Неферціці

Асноўны артыкул: Неферціці

Неферціці, якая прыносіць ахвяру Атону. На картушы яе тытул: «Уладарка абедзвюх земляў»Верхняга і Ніжняга Егіпта

Аб паходжанні жонкі Эхнатона вялікай царыцы  (руск.) Неферціці дакладных звестак не захавалася. Версіі мяняліся з цягам часу ў залежнасці ад інтэрпрэтацыі выяўляных археалагічных знаходак. Імя Неферціці перакладаецца як «Прыгажуня прыйшла», таму паводле адной з версій жонка Эхнатона не была егіпцянкай. Некаторыя навукоўцы ідэнтыфікуюць яе з хурыцкай царэўнай Тадухепай  (руск.), дачкой цара Тушраты  (руск.), аднак большасць егіптолагаў мяркуюць, што Неферціці — дачка Эе  (руск.), верагоднага брата царыцы Тыі  (руск.), і яго першай жонкі, а значыць, таксама была родам з Ахміма  (руск.). Тыя, другая жонка Эе, згадваецца як карміцелька будучай царыцы і таму не можа быць яе біялагічнай маці, а акрамя таго яна стала пасля свякрухай Неферціці. На карысць егіпецкага паходжання Неферціці сведчаць згадкі пра яе сястры Мутнеджмет, якая займала высокае становішча пры двары фараона^[24] і сталай пасля жонкай фараона Харэмхеба  (руск.).

Мяркуецца, што Эхнатон, тады яшчэ Аменхатэп IV, і Неферціці ажаніліся незадоўга да яго ўсшэсця на трон. Нявесце было 12-15 гадоў, жаніх быў старэй яе на некалькі гадоў. У Неферціці і Эхнатона нарадзілася шэсць дачок: Мерытатон  (руск.), Макетатон  (руск.), Анхесенамон  (руск.), Нефернеферуатон  (англ.), Нефернеферура  (англ.) і Сетэпенра  (англ.). Неферціці цалкам падтрымлівала рэлігійныя рэформы, пачатыя мужам, і была не менш перакананы прыхільніцай новай рэлігіі, чым Эхнатон. Некаторыя аўтары нават адводзяць Неферціці ролю ініцыятара рэлігійнай рэфармацыі, рухаючай сілы і вярхоўнага жраца бажаства Атона і нават суправіцельніцы Эхнатона. У магільніцы фараона Эе адна з надпісаў прысвечана Неферціці: «Яна праводзіць Атона на супакой салодасным голасам і выдатнымі рукамі з сістрамі  (руск.), пад гукі голасу яе радуюцца»^[2]:38[25]. На так званых «талататах  (англ.)», пясчанікавых блоках з храма Атона ў Карнаке, жонка Эхнатона намаляваная часцей самага фараона. Эхнатон заўсёды з’яўляўся на публіцы ў суправаджэнні жонкі, Неферціці прымала ўдзел ва ўсіх значных рэлігійных цырымоніях, пра што сведчаць іх шматлікія сумесныя выявы^[6]:48.

Да 14-га года праўлення Эхнатона (1336 да н. э.) Усе згадкі пра царыцу знікаюць. Аднак, у адной з скульптурных майстэрняў (O.47.16) была знойдзена маска, знятая з Неферціці ўжо на схіле гадоў. Паколькі маска падвергнулася скульптурнай апрацоўцы, немагчыма ўсталяваць, была яна знятая з мёртвай або жывой жанчыны^[2]:61. Пра абставіны смерці царыцы Неферціці звесткі адсутнічаюць.

Бюст

Бюст Неферціці выраблены з суцэльнага вапняка, аздоблены гіпса-ангідрытавай сумессю і цалкам афарбаваны. На ім няма ніякіх іерагліфічных надпісаў. Аднак характэрная «карона», якую Людвіг Борхарт назваў «парыком», дапамагла даследчыкам ідэнтыфікаваць мадэль, параўноўваючы скульптуру з іншымі малюнкамі Неферціці^[26]. Стыль мадэліроўкі бюста ўзыходзіць да часоў праўлення Эхнатона і, такім чынам, ставіцца да XVIII дынастыі (Новае царства). У межах амарнскага перыяду  (руск.) бюст адносяць да так званай «позняй амарнскай фазы», гэта значыць да апошніх гадоў праўлення Эхнатона.

За выключэннем некалькіх пашкоджанняў, як то: згублены ўрэй  (руск.) над ілбом царыцы, часткі вушных ракавін ці буйны павярхоўны скол гіпсавага пласта кароны з левага боку і зрэзу левага пляча, бюст Неферціці дзіўна добра захаваўся. Падчас рэстаўрацыйных работ 1925 года па дробных аскепках гіпсу былі адноўлены вушы^[27]. Маляўнічы пласт скульптуры захаваны ў арыгінальным стане і не рэстаўраваўся. Падчас шматлікіх перасоўванняў ў Германіі скульптура падвяргалася рознага роду уздзеянням — вібрацыям, ваганням тэмпературы і ўзроўню вільготнасці паветра і, тым не менш, захавала сваё цудоўнае аблічча.

• 
  Від спераду
• 
  Від злева
• 
  Від справа
• 
  Від ззаду

Датаванне

Нягледзячы на ўсталяванне арыентыровачнага часу стварэння, дакладная датыроўка і вызначэнне ўзросту, напрыклад, з дапамогай аналізу ізатопа вугляроду ¹⁴C  (руск.) немагчымая, паколькі бюст практычна не ўтрымлівае арганічнага матэрыялу^[28]. У сярэднім стварэнне бюста сёння датуецца 1340 годам да н.э.^[5]:4, ацэнкі ўзросту скульптуры адрозніваюцца з-за разыходжання ў атрыманых дадзеных і падыходах да вызначэння егіпецкай храналогіі.

Фарбы, якія пакрываюць скульптуру, утрымліваюць арганічныя злучныя, аднак у малой колькасці (100:1), недастатковай для правядзення даследавання. У інтэрв’ю часопісу «Шпігель» дырэктар Навукова-даследчай лабараторыі імя Рэнтгена  (ням.) (Дзяржаўныя музеі Берліна і Фонд прускай культурнай спадчыны  (руск.)) прафесар Штэфан Зіман адзначаў, што датаваць скульптуру магчыма па рэштках воску, калі яны будуць выяўленыя ў левым воку^{[заўв 4][29]}. «Шпігель» яшчэ ў 1997 годзе паведамляў, што Рольф Краўс ў Егіпецкім музеі і зборы папірусаў выявіў стары ўзор воску, які, верагодна, быў выняты з правага вока бюста ў 1920 годзе з пашкоджаннем скульптуры. Такім чынам стаў магчымы радыёвуглеродны аналіз, які на момант даследавання ў 1997 годзе вызначыў узрост бюста ў 3347 гадоў^[30].

Матэрыял і аддзелка

Аддзелка бюста Неферціці

У журнале раскопак Людвіг Борхарт паказаў, што вышыня знойдзенага бюста складае 47 см (праз 11 гадоў ён удакладніў вышыню да 48 см)^[31], у сапраўднасці складае 50 см^{[2]:56[5]:4[32]}. Вес бюста складае каля 20 кг, на яго выпняковую аснову накладзены слой стука (гіпсавай тынкоўскі)^[33]. Правае вока мае ўкладку з горнага крышталя, вельмі тонка прадрапаную радужную абалонку, прамаляваную чорнай фарбай і замацаваную воскам, зрэнка зроблена з чорнага дрэва^[2][34]. Бялок вока акуратна замаляваны белай фарбай. Зрэнка левага вока адсутнічае, вызначыць, ці была яна ўсталяваны скульптарам, не ўяўляецца магчымым^[35]:254.

Людвіг Борхарт замовіў хімічны аналіз выкарыстаных фарбаў і апублікаваў яго вынікі ў рабоце 1924 года «Партрэт царыцы Неферціці»^[27]. Склад фарбаў, вызначаны Ратгенам  (руск.), быў наступным: сіняя — парашок з расцёртай фрыты  (англ.), афарбаванай аксідам медзі(II)  (руск.); цялеснага колеру — расцёрты кальцыт, афарбаваны аксідам жалеза; жоўтая — аўрыпігмент  (руск.) (сульфід мыш'яку (III))  (руск.); зялёная — парашок з фрыты, афарбаваны аксідамі медзі і жалеза; чырвоная — аксід жалеза; чорная — вугаль з воскам; белая — мел (карбанат кальцыю  (руск.))^[2]:118. Бюст быў размаляваны пасля завяршэння мадэлявання паверхні стука. На падставе мікрафатаграфій  (руск.) вядома, што пяць слаёў фарбы накладваліся ў наступным парадку: сіні, белы, жоўты, сіні і, нарэшце, чырвоны^[29].

Выява царыцы

Далікатны авал твару, вочы, прыкрытыя цяжкімі вейкамі, мяккія абрысы шчок і падбародка надаюць незвычайную жаноцкасць асобе Неферціці. Колькі велічы ў профілі царыцы, вытанчанасці, якая ганарлівая, царская выправа. Галава здаецца нейкай рэдкай кветкай, можа быць, трохі цяжкай для тонкага, ледзь вытанчанага сцябла - шыі.

Р. І. Рубінштэйн  (руск.), Р. Д. Шурынава^[36]

Апісваючы выяўлены бюст ў журнале раскопак, Людвіг Борхарт назваў высокае галаўное ўпрыгожванне на жаночай галаве парыком. У Старажытным Егіпце жанчыны практычна згольвалі валасы на галаве, ратуючыся ад спёкі і насякомых^[37]:62[38], і насілі пышныя ваўняныя парыкі, часам адразу некалькі, адзін на другі. У некалькіх скульптурных партрэтаў царэўнаў з майстэрні Тутмаса лысыя галовы з ненатуральнай формы вялікай патыліцай, якая стала адной з характэрных рыс мясцовага маньерысцкага і гратэскнага скульптурнага стылю.

На ранніх малюнках Неферціці з’яўлялася ў доўгім парыку з трох частак, замацаваных на галаве дыядэмай або стужкай, часам у кароткім мужчынскім нубійскім парыку, які звычайна насілі салдаты. Як і яе папярэдніцы, царыца таксама насіла карону Хатхор з пёраў, каровіных рогаў і з сонечным дыскам. Незвычайны і запамінальны сіні галаўны ўбор Неферціці з’явіўся да часу пераезду ў Ахетатон і служыў асаблівым знакам адрознення жонкі фараона Эхнатона^[37]:60. У сваёй большасці егіптолагі называюць сіняе конусападобные збудаванне на галаве Неферціці не парыком, а каронай, часам шлемам і тыярай. Па здагадцы Даратэі Арнольд  (руск.), конусападобная форма гэтага галаўнога ўбору ўзыходзіць да мужчынскага галаўнога ўбору фараонаў хепреша  (руск.). Мастацтвазнаўца М. Мярцалава  (руск.) называе карону Неферціці атэфам  (руск.)^[39]. Каляровая стужка, або абруч-дыядэма, «інкруставаная» маляванымі каштоўнымі камянямі, абвівае сінюю тыяру, а ззаду «мацуецца» сердалікам, з абодвух бакоў якога намаляваныя суквецці папірусу. Дыядэма падобная той, што была знойдзена ў грабніцы Тутанхамона  (руск.)[[Тутанхамон#Гробница|]]^[40]. Каралі на плячах Неферціці ў выглядзе гірлянд з пладоў пярсеі, пялёсткаў і кветак лотаса, васілька і мака, паўтарае колеры дыядэмы. У вялікіх скульптурах, для якіх бюст мог служыць мадэллю, упрыгажэнні выконваліся з золата і каштоўных і паўкаштоўных камянёў, а таксама вырабных камянёў (сердаліку, рубіну, малахіту, лазурыту^[2]:57[6]:13. Над ілбом знаходзіўся царскі урэй. Ззаду з-пад кароны ўздоўж шыі апушчаныя дзве чырвоныя стужкі, абрамленыя белым контурам^[2]:57. З левага боку кароны над вухам страчаная тынкоўка. У адрозненне ад іншых старажытнаегіпецкіх бюстаў, у гэтага адсутнічаюць плечы, ён заканчваецца ў пачатку ключыц.

У царыцы тонкія рысы твару, высокія скулы, доўгая шыя без маршчын. Абедзве паловы твару абсалютна сіметрычныя. Скура свежага ружова-бэжавага колеру, вусны не занадта поўныя, чырвона-карычневага адцення. Міндалепадобныя вочы абведзеныя чорным контурам^[35]:253[41]. Макіяж выглядае так, як быццам яго толькі што нанеслі. У сваёй выразнасці малюнак не толькі адпавядае ідэалу прыгажосці сучаснасці, але і надае вобразу Неферціці асаблівую індывідуальнасць^[5]:15.

Статуя Рахатэпа  (руск.), які сядзіць. Каірскі егіпецкі музей

Амаль ідэальная захаванасць, яркасць фарбаў і жвавасць правага вока вырабляюць дзіўнае ўражанне на гледача^[5]:13. Зрэнкі з горнага крышталя такой тонкай працы ёсць яшчэ толькі ў славутых статуй царэвіча Рахатэпа  (руск.) з IV дынастыі  (руск.) (Старое царства) і яго жонкі Нафрэт з Каірскага егіпецкага музея. Скульптар, які выканаў бюст, стварыў абагульнены вобраз і, у той жа час, нягледзячы на ​​ідэалізацыю дасягнуў высокай ступені рэалізму малюнка. Цікавая асаблівасць партрэта — спалучэнне спакою і руху: шыя пададзеная наперад, утрымліваючы галаву пад масіўнай каронай і, працуючы на раўнавагу ўсёй кампазіцыі, мышцы шыі напружаныя, што асабліва выразна відаць ззаду, пад каронай, у тым месцы, дзе яна злучаецца з галавой^[42]:69.

Апісваючы бюст Неферціці яшчэ ў самай першай публікацыі, Людвіг Борхарт звярнуў увагу на пададзеную наперад шыю царыцы, з прычыны чаго яе горла выдаецца «больш, чым звычайна ў жанчын». Краўс ў сувязі з гэтым адзначыў, што лёгкі эфект Адамава яблыка на шыі царыцы, як і прыкрытыя вейкамі вочы, дае вылучаны наперад падбародак^[42]:69. Некаторыя аўтары^{[6]:48—50[43]} ўвязваюць такія «мужчынскія» рысы ў вобразе царыцы з тэндэнцыяй андрагініі  (руск.) ў выявах Эхнатона і Неферціці ў амарнскім мастацтве. З цягам часу вобразы фараонскай пары як галоўных жрацоў культу Атона рабіліся падобныя адзін на аднаго і паступова зліваліся ў адзін чароўны вобраз, пры гэтым Эхнатон набываў жаноцкасць, а Неферціці станавілася мужней. У высакародным і адчужаным абліччы Неферціці-паўмужчыны амерыканскі мастацтвазнавец і культуролаг Каміла Палья  (руск.) бачыць сфабрыкаваную істоту, спакуслівага «вампіра палітычнай волі» і мяркуе, што правільнай рэакцыяй на бюст Неферціці павінен быць паралізуючы страх^[44].

Адсутнае левае вока

У Шарлотэнбургу

У Старым музеі  (руск.)

Апісваючы абставіны выяўлення бюста Неферціці ў журнале раскопак, Людвіг Борхарт запісаў з нагоды так і не выяўленай ўкладкі левага вока: «Толькі значна пазней я ўбачыў, што яе (укладкі) ніколі не існавала». Пазней ён патлумачыў сваю думку: у левым воку не было слядоў клеючага рэчыва, якое мелася на ўкладцы правага вока, не назіралася і якой-небудзь бачнай апрацоўкі вачніцы для замацавання ўкладкі^[42]:67.

Меркаванні спецыялістаў адносна левага вока значна разыходзяцца. Як правіла, яго адсутнасць тлумачаць тым, што яно так і не было ўсталявана, паколькі пустая вачніца не мае слядоў арыгінальнага мацавання з дапамогай клею або апрацоўкі, хоць ўкладка павінна была быць змешчана туды яшчэ пры вырабе бюста^[35]:254. На думку Даратэі Арнольд, пакуль мікраскапічныя даследаванні не пакажуць слядоў апрацоўкі, варта лічыць, што левага вока ніколі не было^[42]:67. Брытанскі егіптолаг Нікалас Рыўз  (англ.) звяртае ўвагу на тое, што раннія пробы з левай вачніцы паказалі наяўнасць у ёй слядоў той жа фарбы, што і ў правай^[45]. Існуе версія, што левай ўстаўкі ніколі не было, паколькі вачніца ўжо першапачаткова была зафарбаваная белай фарбай. Прыхільнікі гэтай гіпотэзы лічаць, што партрэт, створаны пры жыцці царыцы, павінен быў атрымаць другое вока пазней, бо партрэтная скульптура з двума вачыма лічылася «часткай істоты намаляванага чалавека» і прызначалася для «ажыўлення» чалавека пасля смерці. Слабасць гэтай версіі складаецца ў тым, што партрэт Неферціці да цяперашняга часу з’яўляецца адзіным узорам старажытнаегіпецкай скульптуры з адным вокам^[2]:57[46]. Егіпецкі археолаг Захі Хавас считает, что у бюста изначально было два глаза и левый был уничтожен позднее^[47]. Па здагадцы нямецкага егіптолага Германа Шлёгля  (руск.), бюст выконваў у майстэрні Тутмаса функцыі скульптурнай мадэлі і навучальнага дапаможніка, а левае вока заставалася незавершаным для таго, каб дэманстраваць работнікам майстэрні і вучням Тутмоса, як неабходна апрацаваць вачніцу пад ўкладку радужнай абалонкі^[48].

Прафесар Штэфан Зіман у 2009 годзе звярнуў увагу на тое, што спробаў вызначыць, ці маюцца ў левым воку сляды воску, які выступаў у якасці клею, не рабілася. З прычыны высокай каштоўнасці скульптуры атрымаць узор для далейшага аналізу не ўяўляецца магчымым. Акрамя таго, Зімон звярнуў увагу на невялікія пашкоджанні пад вокам, магчыма, сляды ад нажа або скальпеля, і адзначыў наяўнасць у левай вачніцы часціц той жа сіняй фарбы, што і ў правай^[49].

Па наяўных у цяперашні час даных царыца Неферціці не згадваецца пасля 12-га ці 13-га года^{[заўв 5]} праўлення Эхнатона, таму на працягу некаторага часу лічылася, што яна запала ў няласку і праца над яе выявамі спынілася. Па яшчэ адной версіі ў царыцы была хвароба вачэй^[52].

Даследаванні

Упершыню бюст быў вывучаны ў 1923 годзе хімікам Фрыдрыхам Ратгенам  (руск.), які правёў аналіз фарбаў, выкарыстаных пры аздабленні партрэта царыцы^[29][53]; Людвіг Борхарт апублікаваў вынікі гэтага даследавання ў 1924 годзе. У 1925 годзе скульптар Рыхард Енер (ням.: Richard Jenner) вывучаў і рэстаўраваў бюст. Аналізы і абмеры скульптуры праводзіліся таксама ў 1950, 1969 і 1982 гадах. У 1982 годзе крышталяграфы Х. Відэрман (ням.: Hans Georg Wiedemann) і Г. Баўэр (ням.: Gerhard Bayer) са Швейцарскай вышэйшай тэхнічнай школы Цюрыха правялі рэнтгенаструктурны аналіз  (руск.) узораў блакітнага пігмента са скульптуры^[54][55]. Па выніках даследавання было ўстаноўлена, што ў фарбе прысутнічаюць крышталі кальцыева-меднага слоістага сіліката (Ca Cu [Si₄O₁₀]) і што, магчыма, майстры Ахетатона сінтэзавалі  (руск.) фарбавальнік, выкарыстоўваючы мясцовую прыродную сыравіну^{[заўв 6][56][57]}.

У 1986 годзе былі выпраўленыя апублікаваныя Борхартам дадзеныя аб складзе тынкоўкі, якая пакрывае вапняковую аснову: новае хімічнае даследаванне паказала, што гэта гіпса-ангідрытавая сумесь (стук), якая таксама выкарыстоўвалася ў іншых творах амарнскага перыяду. У 1989 году егіптолаг Рольф Краўс  (руск.) усталяваў, што бюст быў выкананы з дапамогай сеткі для пераносу малюнкаў, падзеленай на квадраты з бокам 1,875 см кожны, гэта значыць у адзін палец (роўны шырыні пальца — гэта найменшая егіпецкая мера даўжыні  (руск.)). Да гэтага ў выяўленчым мастацтве ўжываліся меры, самай меншай з якіх была далонь — каля чатырох пальцаў (7,5 см). Агульная вышыня сеткі — 28 квадратаў або 52,5 см^{[42]:68[58][59]}.

Бюст Неферціці двойчы (у 1992 і 2006 гадах) даследаваўся на камп’ютарным тамографе (КТ) метадам неразбуральнага кантролю з мэтай вывучэння тэхнікі вырабу, а таксама ацэнкі захаванасці скульптуры і наяўных пашкоджанняў. Бюст (галава) царыцы Тыі  (руск.) (ÄMP 21834), які лічыцца другім па важнасці прадметам у сходзе берлінскага Егіпецкага музея^{[60]:146—147}, прайшоў аналагічнае даследаванне яшчэ ў 1990 годзе.

У 1992 годзе малюнка гарызантальных зрэзаў на ўзроўні вачэй, атрыманыя з дапамогай камп’ютарнага тамографа, дазволілі вызначыць шчыльнасць рэчыва ў правай вачніцы за укладкай з горнага крышталя. Яна адпавядала шчыльнасці чалавечай тлушчавай тканіны, была зроблена здагадка, што пад укладкай знаходзіцца воск. Значная карэкціроўка вапняковай асновы накладаннем стука, верагодна, сведчыць аб тым, што бюст мог служыць скульптару мадэллю пры стварэнні вялікіх выяваў Неферціці. Скульптуры, якія прызначаліся для пахаванняў і храмаў, ня апрацоўваліся гіпсам так старанна^[60]:148.

Праз 14 гадоў пасля першага даследавання, у 2006 годзе, было праведзена новае КТ-сканаванне бюста, якое арганізаваў тэлеканал National Geographic  (руск.) у супрацоўніцтве з падраздзяленнем Siemens Medical Solutions  (руск.) кампаніі «Siemens». Сканаванне прайшло пад кіраўніцтвам доктара медыцыны Аляксандра Хуперца, дырэктара Інстытута візуальнай інфармацыі (ням.: Imaging Science Institute) пры берлінскай клініцы «Шарытэ  (руск.)», і пад наглядам егіптолага, дырэктара Егіпецкага музея і збору папірусаў, Дзітрыха Вільдунга  (руск.). Даследаванне 2006 года з ужываннем тамографа з распазнавальнай здольнасцю да 0,3 мм дало магчымасць больш падрабязна, чым у 1992 годзе, вывучыць аснову бюста. На вапняковай аснове Неферціці выглядае старэй, форма яе носа менш гарманічная, у вобласці рота выявіліся выразныя маршчыны, плечы апушчаныя і асіметрычныя. На некаторых участках таўшчыня пласта карэктавальнага стука дасягае 4 см. На заключным этапе скульптар выканаў вельмі дробныя маршчынкі пад вачыма. На думку Дзітрыха Вільдунга, каменная аснова бюста невыразная і, магчыма, не перадае рэальнага аблічча Неферціці. Той твар, якім захапляецца свет, стварыў майстар, што нанёс на аснову стук^[61][62].

Сенсацыйную інфармацыю аб другім, схаваным гіпсам твары Неферціці абвергла заключэнне, апублікаванае ў 2009 годзе нямецкім Федэральным інстытутам даследавання і тэставання матэрыялаў^[de]. Параўнаўшы дадзеныя тамаграфічнае даследаванняў 1992 і 2006 гадоў, спецыялісты інстытута прыйшлі да высновы, што другі твар Неферціці на вапняковай аснове з’явіўся з прычыны памылак, дапушчаных у алгарытме апрацоўкі дадзеных сканавання і пры карэкцыі малюнка, і ў рэчаіснасці не існуе. Каб пазбегнуць памылак Федэральны інстытут рэкамендаваў даручаць ацэнку вынікаў такіх даследаванняў іншым экспертам. Спіральная камп’ютарная тамаграфія выдатна зарэкамендавала сябе ў медыцынскіх даследаваннях, аднак пры абследаванні матэрыялаў з паказчыкамі шчыльнасці, якія істотна адхіляюцца ад 1 г/см³, варта ўжываць спецыялізаванае абсталяванне^[63].

Бюст і мастацтва Амарны

Рэформа Эхнатона заканамерна адбілася і на выяўленчым мастацтве, якое было вельмі цесна звязана з рэлігіяй. Аднак новыя тэндэнцыі паўсталі не на пустым месцы, яны былі ўжо падрыхтаваныя ўсім папярэднім развіццём фіванскага мастацтва з узрослым імкненнем мастакоў да ўважлівага вывучэння і рэалістычнай перадачы навакольнага свету. Творы пачатковага перыяду амарнскага мастацтва  (руск.), так званага «архаізму», адзначаны пячаткай дэманстратыўнай адмовы ад старых формаў, гэта выявілася ў несупамернасці частак цела пры маляванни людзей, утрыраванни, якое даходзіць да карыкатурнасци, рэзкасці малюнка, своеасаблівай «рэалістычнай экспрэсіі»^[64]. Кароткі пачатковы перыяд змяніўся росквітам амарнскага мастацтва. З цягам часу расло майстэрства мастакоў, на змену утрыраванню і завостранасці сілуэту ў малюнку чалавека прыйшлі прастата, рэалізм, нязмушанасць у перадачы руху. Ужо першыя рэльефы і фрэскі амарнскага перыяду дэманструюць адмову ад сімультанізму. Развіваецца пейзаж, пакуль яшчэ выконваючы функцыю фону, але ўжо з рэалістычнай перадачай прадстаўнікоў расліннага і жывёльнага свету. Ніколі раней у імкненні як мага больш канкрэтызаваць месца дзеяння не адлюстроўвалася столькі садоў і архітэктурных збудаванняў^[65].

Пераменамі былі закрануты не толькі форма, але і змест. Упершыню фараон малюецца не як бог, а як чалавек, у паўсядзённай абстаноўцы, акружаны сваімі роднымі, прычым робіцца акцэнт на адносінах паміж членамі сям’і, асновай якіх служыць любоў^[65].

Знаходкі, зробленыя экспедыцыяй Борхарта, далі магчымасць вывучыць метады работы скульптараў Ахетатона. Каб выканаць чый-небудзь партрэт, майстар здымаў з партрэтаванага маску, з якой выконвалася адліўка. Ён падвяргаў адліўку апрацоўцы, выдаляючы ўсё непатрэбнае і прапрацоўваючы дэталі. Калі вынік атрымліваўся нездавальняючым, выконвалася новая адліўка. Такім чынам, працуючы над серыяй адлівак, скульптар ствараў ўзор для каменнай статуі^[2]:58.

Скульптуры з майстэрні Тутмоса адрозніваюцца і ад твораў фіванскай імперыі, і ад «архаізму» Амарна^[2]:60. Усе знойдзеныя ў ёй прадметы выкананы з высокім майстэрствам, тым не менш бюст Неферціці з’яўляецца найбольш выбітнай працай з майстэрні скульптара Тутмоса. Гэта адзіны размаляваны малюнак «абсалютнай завершанасці»^[66] лічыцца шэдэўрам старажытнаегіпецкага мастацтва. Вапняковы бюст пераўзыходзіць па сваім выкананні не толькі статуі ўсіх астатніх эпох у гісторыі Старажытнага Егіпта, але і іншыя выявы, рэльефы, статуі амарнскага перыяду. У адрозненне ад выяў фараона, царыцы і іх дзяцей пачатку амарнскага перыяду, бюст Неферціці ў натуральную велічыню з сіметрычнымі прапорцыямі вырабляе ўражанне гармоніі, мяккай жаноцкасці. Гэты партрэт сваімі элегантнымі лініямі бліжэй да сучасных топ-мадэляў, чым да ідэалу з пункту гледжання старажытных егіпцян, якія адлюстроўвалі жанчын з круглявымі і поўнымі тварамі^[43].

У Старажытным Егіпце, як правіла, пры стварэнні скульптурнай выявы чалавека галава і цела выконваліся асобна і з розных матэрыялаў^[5]:8. На бюсце Неферціці адсутнічаюць якія-небудзь сляды таго, што ён прызначаны для складовай статуі царыцы (напрыклад, няма так званых «шыпоў» для злучэння).

• 
  «Неферціі ва ўзросце».
  Берлин, № 21263, вапняк, вышыня 40 см
• 
  «Манумент».
  Берлін, № 21358, граніт, вышыня 23 см
• 
  «Ідэалізаваная выява».
  Берлін, № 21300, вапняк, вышыня 50 см
• 
  «Ідэалізаваная выява» (незавершаная).
  Берлин, № 21352, вапняк, вышыня 29,8 см
• 
  «Прыгажуня».
  Берлін, № 21220, кварцыт, вышыня 30 см

У шэрагу іншых выяў царыцы гэтая праца з’яўляецца ўнікальнай. Даратэя Арнольд адрознівае пяць тыпаў партрэтных скульптураў царыцы: The Definite Image — «Ідэалізаваная выява» (Берлін, № 21300 и № 21352), The Ruler — «Валадарыня» (Егіпецкі музей Каіра, JE 45547), The Beauty — «Прыгажуня» (Берлін, № 21220), Nefertiti in Advanced Age — «Неферціці ва ўзросце» (Берлін, № 21263) і The Monument — «Манумент» (Берлін, № 21358). Як і іншыя егіптолагі, Даратэя Арнольд лічыць, што бюст Неферціці (№ 21300) ставіцца да ідэалізаваных выяў^[42]:65—83.

Рольф Краўс адзначае, што «ні адзін чалавечы твар не мае гэтакіх матэматычна дакладных прапорцый. Гэты партрэт — ідэалізаваная выява Неферціці»^[59]. Гісторыкі мастацтва пастаянна падкрэсліваюць поўную сіметрыю бюста. Падбародак царыцы, рот, нос, урэй на галаўным уборы ляжаць дакладна на цэнтральнай восі асобы. Аднак гэта тычыцца толькі твару: так, левы бок кароны трохі шырэй правага, а правае плячо крыху больш левага^[42]:68. Тое, што абодва бакі твару цалкам аднолькавыя становіцца відавочным у люстраным адлюстраванні^[67]. Бюст царыцы займае ў мастацтве Амарны бачнае месца, паколькі адрозніваецца ад папярэдніх выяў сваёй яскравай «лічбавай» сістэмай. Нягледзячы на тое, што захаваліся шматлікія рэльефы, бюсты, статуі, якія паказваюць Неферціці, як яна выглядала на самай справе, невядома^[8].

Спрэчкі і патрабаванні вяртання бюста

Першае патрабаванне вярнуць бюст Неферціці ў Егіпет паступіла адразу пасля яго з’яўлення ў экспазіцыі Новага музея ў 1924 годзе^{[6]:26, 83}, тым самым пацвердзіўшы горшыя меркаванні асцярожнага Людвіга Борхарта^{[заўв 7]}. Французскі егіптолаг П’ер Лако  (англ.), пераемнік Гастона Масперо на пасадзе дырэктара егіпецкай Службы старажытнасцей і Каірскага егіпецкага музея, настойваў на неадкладным вяртанні бюста, і егіпецкі ўрад падтрымаў яго патрабаванні. П’ер Лако не аспрэчваў справядлівасць размеркавання знаходак нямецкай экспедыцыі, аднак хадайнічаў аб вяртанні, кіруючыся «маральнымі матывамі». Даследнікі адзначаюць, што Лако пасля вайны быў настроены супраць немцаў^[6]:83. Гісторыя набыцця бюста Неферціці нямецкім бокам паслужыла адной з падстаў для прыняцця праекта новага закона, прапанаванага Лако, які прадугледжваў перадачу ўсіх унікальных па сваіх мастацкіх якасцях археалагічных знаходак Егіпту^[10]:104. У наступным годзе Людвігу Борхарту адмовілі ў ліцэнзіі на раскопкі ў Егіпце^[6]:83.

Пасля візіту Лако ў Берлін у 1929 годзе дырэктар берлінскага Егіпецкага музея Генрых Шэфер  (ням.) выказаў гатоўнасць вярнуць бюст ў Егіпет. Ідэю вяртання бюста Неферціці на радзіму падтрымаў і сам Джэймс Сіман, які падарыў бюст Неферціці берлінскаму музею ў 1920 годзе. Егіпет прапанаваў годную кампенсацыю — статуі Ранафера (Старажытнае царства) і Аменхатэпа, сына Хапу, які сядзіць (Новае царства), а таксама на выбар ілюстраваную кнігу мёртвых ці вялікі старажытнаегіпецкі саркафаг^[6]:84. Міністэрства навукі, мастацтва і народнай адукацыі Германіі прыняло гэтую прапанову, але гэта рашэнне выклікала незадаволенасць сярод берлінцаў. У 1930 годзе пад ціскам грамадскасці новы міністр культуры Прусіі Адольф Грыме  (руск.) адмовіўся ад гэтай здзелкі^{[6]:85[10]:110—111}.

У наступны раз ініцыятыву вярнуць бюст Неферціці на радзіму праявіла сама Германія. У 1933 годзе прэм’ер-міністру Прусіі Герману Герынгу прыйшла ідэя падарыць бюст Неферціці Егіпту ў гонар гадавіны каранацыі караля Фуада I, і 9 кастрычніка ён запытаў меркаванне дырэктара музея Генрыха Шэфера па гэтым пытанні. Канчатковае рашэнне заставалася за рэйхсканцлерам Адольфам Гітлерам, які па легендзе ў сувязі з гэтай справай нават пабываў у Егіпецкім музеі. Рэйхсміністр Ёзэф Гебельс нібыта падтрымаў план Герынга з прапагандысцкіх меркаванняў і 9 сакавіка 1934 года на сумесным абедзе з Гітлерам выказаўся на карысць вяртання бюста. Тым не менш, Гітлер ў 1935 году канчаткова адмовіўся ад гэтага плана. Пасля адстаўкі актыўнага прыхільніка вяртання Шэфера ў тым жа годзе пытанне больш не ўздымалася^[10]:111. Па ўспамінах пасла Германіі ў Егіпце Эберхарда фон Шторэра  (руск.), Гітлер планаваў ў будучыні ўзвесці новы вялікі музей пад калекцыю старажытнаегіпецкага мастацтва з асобнай залай выключна для Неферціці^[6]:85.

Пасля Другой сусветнай вайны

У 1945 году пра свае прэтэнзіі на бюст Неферціці, які апынуўся ў Амерыканскай зоне акупацыі Германіі, заявілі прадстаўнікі ўладаў у Савецкай зоне. Усходняя Германія лічыла сябе незаконна пазбаўленай перамешчаных падчас вайны экспанатаў са збору Дзяржаўных музеяў Берліна і патрабавала вяртання твораў мастацтва і культурных каштоўнасцей па месцы знаходжання да вайны ў адпаведнасці з так званым «прынцыпам паходжання». Заходнія саюзнікі спасылаліся на агульнагерманскае заканадаўства і не згаджаліся перадаць ва Усходнюю зону бюст Неферціці і іншыя культурныя аб’екты са збору Дзяржаўных музеяў, якія ў канчатковым рахунку размясціліся ў Заходнім Берліне^[68].

Па заканчэнні Другой сусветнай вайны аб сваёй зацікаўленасці ў нямецкіх культурных каштоўнасцях заявіла адразу некалькі амерыканскіх музеяў. Нью-Ёркскі Метраполітэн-музей спрабаваў атрымаць бюст Неферціці на выстаўку, аднак яго вываз у ЗША быў прадухілены кіраўніком Цэнтральнага зборнага пункта Вісбадэна капітанам Уолтарам Фармерам^{[6]:85, 87}. Пасля выстаўкі 1946 года ў Вісбадэнскім музеі, дзе бюст Неферціці дэманстраваўся разам з іншымі творамі мастацтва, Егіпет зноў запатрабаваў вярнуць бюст Неферціці на радзіму, дзе скульптурны партрэт планавалася размясціць у Каірскім егіпецкім музеі. ЗША і Егіпет правялі з гэтай нагоды адпаведныя перамовы. Вывучыўшы пытанне, улады Амерыканскай зоны акупацыі заключылі, што бюст Неферціці не з’яўляецца часткай культурных каштоўнасцей, выкрадзеных нацыстамі, быў прывезены ў Берлін у 1913 годзе «на законных падставах» і не падлягае вяртанню ў Егіпет. У 1947 годзе ў прэсе з’явілася паведамленне, што бюст Неферціці застаецца ў Германіі^[69]. Тым не менш, канфлікт з нагоды правоў уласнасці на скульптуру паміж Егіптам і Германіяй не вычарпаны і па цяперашні час.

26 мая 2003 года бюст Неферціці на час здабыў цела дзякуючы мастацкай акцыі Андраша Галіка (венг.: András Gálik) і Балінта Хаваша (венг.: Bálint Havas). Выкарыстоўваючы ў якасці мадэлі скульптуру той жа эпохі з музея ў Шарлотэнбургу, венгерскія мастакі стварылі бронзавае цела для «самай знакамітай берлінкі». Працэс уз’яднання бюста з целам быў зняты на відэа для паказу на Венецыянскай біенале. Як запэўніваў дырэктар музея Дзітрых Вільдунг, былі прыняты ўсе меры засцярогі на той час, калі бюст пакінуў сваё звычайнае месца, а на здымках за выключэннем мастакоў прысутнічала ўсяго некалькі чалавек з музейнага персаналу^[70]. Тым не менш, гэтая мастацкая акцыя выклікала абурэнне ў егіпцян. Міністр культуры Егіпта Фарук Хусні  (англ.) ахарактарызаваў яе як вар’яцкую ідэю, абразлівую для гісторыі краіны. Інцыдэнт паслужыў для Егіпта чарговай нагодай запатрабаваць звароту скульптуры, якая ў Берліне нібыта падвяргаецца небяспецы^[71].

У ліпені 2005 года ў сувязі з плануемым адкрыццём двух новых музеяў у Егіпце Захі Хавас, у той час генеральны сакратар Вышэйшага савета Егіпта па старажытнасцям, накіраваў ліст кіраўніку сектара культуры ЮНЕСКА Муніру Бушэнакі  (англ.) з патрабаваннем аказаць дапамогу ў справе вяртання на радзіму пяці егіпецкіх помнікаў гісторыі і культуры: Разецкага каменя з Брытанскага музея, бюста Неферціці з берлінскага Егіпецкага музея, Дэндэрскага задыяку з Луўра, бюста Анхафа з Бостанскага музея вытанчаных мастацтваў  (руск.) і статуі Хеміуна  (руск.) з Музея Ромера і Пеліцэуса  (укр.) ў Гільдэсгайме^[72].

У 2012 годзе ў будаваным Егіпецкім музеі ў Гізе планавалася правядзенне выстаўкі твораў мастацтва Старажытнага Егіпта з усяго свету і меркавалася, што бюст Неферціці стане яе галоўнай славутасцю. Нямецкі бок палічыў за лепшае нават на час не расставацца са скульптурай, якая з’яўляецца найважнейшым экспанатам Егіпецкага музея, з боязі пашкодзіць яе падчас перавозкі. Згодна з праведзеным даследаваннях у порыстым вапняку бюста Неферціці маецца некалькі паражнін, у сувязі з чым існуе верагоднасць яго разбурэння падчас транспарціроўкі. Захі Хавас настойваў на тым, што скульптуру можна перавезці ў Егіпет у цэласці і захаванасці, адпрэчваў чуткі пра тое, што пасля выстаўкі Егіпет адмовіцца вярнуць бюст, а ў адваротным выпадку абяцаў даказаць, што скульптура была вывезена з Егіпта ў Германію незаконна^[73]. Спасылаючыся на падзеі 2011 года, калі натоўп штурмаваў Каірскі музей^{[заўв 8]}, нямецкі бок таксама выказаў асцярогу, што ў Егіпце бюст Неферціці можа напаткаць лёс Баміянскіх статуй Буды^[75].

Копіі бюста

Гіпсавая копія бюста. Выставачная зала майстэрні гіпсавых формаў, Берлін

Размаляваная копія бюста. Разэнкрэйцарскі музей  (англ.), Сан-Хасэ, Каліфорнія

У пачатку 1920-х гадоў Егіпецкі музей замовіў скульптару Ціне Хаім-Венчар  (руск.) копіі з некаторых сваіх экспанатаў, у тым ліку і з партрэта царыцы. Па сведчанні Ганса Густава Гютэрбока  (ням.)^{[заўв 9]}, каб пазбегнуць пашкоджання бюста злепак з яго не рабіўся: Хаім выконвала рэпліку па вымярэннях, якія яна здымала з арыгінала^[10]:97.

У 1925 году Рыхард Енер (ням.: Richard Jenner) выконваў рэстаўрацыю вушэй і рэшткаў урэя  (руск.) на бюсце і пачаў працу па вырабе першай копіі ў майстэрні гіпсавых формаў, найстарэйшай установе ў складзе Дзяржаўных музеяў Берліна, дзе з 1819 года ствараюць дакладныя копіі важных экспанатаў берлінскіх і еўрапейскіх музеяў^[76]. У якасці матэрыялу выкарыстоўваецца высакаякасны гіпсавы алебастр. Выраб копій бюста ажыццяўляецца з дапамогай майстар-копіі, а самі копіі па ўсіх памерах адпавядаюць арыгіналу^[77].

У Джэймса Сімана была копія бюста Неферціці, якая і сёння, верагодна, знаходзіцца ва ўласнасці яго нашчадкаў^{[10]:94, 119}. Імператар Вільгельм II як патрон Германскага ўсходняга таварыства атрымаў другую копію (з двума вачыма) у падарунак. У 1918 годзе, выпраўляючыся ў выгнанне, ён забраў яе з сабой у Нідэрланды^[78]. Гэтая копія і сёння знаходзіцца ў маёнтку Дорн  (руск.), дзе жыў Вільгельм^[10]:119. Яна дэманстравалася ў 2010 годзе на выставе «Гісторыя і прыгоды археалогіі» у Рурскім музеі  (ням.) у Эсэне і ў 2011 годзе на выстаўцы «Сісі і Вільгельм II — імператары на Корфу» ў Лейдэнскім Дзяржаўным музеі старажытнасцей  (англ.) у Нідэрландах^[79].

Лічыцца, што Гітлер таксама з’яўляўся ўладальнікам адной або некалькіх дакладных копій скульптуры. Згодна з гэтай версіі, адной з іх нібыта планавалася ўпотай падмяніць арыгінал пры вяртанні ў Егіпет^[77], а сам арыгінал у такім выпадку застаўся б ва ўласнай прыватнай калекцыі Гітлера^[80]. У 2007 годзе версію пра існаванне гітлераўскай копіі бюста расследаваў нямецкі тэлевізійны канал ZDF  (руск.). У дакументальным фільме была выкладзена гіпотэза няйкага маёра Эдцарда Фолькерса, па загадзе якога ў красавіку 1945 года бюст Неферціці нібыта быў канфіскаваны са сховішча ў Берлінскім заапарку і ў скрыні пад нумарам 28 адпраўлены ў Меркерс, куды ён прыбыў ужо пад нумарам 34. Гэтая блытаніна з нумарацыяй паслужыла для некаторых падставай сумнявацца ў сапраўднасці бюста Неферціці, які захоўваецца цяпер у Новым музеі. Версія маёра пра падмену бюста копіяй поўная супярэчнасцяў, паколькі яго сцвярджэнні, па-першае, не супадаюць з дадзенымі пратаколаў, паводле якіх бюст на той момант ужо быў дастаўлены ў саляную шахту ў Цюрынгіі, а па-другое, загад аб адпраўцы мастацкіх каштоўнасцяў у шахту аддаваў сам Гітлер^[77].

У канцы 1960-х была выраблена форма для ліцця на аснове фотаграмметрычных дадзеных, якая, аднак, была недастаткова дакладная і дапрацоўвалася рэстаўратарам Іахімам Людке для вырабу максімальна дакладных копій^[10]:120. Для выяўлення праблем, якія маглі б паўстаць пры транспартоўцы бюста з Шарлотэнбурга, яго копіі, выкананыя па гэтай форме, былі першымі перавезены ў Стары музей на Музейны востраў. Адна з іх была ўстаноўлена ў экспазіцыі для ацэнкі ўражання, якое будзе вырабляць партрэт Неферціці на новым месцы^[81].

У 2011 годзе бюст Неферціці быў вымераны 3D-сканарам, які дазваляе ажыццяўляць прайграванне з дакладнасцю да сотай долі міліметра. На аснове гэтых вымярэнняў майстэрня гіпсавых формаў вырабіла асаблівую абмежаваную серыю копій у колькасці 100 штук^[82].

Гіпотэзы пра фальсіфікацыю

У пачатку 1980-х распаўсюдзіўся міф, быццам Людвіг Борхарт замовіў бюст царыцы, закапаў яго, а затым 6 снежня 1912 года «выявіў». Нібыта Борхарт гэтай знаходкай меў намер вырабіць ўражанне на высокапастаўленых наведвальнікаў раскопак, сярод якіх быў саксонскі прынц Іаган Георг  (руск.) з жонкай^[10]:92.

На думку Рольфа Краўса, пры адпаведнай інтэрпрэтацыі фактаў, здаецца, усё пацвярджае гэтую гіпотэзу: Борхарт відавочна хацеў атрымаць бюст пры размеркаванні, а пазней хаваў яго ад шырокай публікі. Археолагам ужо былі вядомыя амарнскія пігменты і тэарэтычна іх можна было выкарыстоўваць пры падробцы. Борхарт ведаў пра фальсіфікацыі з ужываннем сапраўдных пігментаў, ён пісаў пра гэта праз шмат гадоў, у 1930 годзе. Аднак, падкрэслівае Краўс, даследаванне бюста ў 1987—1988 гадах паказала, што для яго вырабу выкарыстоўвалася вапнава-гіпса-ангідрытавая сумесь, тыповая для амарнскіх скульптур. Склад сумесі ў 1912 годзе не быў вядомы, каб падрабіць яе, трэба было правесці яе хімічны аналіз, Борхарт жа не меў такой магчымасці. У 1988 году Краўс адзначаў, што для канчатковага высвятлення пытання неабходна вывучэнне іншых вядомых скульптурных партрэтаў царыцы з Амарны. Ён паказаў таксама і на тую акалічнасць, што публікацыі пра сам бюст з яго мастацтвазнаўчым аналізам на той момант былі нешматлікія і няпоўныя^{[10]:92, 93}.

Швейцарскі гісторык культуры Анры Шцірлін  (руск.) у апублікаванай у сакавіку 2009 года кнізе «Бюст Неферціці — падман егіпталогіі?» (фр.: Le Buste de Néfertiti, une imposture de l’égyptologie?) сцвярджаў, што партрэт Неферціці быў створаны толькі ў пачатку XX стагоддзя. На думку Шцірліна Людвіг Борхарт замовіў бюст для дэманстрацыі на ім знойдзеных пры раскопках караляў або для эксперыменту са старажытнымі пігментамі^[83], а не з мэтай ўвесці каго-небудзь у зман. У абарону гэтай тэорыі Шцірлін звярнуў увагу на тое, што ў левай вачніцы, па прызнанні самога Борхарта, адсутнічалі якія-небудзь сляды клею і спецыяльнай апрацоўкі асновы для мацавання ўкладкі, якая перадавала радужку. Укладка левага вока не страчаная, яе не было першапачаткова^[84]. У старажытнаегіпецкіх скульптурах вочы не маглі адсутнічаць, старажытныя егіпцяне лічылі, што партрэтная статуя павінна быць дакладнай выявай чалавека. У адваротным выпадку двайнік памерлага («ка») не ўселіцца ў яе і для яго замагільнае жыццё не будзе шчасным^[85][86]. Стварэнне падобнай выявы нават у якасці выключна скульптурнай мадэлі, якая ніколі не пакідала сцен майстэрні, расцэньвалася б у Старажытным Егіпце як цяжкая правіна, а майстар, які дапусціў скажэнне вобразу царыцы, падвергнуўся б пакаранню. Акрамя таго, у мастацтвазнаўстве адсутнічаюць звесткі аб якіх-небудзь яшчэ старажытнаегіпецкіх выявах, у якіх бы адно вока адсутнічала першапачаткова, а не было пашкоджана пасля. Па здагадцы Шцірліна, скульптар пачатку XX стагоддзя, які стварыў падроблены партрэт царыцы, у спешцы не паспеў вырабіць укладку для левага вока. Бюст на раскопках заўважылі высокапастаўленыя госці з саксонскага каралеўскага дома і прынялі яго за арыгінальны Старажытнаегіпецкі твор, а Борхарт не адважыўся паставіць іх у няёмкае становішча сваім прызнаннем^[87]. Шцірлін таксама звяртаў увагу на тое, што плечы скульптуры абрэзаны па ключыцы вертыкальна, тады як старажытныя егіпцяне заўсёды абрэзалі бюсты гарызантальна, пакідаючы ім плечы.

Незалежна ад Анры Шцірліна нямецкі пісьменнік Эрдаган Эрчыван  (ням.) паставіў пад сумнеў сапраўднасць бюста Неферціці^[88]. На яго думку мадэллю для бюста стала жонка Людвіга Борхарта, і таму ён палічыў за лепшае трымаць бюст «пад спудам»^[83].

Былы дырэктар Егіпецкага музея Берліна Дзітрых Вільдунг назваў тэорыю Шцірліна «без сумневу, няправільнай»^[89] і адзначыў, што на бюсце не знойдзена ніводнага следу сучасных матэрыялаў. Такая ідэальная падробка ў часы Борхарта была немагчымай^[28].

Куратар Базельскага музея старажытнасцей  (руск.) Андрэ Візэ у адным з інтэрв’ю заявіў аб безгрунтоўнасці абвінавачванняў у падробцы і назваў дадзеныя здагадкі неабгрунтаванымі і не годнымі даверу. Бюст неаднаразова даследаваўся, вынікі ўсіх аналізаў, рэнтгенаўскіх даследаванняў і абставіны знаходкі паказваюць на яго сапраўднасць. Пігменты адназначна выраблены ў старажытнасці, у той час як гіпс і камень з’яўляюцца так званымі «старымі» матэрыяламі, узрост якіх вызначыць немагчыма. На думку Візэ, вырашальнае значэнне мае той факт, што разам з бюстам Неферціці быў знойдзены амаль ідэнтычны яму бюст Эхнатона. Для таго, каб падрабіць бюст Неферціці, трэба было бачыць бюст Эхнатона^[90].

Захі Хавас таксама адмаўляе тэорыю Шцірліна, заяўляючы, што Шцірлін не гісторык, і яго здагадкі пра падробку бюста з’яўляюцца фантазіяй у чыстым выглядзе. З нагоды вертыкальна абрэзаных плячэй Хавас адзначае, што пры Эхнатоне ў мастацтве склаўся новы, так званы «амарнскі стыль». Хавас не згодны са сцвярджэннем Шцірліна пра тое, што адсутнасць вока ў вачніцы абражала старажытных егіпцян. На яго думку, бюст быў выраблены з двума вачыма, аднак левы быў пазней згублены^[47].

Штэфан Зіман таксама адхіліў версіі пра падробку бюста Неферціці. Услед за Рольфам Краўсам ён адзначыў, што пры стварэнні бюста выкарыстоўвалася так званая амарнская гіпса-ангідрытавая сумесь з часціцамі вапняка, склад якой у 1912 годзе быў яшчэ невядомы^{[заўв 10]}, а падробка без ведання складу сумесі немагчымая^[29].

Культурнае значэнне

З часу першай выстаўкі, якая прайшла ў 1924 годзе, бюст Неферціці займае асаблівае месца ў музейнай культуры Берліна і прыцягвае ўвагу шматлікіх наведвальнікаў. Цікавасць да Старажытнага Егіпта, яго культуры і гісторыі выклікала адкрыццё Говардам Картэрам у 1922 году грабніцы  (руск.) Тутанхамона, прызнанае адной з вырашальных і найбольш вядомых падзей у егіпталогіі. З усіх знойдзеных на дадзены момант прадметаў мастацтва Старажытнага Егіпта бюст Неферціці можна параўнаць хіба што з залатой маскай Тутанхамона  (англ.)^[91].

Гэтаму партрэта Неферціці газеты і часопісы надавалі не менш увагі, чым вядомым «папулярным асобам  (руск.)» і «дзяўчатам з вокладкі». Для жанчын у пачатку 1920-х, у пару росквіту «егіптаманіі», ён стаў іконай стылю, і яны капіявалі «макіяж» царыцы^[59][92]. У знакамітым фільме «Нявеста Франкенштэйна  (руск.)» (1935) валасы гераіні, якую грала Эльза Ланчэстэр  (руск.), выкладзеныя ў форме «кароны» Неферціці^[93].

Бюст Неферціці з’яўляецца ў першых кадрах кліпа на песню Майкла Джэксана Remember the Time  (руск.) 1990 года, старажытнаегіпецкая царыца ў выкананні Іман  (руск.) носіць пазнавальны галаўны ўбор, хоць яе мужа ў кліпе завуць Рамзесам.

У прэсе за «Неферціці» замацавалася званне найвядомай або найпрыгажэйшай «жыхаркі Берліна». З кастрычніка 2014 года ў берлінскім Фрыдрыхштатпаласце  (руск.) ідзе футурыстычнае рэвю The Wyld, дзе Неферціці з’яўляецца ў вобразе, які нагадвае знакаміт скульптурны партрэт^[94].

Выява бюста змешчана на сцягу і гербе мухафазы Эль-Мінья  (руск.).

Заўвагі

1. фр.: Service d’Antiquités Égyptiennes, таксама фр.: Département d’Antiquités, цяпер Вышэйшы савет старажытнасцяў
2. фр.: à moitié exacte
3. англ.: Central Art Collecting Point
4. На 2009 год левае вока не было дэталёва даследавана
5. З гэтай нагоды ў археолагаў ёсць розныя здагадкі: Герман Шлёгль  (руск.) лічыць, што Неферціці памерла ў 13-ы год праўлення^[50]; а Марк Габальд  (англ.), што яна яшчэ жыла ў 17-ы год праўлення Эхнатона і памерла незадоўга да яго смерці^[51].
6. Гэты пігмент можна было атрымаць з сумесі кальцыту, малахіту ці азурыту і кварцавага пяску  (руск.).
7. У 1925 годзе егіпецкія ўлады адмовілі Людвігу Борхарту ў дазволе на вядзенне раскопак у Егіпце.
8. 28 студзеня 2011 года быў разрабаваны музейны магазін, некалькі чалавек трапілі ў будынак самога музея. Каб перагарадзіць шлях рабаўнікам, пратэстоўцы ўтварылі жывы ланцуг вакол музея і перашкодзілі вынесці экспанаты тым, хто прабраўся ў залы экспазіцыі праз вокны на даху. Праз два дні Захі Хавас паведаміў, што было разбіта каля сямідзесяці артэфактаў, пашкоджана статуя Тутанхамона на пантэры, аднак усё можа быць адрэстаўравана^[74].
9. Густаў Гютэрбок — вядомы пасля хетолаг, сын члена Германскага ўсходняга таварыства Бруна Гютэрбока  (руск.). Падлеткам разам з бацькамі ён пабываў у музейнай майстэрні, дзе працавала Хаім.
10. Хімічны аналіз праведзены ў 1986 годзе.

Крыніцы

1. http://www.smb-digital.de/eMuseumPlus?service=direct/1/ResultLightboxView/result.t1.collection_lightbox.$TspTitleImageLink.link&sp=10&sp=Scollection&sp=SfieldValue&sp=0&sp=0&sp=3&sp=Slightbox_3x4&sp=0&sp=Sdetail&sp=0&sp=F&sp=T&sp=2 Праверана 6 снежня 2018.
2. Матье М. Во времена Нефертити. — Л., М.: Искусство, 1965.
3. Афанасьева В., Луконин В., Померанцева Н. Малая история искусств. Искусство Древнего Востока. — М: Искусство, 1976. — С. 306.
4. Всеобщая история архитектуры. 1966—1977 / Под редакцией О. Х. Халпахчьяна (ответственный редактор), Е. Д. Квитницкой, В. В. Павлова, А. М. Прибытковой. — Второе издание, исправленное и дополненное. — Ленинград; Москва: Издательство литературы по строительству, 1970. — Т. 1 : Архитектура древнего мира. — С. 97.
5. Dietrich Wildung. Die Büste der Nofretete. Ägyptisches Museum und Papyrussammlung, Berlin // Vernissage Meisterwerke. — Heidelberg: Vernissage-Verlag, 2009. — ISSN 1867-6391.
6. Carola Wedel. Nofretete und das Geheimnis von Amarna. — Mainz am Rhein: Verlag Philipp von Zabern, 2005. — ISBN 3-8053-3544-X.
7. Borchardt Ludwig, Ricke Herbert. Die Wohnhäuser in Tell el-Amarna / Hrsg. Deutsche Orient-Gesellschaft in Zusammenarbeit mit dem Deutschen Archäologischen Institut. — Kairo, Mann, Berlin: Verlag Philipp von Zabern, 1980. — ISBN 3-7861-1147-2.
8. Friederike Seyfried. Die Büste der Nofretete — Dokumentation des Fundes und der Fundteilung 1912/1913 // Jahrbuch Preußischer Kulturbesitz. — 2010. — Bd. 46. — S. 161. — 133–202 S.
9. Матье М. Искусство Древнего Египта. — 1958. — С. 380—381.
10. Rolf Krauss. 1913—1988: 75 Jahre Büste der NofretEte — Nefret-iti in Berlin // Jahrbuch Preußischer Kulturbesitz. — 1988. — Bd. 24. — S. 87-124.
11. Friederike Seyfried. Die Büste der Nofretete — Dokumentation des Fundes und der Fundteilung 1912/1913 // Jahrbuch Preußischer Kulturbesitz. — 2010. — Bd. 46. — S. 196. — 133–202 S.
12. Nofretete. Eine deutsch-französische Affäre 1912–1931 / Bénédicte Savoy (Hrsg.). — Wien/Köln/Weimar: Böhlau, 1992. — S. 31. — ISBN 978-3-412-20811-0.
13. Why Nefertiti went to Berlin (нявызн.). KMT — A Modern Journal of Ancient Egypt. (англ.)
14. Krimi um die Königin (нявызн.)(недаступная спасылка). Der Spiegel. Архівавана з першакрыніцы 22 снежня 2015. Праверана 29 снежня 2016. (ням.)
15. "Archaeological Controversy: Did Germany Cheat to Get Bust of Nefertiti?". Der Spiegel. 10 February 2009. Праверана 17 November 2009.
16. Montet P. Isis ou a la recherche de l'Egypte ensevelie. — Paris, 1956. — P. 128—129.
17. The Bust of Nefertiti: A Chronology (нявызн.)(недаступная спасылка). "Nefertiti travels" campaign website. CulturCooperation (2007). Архівавана з першакрыніцы 8 сакавіка 2016. Праверана 22 November 2009.
18. Nofretete in Berlin: Eine Chronologie (нявызн.)(недаступная спасылка). Nofretete geht auf Reisen. Архівавана з першакрыніцы 11 верасня 2015. Праверана 29 снежня 2016. (ням.)
19. Siehr 2006, p. 115.
20. "Nofretete. Ihr zweites Gesicht". Der Tagesspiegel. 2007-07-25. (ням.)
21. Paterson Tony (17 October 2009). "Queen Nefertiti rules again in Berlin's reborn museum". The Independent. London. Праверана 15 November 2009.
22. Pommereau Isabelle de (2 November 2009). "Germany: Time for Egypt's Nefertiti bust to go home?". The Christian Science Monitor. Праверана 15 November 2009.
23. Nofretete darf nicht mehr fotografiert werden (нявызн.). Berliner Morgenpost. (ням.)
24. Hermann A. Schlögl. Das Alte Ägypten. Geschichte und Kultur von der Frühzeit bis zu Kleopatra. — München: C. H. Beck, 2006. — S. 225. — ISBN 3-406-54988-8.
25. Власов В. Нефертити, Нефр-эт // Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства: В 10 т. — Спб.: Азбука-классика, 2007. — Т. 6. — 221 с.
26. Breger 2006, p. 285.
27. Anthes Rudolph. Nofretete — The Head of Queen Nofretete. — Gebr. Mann, 1961. — P. 6.
28. Rätselraten um Königin Nofretete (ням.)(недаступная спасылка). Berliner Morgenpost (7 мая 2009). Архівавана з першакрыніцы 1 мая 2015. Праверана 8 снежня 2014.
29. Streit um die schweigsame Schönheit (ням.). Spiegel-online (15 мая 2009). Праверана 8 снежня 2014.
30. Pupille im Speicher (ням.). Der Spiegel (12 мая 1997).
31. Borchardt Ludwig. Tagebucheintrag zur Auffindung der Nofretete-Büste. Ägyptisches Museum Berlin, Inventar-Nr. 21357.
32. Berlin, Ägyptisches Museum der Staatlichen Museen Berlin Preußischer Kulturbesitz: Nofretete — Echnaton. — Zabern, Mainz, 1976, Nr. 80
33. Nr. 767: Büste der Königin Nofretete // Ausstellungskatalog Ägyptisches Museum. — Berlin, 1967. — S. 71.
34. Janson Horst Woldemar, Janson Anthony F. (2003). History of art: the Western tradition. Prentice Hall PTR. ISBN 978-0-13-182895-7.
35. Tyldesley Joyce. Mythos Ägypten. Die Geschichte einer Wiederentdeckung.
36. Рубинштейн Р., Шуринова Р. Изобразительное искусство и архитектура // Культура Древнего Египта / Отв. ред. И. С. Кацнельсон. — Москва: Наука, 1976. — С. 396.
37. Wedel Carola. Nofretete und das Geheimnis von Amarna.
38. Cyril Aldred. Akhenaten and Nefertiti. — New York: The Brooklyn Museum, 1973. — С. 55.
39. Мерцалова М. Костюм разных времён и народов. — М.: Академия моды, 1993. — Т. 1. — С. 12.
40. Пар.: Carter No. 256,4,0 (дыядэма), The Griffith Institute: Tutankhamun: Anatomy of an Excavation
41. Settgast Jürgen. Ausstellungskatalog Nofretete — Echnaton, Nr. 81
42. Dorothea Arnold. The Royal Women of Amarna. Images of Beauty from Ancient Egypt. — New York: The Metropolitan Museum of Art, 1996. — ISBN 0-87099-816-1.
43. Arts and Humanities Through The Eras: Ancient Egypt (2675 B.C.E.—332 B.C.E.) / Bleiberg, Edward (ed.). — Thomson Gale, 2005. — P. 303.
44. Камилла Палья. Рождение западного взгляда // Личины сексуальности = Sexual Personae. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006. — ISBN 5-9709-0190-3.
45. Reeves Nicholas. Faszination Ägypten. — Frederking & Thaler, 2001. — S. 134.
46. Власов В. Нефертити, Нефр-эт // Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства: В 10 т. — Спб.: Азбука-классика, 2007. — Т. 6. — С. 222.
47. Swiss art historian claims Nefertiti bust a fake (англ.). Al Arabiya (9 мая 2009). Праверана 6 красавіка 2015.
48. Amarna-Ausstellung. Nofretete: Fest für eine Göttin (ням.). Der Tagesspiegel. Праверана 20 сакавіка 2015.
49. Streit um die schweigsame Schönheit (ням.). Spiegel-online (15 мая 2009). Праверана 24 снежня 2014.
50. Hermann A. Schlögl. Das Alte Ägypten. Geschichte und Kultur von der Frühzeit bis zu Kleopatra. — München: C. H. Beck, 2006. — S. 238. — ISBN 3-406-54988-8.
51. Das Geheimnis des goldenen Sarges. Echnaton und das Ende der Amarnazeit / Alfred Grimm, Sylvia Schoske (Hrsg.). — München, 2001. — S. 20. — ISBN 3-87490-722-8.
52. Tyldesley Joyce. Ägyptens Sonnenkönigin. Biographie der Nofretete. S. 291.
53. Золотов Ю. Аналитическая химия: проблемы и достижения. — Москва: Наука, 1992. — С. 116.
54. H. G. Wiedemann, G. Bayer. The bust of Nefertiti
55. The bust of Nefertiti / H. G. Wiedemann, G. Bayer
56. Ваганов П. Физики дописывают историю. — Л.: Издательство ЛГУ, 1984. — С. 162—163.
57. Золотов Ю. Аналитическая химия: проблемы и достижения. — М.: Наука, 1992. — С. 116.
58. Rolf Krauss. 1913—1988: 75 Jahre Büste der NofretEte — Nefret-iti in Berlin // Jahrbuch Preußischer Kulturbesitz. — 1991. — Bd. 28. — S. 148–150.
59. Die Schöne vom Nil (ням.)(недаступная спасылка). National Geographic (1 красавіка 2001). Архівавана з першакрыніцы 23 красавіка 2015. Праверана 31 сакавіка 2015.
60. Dietrich Wildung. Einblicke. Zerstörungsfreie Untersuchungen an altägyptischen Objekten // Jahrbuch Preußischer Kulturbesitz. — 1992. — Bd. 29.
61. Nefertiti’s Bust – An Inside View (англ.)(недаступная спасылка). Siemens.com. Архівавана з першакрыніцы 27 снежня 2014. Праверана 26 снежня 2014.
62. Computertomograf gibt geheimnisvolles Inneres der Büste von Nofretete preis National Geographic und Siemens scannen die Büste der altägyptischen Königin (ням.). Siemens.com. Праверана 26 снежня 2014.
63. Das zweite Gesicht der Nofretete. Oktober 2009 (ням.). ZfP-Zeitung 116. Праверана 26 снежня 2014.(недаступная спасылка)
64. Всеобщая история искусств [Текст] : В 6 т. / Ред. коллегия: Б. В. Веймарн [и др.]. — М.: Искусство, 1956. — Т. 1. Искусство Древнего мира. — С. 109—111.
65. Всеобщая история искусств [Текст] : В 6 т. / Ред. коллегия: Б. В. Веймарн [и др.]. — М.: Искусство, 1956. — Т. 1. Искусство Древнего мира. — С. 110.
66. Власов В. Нефертити, Нефр-эт // Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства: В 10 т. — Спб.: Азбука-классика, 2007. — Т. 6. — С. 222.
67. Habicht Michael E. Nofretete und Echnaton. Das Geheimnis der Amarna-Mumien. — Leipzig: Koehler & Amelang, 2011. — S. Abb. XI-a und XI-b. — ISBN 978-3-7338-0381-0.
68. Kleine Anfrage von Evrim Baba: Koloniale Raubkunst; Drucksache 16/10754, vom 9. Mai 2007 (PDF; 280  kB) (ням.). museo-on.de. Праверана 17 студзеня 2015.
69. Eine Königin bleibt. Der berühmteste Kopf aus Stein (нявызн.) (4 студзеня 1947).
70. Nofretete auf eigenen Füßen (ням.). Die Welt. Праверана 23 сакавіка 2015.
71. Kunstaktion mit nackter Nofretete ärgert Ägypter (ням.). Der Tagesspiegel. Праверана 23 сакавіка 2015.
72. Halpern, O. Nefertiti, come home(англ.) // Art news : часопіс. — 2005. — Vol. 104. — № 8. — P. 64. — ISSN 0004-3273.
73. Egypt wants Nefertiti bust; Germans say ‘nein’ (англ.)(недаступная спасылка). The Associated Press (16 мая 2007). Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2011. Праверана 22 снежня 2010.
74. Предварительный отчёт ИКОМ о ситуации в Египте // Музей : часопіс. — 2011. — № 4. — С. 66—67.
75. Auge in Auge mit der Pharaonin (ням.). Frankfurter Allgemeine Zeitung. Праверана 2 снежня 2014.
76. Gipsformerei der Staatlichen Museen zu Berlin Museen und Einrichtungen (ням.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 6 чэрвеня 2012. Праверана 18 лістапада 2014.
77. Die Odyssee der Nofretete: Original und Fälschung (ням.). ZDF terra-x (27 ліпеня 2024). Праверана 24 лістапада 2014.
78. Nofretete für Kaiser Wilhelm (ням.). RP Online (11. Februar 2010.). Праверана 24 лістапада 2014.
79. Sisi en Wilhelm II Keizers op Corfu (гал.)(недаступная спасылка). Rijksmuseum van Oudheden, Leiden. Архівавана з першакрыніцы 2 красавіка 2015. Праверана 6 сакавіка 2015.
80. Archaeology Headlines: Nefertiti's «hidden fase» proves famous Berlin bust is not Hitler's fake (англ.). Archaeology Headlines (3 красавіка 2009).
81. Welt-online: Nofretetes Kopien proben den Umzug. 01.03.2005 р.
82. Zeit.de (dpa): Nofretete-Replik auf hundertstel Millimeter genau Архівавана 11 сакавіка 2016.. 17.08.2011 р.
83. The Guardian (UK): Is this Nefertiti — or a 100-year-old fake? 07.05.2009 (англ.)
84. Stierlin Henri. Le Buste de Néfertiti, une imposture de l’égyptologie?. — Infolio, 2009. — P. 36.
85. Рубинштейн Р., Шуринова Р. Изобразительное искусство и архитектура // Культура Древнего Египта / Отв. ред. И. С. Кацнельсон. — Москва: Наука, 1976. — С. 376.
86. Древнего Египта искусство // Энциклопедический словарь юного художника / Сост. Н. И. Платонова, В. Д. Синюков. — М.: Педагогика, 1983. — С. 115.
87. Stierlin Henri. Le Buste de Néfertiti, une imposture de l’égyptologie?. — Infolio, 2009. — P. 37.
88. Erdoğan Ercivan. Missing Link der Archäologie. Verheimlichte Funde, gefälschte Museumsexponate und als Betrüger entlarvte Archäologen. Kopp 2009.
89. Welt-online: Forscher hält Berliner Nofretete für eine Fälschung. 06.05.2009 (ням.)
90. Thurgauer Zeitung, Interview mit André Wiese: Der Fälschungsvorwurf ist schlichter Unfug, 07.05.2009.
91. Schulz Regine, Seidel Matthias. Ägypten. Die Welt der Pharaonen. — S. 203.
92. Fashion: The Definitive History of Costume and Style. — Penguin, 2012. — P. 18.
93. David Huckvale. Ancient Egypt in the Popular Imagination: Building a Fantasy in Film, Literature, Music and Art. — McFarland, 2012. — P. 18.
94. The Wyld (нявызн.)(недаступная спасылка). Friedrichstadt-Palast Berlin. Архівавана з першакрыніцы 17 сакавіка 2015. Праверана 27 сакавіка 2015.

Літаратура

• Anthes, Rudolph (1961). Nofretete – The Head of Queen Nofretete. Gebr. Mann.
• Breger, Claudia (2006). "The 'Berlin' Nefertiti Bust". In Regina Schulte (рэд.). The body of the queen: gender and rule in the courtly world, 1500–2000. Berghahn Book. ISBN 1-84545-159-7.
• Siehr, Kurt G (August 2006). "The Beautiful One has come – to Return". In John Henry Merryman (рэд.). Imperialism, art and restitution. CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS. ISBN 0-521-85929-8.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Бюст Неферціці
• Навукова-папулярны фільм «Адысея Неферціці» (National Geographic, 2007) (нявызн.)(недаступная спасылка). DokOnline. Архівавана з першакрыніцы 8 жніўня 2013. Праверана 17 студзеня 2015.